Развіцце беларускай літаратурнай мовы ў пачатку XX ст.

Вялікай падзеяй у гісторыі і жыцці беларускага народа, як і іншых народаў Расіі, з’явілася рэвалюцыя 1905-1907 гг. Наспела і рашуча было выказана патрабаванне сацыяльнага і нацыянальнага разняволення народа, свабоды роднаму слову. Была знята забарона друкаваць на беларускай мове, узніклі беларускія выдавецтвы, беларускія перыядычныя выданні (“Наша хата”, “Саха”, “Наша ніва”). На беларускай мове пачалі друкаваць не толькі мастацкія і публіцыстычныя, а і навукова-папулярныя творы, дапаможнікі, падручнікі для вучнеўства, разнастайныя дакументы. Выпрацоўваліся арфаграфічныя, граматычныя, лексічныя, арфаэпічныя нормы беларускай літаратурнай мовы.

Прыкметнае пашырэнне літаратурнай мовы садзейнічала ўзбагачэнню яе слоўніка, выпрацоўцы беларускай тэрміналогіі. Дзейнасць волатаў беларускай літаратуры Янкі Купалы, Якуба Коласа, Максіма Багдановіча, іх сувязь з шырокімі коламі беларускага народа, разгортванне выдавецкай справы і аб’яднанне вакол выдавецтваў і выданняў адукаваных людзей, пашырэнне сярод народных мас ідэй рэвалюцыі – усе гэта забяспечвала інтэнсіўнае ўзбагачэнне беларускай літаратурнай мовы, яе ўнармаванне. Навуковае асвятленне беларускай мовы заснавальнікам беларускай лінгвістыкі і філалогіі Я. Карскім, стварэнне граматыкі Б. Тарашкевічам, дзейнасць іншых прагрэсіўных прадстаўнікоў беларускай нацыянальнай культуры і навукі таксама адыгралі сваю ролю ў развіцці беларускай літаратурнай мовы, у яе замацаванні.

Літаратураня мова і дыялекты

Беларуская нацыянальная мова мае дзве разнавіднасці: літаратурную мову ў яе вуснай і пісьмовай формах і народна-дыялектную Літаратурная мова і дыялекты знаходзяцца ў цеснай сувязі і ўзаемадзеянні, але паміж імі есць і пэўныя адрозненні. Літаратурная мова мае надтэрытарыяльны характар, яна строга ўнармаваная, апрацаваная майстрамі слова: пісьменнікамі, вучонымі, дзеячамі культуры. Яе нормы рэгламентуюцца слоўнікамі, нарматыўнымі граматыкамі, правіламі арфаграфіі і пунктуаціі, падручнікамі. Беларуская літаратурная мова – вышэйшая форма нацыянальнай мовы, яна абслугоўвае ўсе сферы грамадскага жыцця народа, яго культуру, навуку справаводства.

Народна-дыялектная мова існуе ў выглядзе разнастайных мясцовых, тэрытарыяльных гаворак. Гаворка – мова аднаго ці некалькіх населеных пунктаў з аднатыпнымі моўнымі рысамі. Блізкія між сабою мясцовыя гаворкі ўтвараюць дыялекты, якія з’яўляюцца часткай агульнанароднай мовы. Аднак кожны тэрытарыяльны дыялект мае спецыфічныя рысы ў лексіцы, фанетыцы, марфалогіі, сінтаксісе, якімі ен адрозніваецца ад іншых дыялектаў і літаратурнай мовы.

У беларускай мове два дыялекты : паўночна-ўсходні (тэрыторыя Віцебскай, большая частка Магілеўскай і паўночныя раены Мінскай вобласці) і паўднева-заходні (тэрыторыя паўдневых раенаў Мінскай вобласці, большая частка Гродзенскай і Гомельскай абласцей, а таксама Брэсцкая вобласць). Кожны з іх мае свае спецыфічныя рысы, якія то супадаюць, то не супадаюць з рысамі літаратурнай мовы.

Паміж гэтымі дыялектамі вылучаюцца сярэднебеларускія гаворкі, якія праходзяць паласою праз цэнтральную частку Беларусі з паўночнага захаду на паўдневы ўсход: гэта частка Ашмянскага, Маладзечанскага, Дзяржынскага, Мінскага, Барысаўскага, Лагойскага, Рагачоўскага і іншых раенаў.

Дыялекты маюць агульныя рысы з літаратурнай мовай і рысы, якія адрозніваюць іх між сабою. Так, большасці беларускіх гаворак і літаратурнай мове ўласціва аканне, яканне, дзеканне, цеканне, зацвярдзенне зычных і інш. І ў гаворках, і ў літаратурнай мове вялікая колькасць слоў агульная, зменныя часціны мовы маюць тры роды і два лікі. У гэтым і выяўляецца адзінства беларускай нацыянальнай мовы.

Нястомным збіральнікам народнай лексікі быў Іван Насовіч – аўтар “Словаря белорусского наречия” (1870), у якім звыш 30 тыс. слоў, запісаных у розных рэгіенах Беларусі. Усебаковае вывучэнне беларускай мовы звязана з імем заснавальніка беларускага мовазнаўства Яфіма Карскага. Яго трохтомная праца “Беларусы”(1903 –1922) – навуковае даследаванне мовы беларусаў як адной з самастойных славянскіх моў.