Запазычаныя словы

Акрамя спрадвечна беларускай лексікі, у нашай мове есць словы, запазычаныя з іншых моў. Яны праніклі ў беларускую мову рознымі шляхамі і ў розны час пры гандлева- эканамічных, палітычных, навуковых, культурных сувязях беларускага народа з суседнімі і несуседнімі народамі і краінамі.

Запазычванне адбываецца ў выніку цесных моўных узаемасувязей двума шляхамі: вусным – пры непасрэдных моўных зносінах з іншымі народамі і пісьмовым – праз кнігі, газеты, афіцыйныя дакументы, пры перакладах з чужых моў. Адны з запазычаных слоў трапілі ў беларускую мову непасрэдна з іншых моў, другія ж прыйшлі праз суседнія мовы – рускую, польскую або ўкраінскую.

Адрозніваюць 2 тыпы запазычванняў: 1) з блізкароднасных славянскіх моў і 2) з неславянскіх моў.

Славянскія запазычванні: з польскай (слодыч, маентак, тлусты) і праз польскую з нямецкай (ганак, гетман, дрот, гвалт); з рускай (аплот, ачаг, зводка, подзвіг), з украінскай (варэнікі, хлебароб) і праз украінскую з цюркскіх (кавун, гайдамак).

Неславянскія запазычванні: з літоўскай: венцер, гірса, клуня, лоўж; з грэчаскай: аксаміт, арыфметыка, космас, кіт, кедр; з лацінскай: алей, апарат, аратар, водар, акт; з іспанскай: кафетэрый, каньен і г.д.

Інтэрнацыяналізмы – гэта міжнародныя словы, запазычаныя пераважна з класічных старажытных грэчаскай і лацінскай моў: цывілізацыя, сацыялізм, партыя, мітынг, банк і г.д.

Асноўныя прыметы запазычаных слоў:

1. наяўнасць у слове ф: фарба, шафа;

2. пачатковыя э, о і непрыставачнае а: эра, ода, опера;

3. спалучэнні ге, ке, хе ў корані: агент, кельма, схема;

4. спалучэнні бю, вю, кю, мю, пю, фю ў корані: бюро, рэвю, кювет;

5. спалучэнні двух галосных у корані: аул, ідэал, дуэт;

6. цвердасць зычных д і т у спалучэннях дэ, ды, тэ, ты: дэтэктыў, дывідэнд, дыван;

7. прыстаўкі а-, ант(ы)-, архі-, контр-, рэ-, дэ-, дыс-, амфі-: амаральны, дэгазацыя;

8. суфіксы –ізм(-ызм), іст(-ыст), -ір(-ыр): сацыялізм, капіраваць.

Агульнаўжывальная лексіка і лексіка абмежаванага ўжывання

Агульнаўжывальная лексіка – гэта шматлікія словы, якія не абмежаваны ва ўжыванні, могуць выкарыстоўвацца ва ўсіх моўных стылях і складаюць устойлівую аснову сучаснай беларускай мовы: маці, святло, родны, першы, пра, але, ен, кожны.

Лексіка абмежаванага ўжывання выкарыстоўваецца ў мове радзей. Гэта спецыяльная, дыялектная і жаргонная лексіка.

Спецыяльную лексіку выкарыстоўваюць у сваей мове прадстаўнікі асобных прафесій, пэўных галін ведаў. У спецыяльнай лексіцы вылучаюць тэрміны (навуковыя, тэхнічныя) і прафесіяналізмы.

Тэрміны – гэта афіцыйныя літаратурныя словы, якія дакладна абазначаюць навуковыя, тэхнічныя, палітычныя, эканамічныя, мастацкія паняцці: арлекін (тэатр.), вагранка (тэх.), матэрыялізм (філас.).

Вузкаспецыяльныя тэрміны, якія вядомы толькі самім спецыялістам, пазначаюцца ў слоўніках або агульнай паметай (спец.) або канкрэтнай паметай, якая ўказвае на выкарыстанне тэрміна ў адпаведнай галіне навукі, тэхнікі, эканомікі (анат., архіт., літ., муз., хім., юр., эк.).

Прафесіяналізмы – гэта назвы прадметаў, дзеянняў пераважна ў вуснай мове людзей пэўнай прафесіі, рамяства, занятку (цесляроў, ганчароў, друкароў, шаўцоў і інш.): ваба, вабік, вабільшчык (паляўн.); цвікля, фастрыгаваць (кравецк.).

Да дыялектнай лексікі адносяцца такія словы мясцовай гаворкі з аднаго ці другога дыялекту, якія ўжываюцца толькі на абмежаванай тэрыторыі Беларусі.

Дыялектныя словы адрозніваюцца ад літаратурных крыху іншым гучаннем (вахля – вафля, гараць – араць), месцам націску, словаўтваральнымі прыстаўкамі, суфіксамі і г.д. Калі асобныя дыялектныя словы пранікаюць у вусную ці пісьмовую літаратурную мову, іх называюць дыялектызмамі.

Ад лексікі дыялектнай і спецыяльнай адрозніваецца жаргонная лексіка.

Жаргон – мова вузкага кола людзей якой-небудзь сацыяльнай або прафесійна-бытавой групы: кол (адзінка), матор (таксі), пара (двойка) і г.д.

Жаргонныя словы (жарганізмы) толькі засмечваюць літаратурную мову і не маюць права існаваць ў ей. Яны зрэдку сустракаюцца пры апісанні пэўных сацыяльных з’яў, для моўнай характарыстыкі асобных персанажаў.