27. Саяси жүйе: түсінігі және құрылымы.

Ќоѓамныњ саяси ж‰йесі – ќ±ќыќ жєне µзге де єлеуметтік нормалар институттур жиынтығы(мемлекеттік органдар, саяси партиялар, қоғамдық қозғалыстар және т.с.с.) негізінде тєртіпке келтірілген, белгілі бір елдіњ саяси µмірін ќамтамасыз ететін жєне саяси билікті ж‰зеге асыратын мекемелер мен ±йымдардыњ жиынтыѓы.

«Саяси ж‰йе» т‰сінігі саяси процесстердіњ ќалай реттелетіндігін, саяси биліктіњ ќалай ќалыптасатындыѓын жєне ќызмет ететіндігін кµрсетеді. Б±л саяси єрекетті ±йымдастыру мен ж‰зеге асырудыњ механизмі.

Қоғамның кез келген жүйесі, соның ішінде саясижүйе, µзара байланыстаѓы сол арқылы олардың құрамдас бөлшектеріне тән емес жаңа сапа тудыратын єрт‰рлі элементтердіњ бірлігін және тұтастығын кµрсетеді.

“Саяси жүйе” категориясы таптардың, әлеуметтік топтардың, ұлттың саяси мүддесіне кіруге және саяси құбылыстардың мүддесін айқындаушы өзара тәулділігі мен өзара байланысын түсінуге мүмкіндік береді.

Қысқаша айтсақ, саяси жүйе мемлекеттік билікті пайдалану, оған қатысу, ол үшін күресу негізінде әлеуметтік қауымдастықтың өзара игіліктерін бөлу және өндірісін реттейді.

Саяси жүйе құрылымын оның элементтері және олардың арасындаѓы байланыстар құрайды.

Саяси ж‰йеніњ келесі компоненттері танылѓан:

1) ќоѓамныњ саяси ±йымы, оѓан мемлекет, саяси партиялар жєне ќозѓалыстар, ќоѓамдыќ ±йымдар мен бірлестіктер, ењбек ±жымдары жєне т.б. жатады.

2) саяси сана, саяси билік пен саяси ж‰йеніњ психологиялыќ жєне идеологиялыќ жаќтарын сипаттайды.

3) ќоѓамныњ саяси µмірін жєне саяси билікті іске асыру ‰рдісін реттейтін єлеуметтік-саяси жєне ќ±ќыќтыќ нормалар.

4) саяси билікке ќатысты ж‰йе элементтерініњ арасында ќалыптасатын саяси ќатынастар.

5) саяси тєжірибе, ол саяси єрекет пен жинаќталѓан саяси дағдылардан ќ±ралады.

Мемлекет саяси µмір ќ±былыстарын «жалпы міндеттілік» µлшемі арќылы µткізіп, µз бойына саяси м‰дделердіњ кµпшілігін шоѓырландырады. Міне осы т±рѓыдан мемлекет саяси ж‰йеде ерекшероль атќарады, оѓан т±тастыќ пен т±раќтылыќ береді. Ол ќоѓам ресурстарын пайдалана жєне оныњ µмір с‰руін ретке келтіре отырып, басќару бойынша єрекеттердіњ басым бµлігін атќарады.

Мемлекет ќоѓамныњ саяси ж‰йесінде орталыќ, жетекші орын алады. Себебі:

1. мемлекет µзініњ аумаќтыќ шекарасы кµлемінде азаматтыќ белгісі бойынша біріккен б‰кіл халыќтыњ бірден-бір ресми µкілі ретінде кµрінеді.

2. егеменділіктіњ бірден-бір иегері болып табылады.

3. ќоѓамды басќаруѓа арналѓан арнаулы аппаратќа (кµпшілік билігі) ие.

4. «к‰штеу» ќ±рылымдары болады (ќарулы к‰штер, милиция-полиция, ќауіпсіздік органдары жєне т.б.)

5. кµбінесе ќ±ќыќшыѓармашылыќ монополиясына ие болады.

6. материалдыќ ќ±ндылыќтар жиынтыѓын иемдене алады (мемлекеттік меншік, бюджет,валюта жєне т.б.)

Қоғамның саяси жүйесінде мемлекетпен қатар партиялар маңызды орын алады, олар билік үшін күрес барысында мемлекеттік аппаратмен өзара әрекет жасады.

“Партия (термині латын тілінен аударғанда бөлік топ деген сөз. Ол Ежелгі Римнен бастау алған. Бірақ саяси партиялар парламентаризм қалыптасу(ХҮІІІ – ХІХ ғғ.) үрдісінде пайда болады.

Саяси партиялар - µздерініњ негізгі м‰дделерін ж‰зеге асыру ‰шін мемлекеттік билікті жењіп алу, ±стап т±ру жєне пайдалану маќсатын кµздейтін идеологиялыќ жєне ±йымдыќ біріккен адамдардыњ ерікті ќауымдастыѓы. Саяси партиялар қызметінің құқықтық реттелуі 2002 жылдың 15 шілдеде қабылданған ҚР «Саяси партиялар туралы» заңында белгіленген.

Саяси ж‰йеніњ µзге элементтері саяси єрекетпен айналысќан к‰нніњ µзінде де, басым т‰рде µз м‰шелерініњ єлеуметтік-экономикалыќ жєне µзге м‰дделерін ќорѓауѓа назар аударса, партиялар єрекеті билікті жењіп алуѓа жєне ж‰ргізуге, мемлекеттік істерді басќару ‰шін к‰реске баѓытталѓан.

Саяси партиялар адамдардыњ єр т‰рлі топтарыныњ м‰дделерін кµрсетуге лайыќталѓан, сондыќтан да олардыњ т‰рлері де єр т‰рлі болып келеді. Партияларды парламенттік - билікті демократиялыќ жолдармен, парламент ж±мысына ќатысу арќылы жењіп алуды маќсат ететін жєне билікті к‰шпен басып алуды, ќоѓамдыќ ќ±рылымды к‰штеп µзгерту міндетін ќоятын партиялар деп ажыратуѓа болады.

Мемлекет ісіне ќатысуына байланысты парламенттік партиялармен ќатар, басќарушы партияларды – билікті жењіп алѓан жєне ж‰зеге асырып отырѓандарды да атауѓа болады.

Саяси партиялардың функциялары:

1. ірі әлеуметтік топтардың мүдделерін анықтау, қалыптастыру және қанағаттандыру;

2. адамдардың кейбір бөлігін белсендендіру;

3. саяси билік үшін, оны пайдалану үшін күрес, осы күрестің өзгермелі жағдайына (легальды және легальды емес, революциялық және эволюциялық, реформашыл, қаруланған және күш көрсетпейтін және т.б.) байланысты күрестің нысанын, тәсілдері мен әдістерін анықтау;

4. жоғарғы және жергілікті билік органдарын қалыптастыру үшін сайлау комиссияларын дайындау және өткізу, оларға өз жақтастарын ұсыну, олардың парламеттік қызметіне бақылауды ұйымдастыру. ҚР Парламентінің Мәжілісінде саяси партияларға 10 орын берілген.

5. партиялық идеологияны дайындау, қоғамды дамыту саяси бағдарламасын құру және жүзеге асыру, пропоганда жүргізу және қоғамдық пікірді қалыптастыру;

6. қоғамды тұтастай немесе оның бөліктерін саяси тәрбиелеу;

7. партия, мемлекеттік аппарат және түрлі қоғамдық ұйымдар үшін кадрларды дайындау және ұсыну, басқарушы элитаны қалыптастыру.

Саяси партиялар түрлі санаттағы адамдардың, қоғамдағы қабаттардың, топтардың, класстардың әртүрлі мүдделерін білдіру үшін шақырылған. Және, әрине, осыған байланысты олар әлдеқайда көптүрлі. Оларды келесідегідей талаптар бойынша жіктеуге болады:

1. саяси партиялар өзінің бағдарламасы мен қызметінің әлеуметтік бағыты бойынша әлеуметтік-демократиялық, либерал-демократиялық, коммунистік, кластық, ұлттық, нәсілдік, фашистік, діни, мемлекеттік- патриоттық және т.с.с болып бөлінеді;

2. олардың қызметінің идеялық негізі бойынша- доктриналдық (ең алдымен өзінің идеологиясын қорғауға бағытталған), прагматикалық (әрекетінің тәжірибелік мақсаттылыққа бағытталуы) және хразиматикалық (нақты саяси лидерінің төңірегінде бірігетін);

3. өз бағдарламасын жүзеге асыру тәсілі бойынша – революциялық (қоғамды радикалды сапалы қайта құруға ұмтылатын), және реформистік (қоғамдық өмірді құрылымдық қағидалық өзгеріссіз-ақ жақсартуға ұмтылатын);

4. саяси әрекетінің сипаты бойынша – консервативті-реакцияшыл, радикалды-экстремалдық;

5. жоғары мемлекеттік билік органдарындағы укілдігі және ресми саясатқа қатысы бойынша- билеуші және оппозициялық(соңғысы өз кезегінде легалды, жартылай легалды және легалды емес деп бөліну мүмкіндігі бар);

6. саяси арнада алатын орны бойынша- центристік және оңшыл.

Бүгінгі таңда Қазақстан Ресрубликасында келесі партиялар ұйымдық рәсімделген және әрекет етеді: Отан, Коммунистикалық, Азаматтық партия, Ақ жол, Асар және т.б.

Ќоѓамдыќ саяси ќозѓалыстар – азаматтардыњ белгілі бір єлеуметтік тобыныњ м‰ддесін кµздеуге жєне мањызды саяси маќсатќа жетуге баѓытталѓан ќоѓамныњ барынша белсенді тобы.

Ќозѓалысќа ќандай да болмасын партияныњ єрекетіне кµњілі толмаѓан немесе жарѓылыќ нормалармен µздерін шектегілері келмеген, сондай-аќ наќты аныќталѓан саяси м‰дделері ќалыптаса ќоймаѓан адамдар ќатысады.

Ќоѓамдыќ ќозѓалыстардыњ саяси партиялардан айырмашылыѓы:

1. қозғалыстың әлеуметтік базасы өте кең, аморфтық, ала құла (бір қозғалысқа және сол қозғалысқа әр түрлі әлеуметтік, идеологиялық, ұлттық, конфессиялық және басқа да топтардың өкілдері кіреді)

2. ќозѓалыстар тек бір саяси т±жырымды ќолдайды жєне бір ірі саяси мєселені шешуді көздейді, бір маќсатта болады, ал партия сияқты (мақсаттың кешені жоқ) осы мақсатқа жетекеннен кейін өзінің өмір сүруін тоқтатады.

3. қоғамдық-саяси қозғалыстар партия сияқты мәңгі емес;

4. қоғамдық-саяси қозғалыстар билікке ұмтылмайды оған әсер ету арқылы проблемасын шешуге «бағыттайды» (қоғамдық саяси қозғалыс билік үшін күресте саяси партияға ауысады);

5. қоғамдық-саяси қозғалыста саяси белсенділіктің орталығы болып ядросы(авангарды)-белсенді топтар, клубтар, одақтар және т.б. болып табылады;

6. ќоѓамдыќ-саяси ќозѓалыста формальды ішкі иерархия, наќты аныќталѓан т±раќты м‰шелік жєне тиісті ќ±жаттар (баѓдарлама,жарѓы) болмайды.

Ќоѓамдыќ - саяси ќозѓалыстарды да саяси партиялар тєрізді єр т‰рлі негіздер бойынша жіктеуге болады: єрекет ету аймаѓына байланысты – єлеуметтік-саяси, этносаяси, конфессионалдыќ, экономикалыќ, экологиялыќ, ѓылыми жєне т.б.; ќатысушыларыныњ санына байланысты – б±ќаралыќ, элитарлыќ; єрекет ету аумаѓына байланысты – жергілікті, аймаќтыќ, республикалыќ, мемлекетаралыќ; єлеуметтік ќ±рамына байланысты – кєсіби, єйелдер ±йымы, жастар одаѓы жєне т.б.; ±йымдасу тєсіліне байланысты – фронт, ассоциация, бірлестік, одаќ, ±йым жєне т.б. деп бµлуге болады.