Жыныстыќ жетілу жѕне оныњ бђзылыстары

Адамныњ жыныстыќ жетілуі ќђрсаќ ішілік (эмбриондыќ), туылѓаннан кейінгі, жыныстыќ жетілу алды, жыныстыќ жетілу жѕне жетілгеннен кейінгі кезењдерден тђрады.

Эмбриондыќ кезењі. Іштегі ђрыќтыњ 6-10 апталарында біріншілік жыныстыќ бездердіњ наќтылануы жѕне жыныстыќ гормондардыњ љндіріле бастауы болады. Бђл кезде ђрыќта ѕйелдердіњ 46ХХ хромосомалары ќалыптасќанда анабездер, еркектердіњ 46ХУ хромосомалары ќалыптасќанда атабездер ќђрылады. 10-12 апталарда ішкі жыныстыќ аѓзалардыњ љзекшелері наќтыланады. 12-24 апта аралыѓында сыртќы жыныстыќ мџшелердіњ наќтылануы болады. Ќыз балаларда жыныстыќ аѓзалардыњ ќалыптасуы жыныстыќ гормондардыњ ѕсерін ќажет етпей-аќ љзбетінше дамиды, ал ђл балаларда ол џшін ђрыќтыњ атабездерінде љндірілетін жыныстыќ гормондардыњ мањызы зор. Эмбрионныњ 14-30 апталарында жыныстыќ гормондар орталыќ жџйке жџйесінде гипоталамустыњ ќђрылымы наќтылануына ыќпал етеді. Мѕселен, ђлдардыњ атабездерінде љндірілетін андрогендердіњ ѕсерінен мыйдаѓы жыныстыќ орталыќтыњ оралымды белсенділігі жоѓалып, ересек еркектерде гонадолиберин мен гонадотропиндер шамалы тџрде ђдайы љндіріледі. Ќыздар мен ересек ѕйелдерде гипоталамустыњ жыныстыќ орталыќтарыныњ белсенділігі, шамалы тџрде ђдайы болуымен ќатар, мезгіл-мезгіл оралымды тџрде артыќ кљтерілуімен сипатталады. Гипоталамустыњ жыныстыќ орталыќтарыныњ жалпы жаѓдайын, олармен реттелінетін гипофиздік жѕне жыныстыќ гормондардыњ дењгейін «гонадостат» деп атайды. Гонадостат ќђрсаќ ішінде даму кезењінен бастап баланыњ жыныстыќ жетілу кезењдерініњ барлыѓында ќызмет атќарады.

Жыныстыќ жетілудіњ туылѓаннан кейінгі кезењі мљлшермен баланыњ 6-7 жасына дейін созылады. Бђл кезде «гипоталамус-гипофиз-жыныстыќ бездер» жџйесініњ араќатынасы ары ќарай дами тџседі. Бђл жџйеніњ љзара байланыстары 1,5-2 жасар балада ќалыптасады. 2-7 жасар балада гонадотропин мен жыныстыќ гормондардыњ дењгейі тљмен болады, ал гонадостаттыњ сезімталдыѓы ќатты кљтеріледі. Сондыќтан баладаѓы жыныстыќ гормондардыњ аз дењгейініњ љзі гипоталамус-гипофиз жџйесініњ белсенділігін кері байланыс бойынша тежеп, жыныстыќ даму кезењін мерзімінен бђрын болуынан саќтандырады. Эпифизде љндірілетін антигонадотроптыќ гормондар да осындай ѕсер етеді.

Жыныстыќ жетілу алды кезењі 6-7 жастан кейін, бџйрекџсті бездері андрогендерді артыќ љндіре бастауында байќалады. Бђл гормондар гипоталамусќа ѕсер етіп, гипоталамус-гипофиз жџйесі жетілуін ширатады. Бџйрекџсті бездерінде андрогендердіњ артыќ љндірілу себептері ѕлі аныќталѓан жоќ. Жорамал бойынша гипофизде љндірілетін пролактин немесе гипофиздіњ басќа љнімі лютропинге ђќсас ѕсер етуі ыќтимал.

Жыныстыќ жетілу кезењі «гипоталамус-гипофиз-жыныстыќ бездер» жџйесініњ сапалыќ љзгерістерімен сипатталады. Гипоталамустыњ жыныстыќ гормондарѓа сезімталдыѓы біртіндеп азаяды, гонадотропиндер љндірілуін тежеу џшін жыныстыќ гормондардыњ ђдайы ђлѓаятын дењгейі ќажет болады. Сонымен ќатар эстрогендердіњ ѕсерінен гипофиздіњ гонадолибериндерге сезімталдыѓы кљтеріледі. Осы келтірілгендердіњ нѕтижесінде гонадотропиндердіњ љндірілуі біртіндеп артады. Бђл кезењде жыныстыќ бездерде гонадотропинді ќабылдайтын рецепторлар кљбейеді жѕне жыныстыќ гормондар љндірілуі кџшейеді.

Гонадотропиндердіњ дењгейі кљтерілуі толќынды тџрде мезгіл-мезгіл болады. Жыныстыќ жетілу кезењіне лютропинніњ тџн мезгілінде кљп љндірілуі тѕн ќђбылыс. Содан тџнде гонадотропинніњ артыќ љндірілуінен ђлдарда тестостеронныњ дењгейі кљбейеді. Ќыздарда эстрадиолдыњ артыќ љндірілуі кџндізгі мерзімдерде болады. Љйткені: анабездерде оныњ љндірілуі џшін ђзаќ уаќыт ќажет. Жыныстыќ жетілу кезењі дамуына ќарай лютропин тџнде жѕне кџндіз љндіріле бастайды. Бђл кезењ ќыздарда гипоталамус орталыѓыныњ оралымдыќ жетілуімен жѕне оныњ эстрогендерге кері байланыс бойынша жауап ќайтару мџмкіндігі пайда болуымен аяќталады.

Жыныстыќ жетілу гипоталамуста гонадолиберин љндірілуі мен оралымды ырѓаќтыњ реттегіші - хиазма џстілік ядролардыњ ѕрекеттері біріне-бірі сай болѓанда байќалады. Хиазма џстілік ядролардыњ серпін туындату жиілігі сирегенде гонадолиберин бљлініп шыѓуын сергітетін серпіндер кџшейеді. Содан жыныстыќ жетілудіњ бастапќы кездерінде лютропин љндірілуі тџн мезгілдерінде байќалады. Артынан гонадотропиндер ырѓаќты тџрде бљлініп шыѓарылады да жыныстыќ гормондар љндірілуі мен бљлініп шыѓарылуын жѕне жыныстыќ жасушалар дамуын сергітеді.

Жыныстыќ жетілуден кейінгі кезењде адамныњ бойы љсуі тоќталады. «Гипоталамус-гипофиз-жыныстыќ бездер» жџйесі толыѓынан ќалыптасады жѕне ђрпаќ љрбіту ќабілеті пайда болады.

Жыныстыќ жетілудіњ бђзылыстары мен ауытќулары. Оныњ ќалыптыдан ауытќулары ђл балаларда 13,5 жастан кейін атабездердіњ кљлемі жѕне ќыздарда 12 жастан кейін емшектіњ ђлѓаймауы жыныстыќ жетілудіњ кешеуілдеуін кљрсетеді. Оныњ келесі тџрлерін ажыратады:

√ денебітімдік-соматогендік тџрін;

√ жалѓан адипозогениталдыќ дистрофияны;

√ бђрыс жыныстыќ жетілу синдромын.

Денебітімдік соматогендік жыныстыќ жетілудіњ кешеуілдеуі лютропинмен ѕрекеттесетін жыныстыќ без рецепторларыныњ отбасылыќ ерекшеліктерінен байќалады. Бђл тџрі бой љсуініњ баяулауымен жѕне дене массасыныњ жеткіліксіз дамуымен кљрінеді.

Жалѓан адипозогениталдыќ дистрофия сыртќы жыныс мџшеле-рініњ толыќ дамымауымен, екіншілік жыныстыќ белгілердіњ болмауымен, семіздікпен, тестостеронныњ дењгейі тљмендеуімен, оныњ эстрогендерге артыќ айналуымен, гипофизде гонадотропиндер аз љндірілуімен, жыныстыќ жетілудіњ кешеуілдеуімен кљрінеді.

Бђрыс жыныстыќ жетілу синдромы жыныстыќ жетілу белгілерініњ пайда болу тізбегі љзгерістерімен (мѕселен, ђлдарда ќолтыќта немесе ќасаѓада жџн љсуі атабез кљлемі ђлѓаюынан бђрын болуы), дене массасы артыќ болуымен, сџйектердіњ љсуі кџшеюімен байќалады. Бђл тџрі бџйрекџсті бездерінде андрогендер љндірілуі кљбеюінен, фоллитропинніњ дењгейі аздыѓынан, лютропинге атабездердіњ аз сезімталдыѓынан дамиды. Бђл синдром кезінде тџн мезгілінде ќанда лютропинніњ дењгейі кљтеріледі, ал гипогонадизм кезінде бђндай ќђбылыс байќалмайды.

Жыныстыќ жетілудіњ бђзылыстарына гермафродитизм, жыныстыќ бездер дамуыныњ бђзылыстары, гипогонадизм, гинекомастия, крипторхизм жѕне гипергонадизм жатады.

Ерте жыныстыќ жетілу ѕдеттегіден 4 жылдан астам бђрын байќалатын дерттік жаѓдай. Оныњ шынайы жѕне жалѓан изосексуалдыќ, гетеросексуалдыќ жѕне шала тџрлерін ажыратады. Шынайы ерте жетілу кљпшілік жаѓдайларда ОЖЖ-ніњ ќђрылымдыќ бџліністерінде (гипофизде, артќы гипоталамуста, сђр тљмпешікте, эпифизде љспе љсуі, мыйдыњ ќабынуы немесе жараќаты кездерінде) кљрінеді. Бђл кезде балалыќ шаќта бой љсуініњ тездеуі, ђлдарда атабездері мен ермџшеніњ, ќыздарда емшектіњ ерте љсуі жѕне етеккірдіњ ерте келуі, ќасаѓа мен ќолтыќќа жџн шыѓуы байќалады.

Жыныстыќ шынайы ерте жетілу (ѕртџрлі Мак-Кьюн-Олбрайт-Брайцев т.б. синдромдар кездерінде) гипоталамустыњ тектік бџліністерінде байќалады. Бђл синдром негізінен ќыздарда кездеседі жѕне шашыранды фиброздыќ остит, терініњ гиперпигментациясы дамуымен сипатталады. Сџйектердіњ сыртќы ќабаты жђќарып, пішіні љзгереді, оларда фиброздыќ жылауыќтар, сынуѓа бейімділік пайда болады. Науќастыњ бетінде, кеудесінде, арќасында, бљксесінде, сандарыныњ артында ќоњыр тџсті гиперпигментация байќалады. Жыныстыќ ерте жетілген ќыздардыњ анабездерінде фолликулалыќ жылауыќтар жиі кездеседі. Жорамал бойынша осы жылауыќтарда мезгіл-мезгіл эстрогендердіњ љндірілуі гипоталамус-гипофиз жџйесі дамуын тездетіп, жыныстыќ ерте жетілуді дамытады. Басќа себептерден пайда болѓан мый бџліністерінен дамыѓан жыныстыќ ерте жетілуге ќараѓанда бђл тџрі баяуыраќ љтеді. Бђл кезде науќастыњ бойы љсуі кџшейеді, гонадотропиндердіњ дењгейі кљтерілмейді.

Расселл-Сильвер синдромы кезінде жыныстыќ ерте жетілу 5-6 жастан басталады. Бђл кезде жыныстыќ ерте жетілу џдеуіне ќарамай баланыњ бойы љсуі кешеуілдейді жѕне ол артынан да саќталады. Науќастыњ бет пішіні џшбђрышты, мањдайы кењ, жаќсџйектері жете дамымаѓан, ауыз бђрыштары тљмен салбыраѓан болады. Сонымен ќатар синдактилия, тањдай сџйегі тар, аяќ-ќолдыњ денелік жаќтары ќысќа болуымен кљрінетін ќањќаныњ ауытќулары пайда болады.

Гипотиреоздыњ ерекше тџрінде тиреолиберин тым артыќ љндірілуінен де жыныстыќ ерте жетілу байќалады. Бђл кезде тиреолиберин тек тиреотропин љндірілуін сергітіп ќоймай, пролактин љндірілуін де арттырады. Осы келтірілгендермен бірге пайда болу себебі белгісіз идиопатиялыќ жыныстыќ ерте жетілу тџрін де ажыратады.

Изосексуалдыќ жыныстыќ жалѓан ерте жетілу гипофизден тыс љндірілетін гонадотропиндердіњ ѕсерінен ђл балаларда дамиды. Ондай жаѓдай гепатома, гепатобластома, тератома, хорионэпителиома жѕне атабездіњ љспесі андростерома, бџйрекџсті бездерініњ сыртќы ќабатыныњ туа біткен гиперплазиясында байќалады. Ќыздарда бђл дерт анабездердіњ жѕне бџйрекџсті бездерініњ эстрогендерді артыќ љндіретін љспелерінде љте сирек дамиды жѕне ол клиникалыќ кљріністері бойынша шынайы жыныстыќ ерте жетілуге ђќсайды.

Гетеросексуалдыќ жыныстыќ жалѓан ерте жетілу ќыздарда бџйрекџсті бездері сыртќы ќабатыныњ туа біткен гиперплазиясынан немесе онда аденома, обыр љспесі, анабездерінде адренобластома немесе тератомасы кездерінде немесе андрогендерді сырттан кљп енгізгенде байќалады. Ол ќыздардыњ деліткісі ђлѓаюымен, денесінде еркектерге тѕн жџн љсуімен, дауысы жуандауымен, бђлшыќеттерініњ ќатты дамуымен, бойы љсуі жылдамдауымен кљрінеді. Оныњ пайда болуында бџйрекџсті бездерініњ туа біткен гиперплазиясы мањызды орын алады. Сондыќтан оны «адреногениталдыќ синдром», ѕйелдердіњ жалѓан гермафродитизимі немесе ќыздардыњ гетеросексуалдыќ жыныстыќ ерте жетілуі дейді.

Адреногениталдыќ синдром бџйрекџсті бездерінде стероидтар тџзілуіне ќатысатын ферменттер жџйесініњ туа біткен аќауынан дамиды. Бђл кезде бџйрекџсті бездерініњ сыртќы ќабатында кортизол тџзілуі бђзылып азаяды. Содан аденогипофизде кортикотропин љндірілуі, кері байланыс бойынша тежелмей, кљбейеді. Кортикотропинніњ кљп љндірілуінен кортизол тџзілуініњ бастапќы љнімдері артыќ тџзіледі. Ары ќарай кортизол тџзетін ферменттердіњ жеткіліксіздігінен бђл љнімдерден андрогендер љндірілуі кљбейеді. Ќалыпты жаѓдайларда ѕйелдерде андрогендер шамалы ѓана љндіріледі. Бђндай тектік аќау аутосомдыќ-бѕсењкі жолмен тарайды. Ќыз балаѓа ондай гендік аќау анасынан немесе ѕкесінен ауысуы ыќтимал.

Ферменттік жџйеніњ жетіспеу тџріне ќарай адреногениталдыќ синдромныњ џш тџрін ажыратады. Солардыњ барлыѓына тѕн ќђбылыс болып ѕйелдерде еркектердіњ жыныстыќ белгілері пайда болуы (вирилизм) есептеледі.

√ џш бетол-дегидрогеназа ферменті тапшылыѓынан организмнен тђз артыќ шыѓарылуымен кљрінетін адреногениталдыќ синдром дамиды. Бђл тџрінде кортизолдыњ ќатты тапшылыѓынан ќатты ќђсу, организмніњ сусыздануы, жџрек ќызметініњ бђзылыстары байќалады;

√ 11-бета-гидроксилаза ферменті тапшылыѓынан артериалыќ гипертензиямен кљрінетін адреногениталдыќ синдром байќалады. Бђл кезде организмде, минералокортикоидтыќ ѕсер ететін, кортикостерон артыќ љндірілуден су мен электролиттердіњ алмасуы бђзылыстарынан артериалыќ гипертензия дамиды;

√ С 21-гидроксилаза ферменті аздыѓынан адреногениталдыќ синдромныњ ќарапайым тек вирилизм дамытатын тџрі байќалады. Бђл кезде кортизолдыњ мардымсыз азаюы андрогендердіњ артыќ љндірілуімен ќабаттасады. С 21-гидроксилаза ферментініњ тапшылыѓы, туа біткен болѓанына ќарамай, тіршіліктіњ ѕр кезењдерінде айќындалуы мџмкін. Соѓан байланысты адреногениталдыќ синдромныњ туа біткен, жыныстыќ жетілу жѕне жыныстыќ жетілгеннен кейінгі кезењдерде пайда болатын тџрлерін ажыратады.

Туа біткен адреногениталдыќ синдром бџйрекџсті бездері ќызметініњ бђзылысы ќђрсаќ ішінде даму кезењінде басталады. Бђл кезде анабездер мен жатыр дђрыс дамыѓан, ѕйелге тѕн кариотип 46 ХХ болады. Ал, сыртќы жыныс мџшелерінде ермџшеге ђќсаѓан деліткініњ џлкен болуы, џлкен жыныстыќ жапсарлардыњ бірігіп кетуі, іншектіњ тљменгі 2/3 мен џрпініњ бірігуі байќалады.

Адреногениталдыќ синдромныњ бђл тџріне андрогендер љндіретін бџйрекџсті бездері сыртќы ќабатыныњ гиперплазиясы тѕн ќђбылыс. Сол себепті оны туа біткен бџйрекџсті бездері сыртќы ќабатыныњ гиперплазиясы деп, туылу кезінде сыртќы жыныс мџшелерініњ еркекке ђќсастануы айќын байќалатын болса, онда оны ѕйелдіњ жалѓан гермафродитизмі деп атайды.

Андрогендер анаболизмдік ѕсер ететін болѓандыќтан бђлшыќеттер мен сџйектердіњ дамуын арттырады, жіліншіктер ђзындыѓына тез љседі, дене бітімі, бђлшыќеттер мен денеде май жиналуы еркектерге ђќсайды. Туа біткен адреногениталдыќ синдром кезінде ќыздардыњ бойы 10-12 жасќа дейін 150-155 см-ге дейін љсіп, ары ќарай љспейді. Олардыњ бђлшыќеттері жаќсы дамыѓан болады.

Бђндай науќастардыњ ќанында тестостеронныњ, зѕрінде 17-кето-стероидтар мен дигидроэпиандростеронныњ дењгейі ќатты кљтеріледі. Олар глюкокортикоидтыќ гормондар енгізгеннен кейін ќалпына келеді.

Сол себепті бђл дертті емдеу џшін осы гормондар ђзаќ ќолданылады. Сыртќы жыныстыќ мџшелердіњ ауыр ауытќуларын хирургиялыќ тѕсілмен жљнге келтіріледі.

Ђлдарда гетеросексуалдыќ жыныстыќ жалѓан ерте жетілу гинекомастия дамуымен байќалады. Ол бџйрекџсті бездерінде эстрогендерді артыќ љндіретін љспелер болуынан немесе, пайда болу себебі белгісіз, идиопатиялыќ болуы мџмкін.

Жыныстыќ ерте жетілудіњ шала тџрі, оныњ басќа белгілері болмай, тек емшектік немесе ќасаѓа мен ќолтыќта жџнніњ ерте љсуімен, немесе етеккірдіњ ерте келуімен байќалады. Емшектіњ ерте љсуіне организмніњ эстрогендерге сезімталдыѓы кљтерілуі, етеккірі келіп жџрген анасын ему, функциялыќ гиперпролактинемия ѕкеледі. Денесінде жџнніњ ерте љсуі бџйрекџсті бездерінде андрогендердіњ (дегидроэпиандростерон жѕне андростендионныњ) тым ерте артыќ љндірілуінен дамиды. Тек етеккірдіњ ерте келуініњ пайда болу себебі ѕлі белгісіз жѕне ол басќа тџрлеріне ќараѓанда сирек кездеседі.

Шынайы жыныстыќ ерте жетілуді емдеу џшін дѕрігердіњ ќатањ ќадаѓалауымен гипоталамуста антигонадотроптыќ ѕсер ететін дѕрілер (ципротерон ацетаты т.б.) ќолданылады жѕне, бђлардыњ ѕсерінен бџйрекџстібездері сыртќы ќабатыныњ жеткіліксіздігі даму ќауіпінен саќтандыру маќсатында, олардыњ енгізілу мљлшерін біртіндеп азайту арќылы ѓана тоќтату ќажет! Жыныстыќ ерте жетілу эндокриндік бездердіњ љспелері нѕтижесінде дамыѓанда хирургиялыќ тѕсілмен љспені отау ќолданылады.