Ќуыќастыбез ќызметініњ біртектес бђзылыстары

Ересек жас еркектерде ќуыќасты безініњ салмаѓы 20 г. мљлшерінде болады. Без строма мен ђлпадан тђрады жѕне олардыњ араќатынасы 2:1 тењеледі. Без ќапшыѓыныњ стромасы кљптеген тегіс салалы ет жасушалары мен дѕнекер тіндік талшыќтардан тђрады. Оныњ ђлпасында сљл бљлетін эпителий жасушалары басым болады жѕне онда, стромасына ќараѓанда, ет жасушалары мен дѕнекер тіні біршама аз кездеседі. Ќуыќасты безініњ ќызметі дербес жџйке жџйесімен реттелінеді. Ол симпатикалыќ жџйкеленуді ќђрсаќ асты жџйкеден, парасимпатикалыќ жџйкеленуді жамбас жџйкесінен алады. Дербес жџйке талшыќтары М-холинорецепторлары, α1- жѕне α2-адренорецепторлары мен дигидропиримидиндік рецепторлары бар сљлденетін эпителий жѕне тегіс салалы ет жасушаларына келеді. Ќуыќасты бездіњ ішкері аумаѓында бета2-рецепторлары кљп болады. М-холинорецепторлары α1-рецептор-ларынан шамамен 3 еседей артыќ болады. Эпителий жасушаларында М-холинорецепторлары стромамен салыстырѓанда 70 есе кљп кездеседі. Альфа-1-рецепторлары негізінен бездіњ стромасында, альфа-2-рецепторлары тамыр ќабырѓаларындаѓы тегіс салалы ет жасушаларында басым орналасады. Сол себепті симпатикалыќ жџйке жџйесі ќозѓанда бездіњ стромасында альфа-1-рецепторлары бар тегіс салалы ет талшыќтары жиырылуынан без ішінде ќысым кљтеріледі. Бђл кезде џрпі тџтігініњ ќуыќасты без жаѓындаѓы бљлігі жиырылады да несеп шыѓарылуына бљгет пайда болады.

Ќуыќасты без сыртына сљл шыѓаратын жѕне ќанѓа гормон бљліп шыѓаратын инкрециялыќ ќызметтер атќарады.

Сыртќа сљлденістік ќызметі. Ќуыќасты без сыртына тѕулігіне 1 мл-ге дейін сљл бљліп шыѓарады. Бђл сљл шѕућеттіњ ќђрамына енеді. Сљлдіњ ќђрамында протеазалар, мырыш жѕне полиаминдер (спермин, спермидин, путресцин) љте кљп болады. Протеазалар шѕућетті жѕне іншек (ќынап) шырышын (ѕсіресе жатыр ернеуінде) ыдыратып, аталыќ жасушалардыњ жатыр ќуысына љтуін жењілдетеді. Ќуыќасты без сљлініњ ќђрамындаѓы мырыш шѕућеттіњ жѕне іншектіњ шырышты ќабыќта-рыныњ бактерияларѓа ќарсы ќорѓаныстыќ ќабілетін ќамтамасыз етеді. Полиаминдер жасушалардыњ љсіп-љнуін сергітеді.

Бездіњ инкрециялыќ ќызметі ќандаѓы тестостеронныњ дењгейіне байланысты болады. Бђл гормон іштегі ђрыќ дамуы кезінде ќуыќасты бездіњ эпителий жасушаларыныњ љсуін, наќтылануын, туылѓаннан кейінгі кезењде олардыњ ќызмет атќаруын ќадаѓалайды. Тестостеронныњ дењгейі тљмендеуінен эпителий жасушаларында апоптоз дамуы мен РНЌ, нѕруыздардыњ тџзілуі бђзылады. Бос тестостерон ќанмен ќуыќасты безіне ќалыпты мљлшерде тџскенде ол 5-альфа-редуктаза ферментініњ ќатысуымен дигидротестостеронѓа айналады. Жасушалар цитоплазма-сында бђл гормон жаќсы арнайыланѓан нѕруыздыќ рецепторлармен жартылай байланысады. Содан пайда болѓан «стероид-рецептор кешені» ядроѓа еніп, хромосоманыњ байланыстыратын бљлігімен (локусымен) ѕрекеттеседі. Осыдан арнайы ќђрылымдыќ генніњ ѕсерленуі басталады. Ќуыќасты без тініне тестостерон ѕсер еткеннен кейін 1 саѓат љткен соњ без жасушаларыныњ ядроларында РНК-полимераза ферментініњ белсенділігі кљтеріледі. Ќуыќасты безде тџзілген барлыќ дигидротестостеронныњ 90%-ы атабезде љндірілген тестостероннан, 10%-ы бџйрек џсті бездерініњ сыртќы ќабатында тџзілген андрогендерден пайда болады.

Тестостерон мен дигидротестостерон мый тінінде, бђлшыќ-еттерде, ђрыќ љзекшелерінде андрогендерге жаќсы арнайыланѓан нѕруыздыќ рецептормен байланысады. Біраќ, тестостеронѓа ќараѓанда, соњѓысыныњ байланысы тђраќтыраќ болады. «Тестостерон-рецептор» жѕне «дигидро-тестостерон–рецептор» кешендері андрогендерге-тѕуелді гендердіњ транскрипциясын кљтеретін жѕне нѕруыздар тџзілуін сергітетін ДНК молекуласыныњ бљліктерімен байланысады. Бђл болмаѓан жаѓдайда андроген-тѕуелді жасушалар семіп ќалады жѕне тіршілігінен айырылады.

Жас ђлѓаюына ќарай ќуыќасты бездіњ кері дамуы нѕтижесінде џрпі тџтігі ќойнауларында эпителий жасушаларыныњ гиперплазиясы дамиды. Олар жуандап, куб тѕрізді болып љзгереді. Біртіндеп стромалыќ тџйіндер талшыќты ет тѕрізді пішін ќабылдайды, оларѓа эпителий жасушалары еніп кетеді. Гиперплазияѓа ђшыраѓан ќойнаулардыњ кљлемі ђлѓаюынан без ісінеді жѕне оныњ массасы џлкейеді. Ќартаю баяу љткен кезде ќуыќасты бездіњ сљлденісінде ќалыптыдан сапалыќ ауытќулар болмайды. Біраќ сљл бљлінуі шектеледі, шѕућеттіњ кљлемі жѕне онда аталыќ жасушалардыњ саны ќатты азаяды. Ќанда тестостеронныњ дењгейі ќалыпты мљлшерге жуыќ болѓан жаѓдайда ќуыќасты безінде дигидротестостеронныњ аз љндірілуі ѕдетте жыныстыќ нѕпсіні жѕне эрекциялыќ функцияны љзгертпейді.

Ќуыќасты бездіњ аденомасы – без тінініњ, ѕсіресе стромасыныњ, андрогенге-тѕуелді ошаќты гиперплазиясы. Бђл кезде строманыњ массасы ќалыптыдан 5 есе ђлѓаяды. Ќуыќасты безініњ аденомасы без тінінде жекелеген гиперплазиялыќ тџйіндер пайда болуымен сипатталады. Бђл тџйіндердіњ ќђрамына ењ кемінде тљрт тџрлі жасушалар (миоциттер, миоэпителиоциттер, фибробластар жѕне бездік эпителий жасушалары) енеді. Басында фибробластардыњ љсіп-љнуі артады, артынан басќа жасушалар да љне бастайды. Осыдан ѕртџрлі жасушалардыњ љзара ќатынасы бђзылады. Жасушалар љз беттерінше кљбейе бастаѓандыќтан ќуыќасты бездіњ ѕр бљліктерінде бірнеше тџйіндер ќалыптасады. Аденома дамуыныњ себебі болып жас ђлѓаюына байланысты ќанда тестостеронныњ мљлшері жѕне ќуыќасты без жасушаларында бђл гормонѓа арнайы рецепторлар тџзілуініњ азаюы есептеледі. Бђндай љзгерістер ѕдетте еркектерде атабездіњ ќызметі кеми бастаѓан жѕне тестостерон љндірілуі азайѓан кезењде байќалады. Андрогендердіњ ішінде 5-альфа-дигидротестостерон аденома дамуында ењ мањызды орын алады. Жасушаларда гендердіњ, солардыњ ішінде 5-альфа-редуктаза ферменті генініњ, белсенділігі (тестостерон аздыѓынан) андрогендермен ќадаѓалан-байды. Сол себепті ќанда 5-альфа-дигидротестостеронныњ дењгейі ђлѓайып кетеді. Бђл гормон жасушалар ядроларыныњ арнайы рецептор-ларымен байланысып гиперплазиялыќ љсуді арттырады. Осылай ќуыќасты безде аденома дамуына ѕкеледі. Гиперплазия џрпі тџтігініњ ђрыќ љзекшесі енетін ортањѓы бљлігін ќоршаѓан без тінініњ бљліктерінде басталады. Гиперплазияныњ ќарќындауы безге талшыќты ет талшыќ-тарыныњ еніп кетуіне жиі ѕкеледі.

Ќуыќасты бездіњ гиперплазияѓа ђшыраѓан бљліктерінде симпатикалыќ медиаторлардыњ ѕсерлеріне тегіс салалы ет талшыќ-тарыныњ сезімталдыѓы кљтеріледі. Сондыќтан ѕртџрлі ауыртпалыќтар кездерінде ќанда катехоламиндер кљбеюінен простатаныњ тегіс салалы ет талшыќтары ширыѓып, џрпі тџтігі арќылы несептіњ љтуін бђзады. Без тінінде талшыќты ет жасушалары тым кљп љскенде простатаныњ кљлемі ђлѓаяды, џрпі тџтігі ќысылып ќалады, несеп шыѓарылуы ќиындап ќуыќта іркіледі, артынан бџйрек ќызметініњ сџлде жеткіліксіздігі дамуына ѕкеледі.