СБОРНИК

яна, берҙəн-бер ҡыҙының һəм үҙенең ейəненең яҙмышы сөн борсола. Уның өсөн намыҫ, əхлаҡ төшөнсəлəре əлеге капитализм, аҡса дəүерендə үлмəгəн, ҡыҙы өсөн утҡа-һыуға инергə əҙер булһа ла, ул күңеле менəн Сəлимйəн яғында, шулай итеп тормошсан образ тыуа. Бындай кешелəр үҙҙəренең балалары өсөн бөтə нəмəгə лə əҙер, шулай ҙа үҙ намыҫтарына бер ҡасан да хыянат итмəйəсəктəр.

Һəр ата-əсəгə үҙ балаһы яҡын булыуын барыбыҙ ҙа белəбеҙ. Тик һуңынан Алексей Федорович барыһын да намыҫы ҡушыуы буйынса эшлəй. Ул ҡыҙын тəрбиəлəй алмауына үкенес белдереүе үҙе үк хəҙерге заманда тəрбиə проблемаһының киҫкен тороуы тураһында һөйлəй. Күңеле менəн Алексей Федорович Людмиланың балаға хоҡуғы булмауын, уны ҡыҙының тəрбиəлəй алмауын аңлай.

“Ҡаршы сығып ал” хикəйəһендə, əлбиттə, тəүге планда, əхлаҡ мəсьəлəһе, аҡса хакимлыҡ иткəн, əҙəм балаһы аҡса артынан ҡыуған дəүерҙə, бала ҡото, уны тəрбиəлəү кеүек төшөнсəлəрҙең онотолоуы тураһында əйтелə. Беҙҙеңсə, əҫəрҙə пейзаж, характерҙар араһындағы контраст ярҙамында тормошсан материал күрһəтелгəн. Хикəйə геройҙары аша уҡыусылар бөгөнгө тормошто күрəлер, унан да бигерəк, был əҫəрҙе буласаҡ ата-əсəлəр уҡыһын ине. Дөрөҫ юлға баҫып, матур тормош ҡороу үҙебеҙҙəн тора.

ƏҘƏБИƏТ

1.Əхмəтйəнов К.Ə. Əҙəбиəт теорияһы. - Өфө, 200ғ. – 392с.

2.Тапаҡов Х.Н. Ҡаршы сығып ал. Өфө: Китап, 2005. –368 с.

3.Тураев С.В., Тимофеев Л.И. Словарь литературоведческих терминов.

–М., 2004. – 405 с.

З.З. Тагирова, ФБФ, ФГБОУ ВПО «БГПУ им. М. Акмуллы» (г. Уфа)

РƏШИТ ШƏКҮР – ТЕЛ ШƏХЕСЕ

Рəшит Шəкүр – бөгөнгө көндə башҡорт топонимия ғилеменең иң күренекле ғалимдарының береһе. Əлбиттə, уның был өлкəлəге эшмəкəрлеге ер-һыу атамаларын өйрəнеүгə индергəн өлөшө ғалимдар араһында ғына түгел, ə атамалар менəн ҡыҙыҡһыныусы ябай халыҡ араһында ла киң танылыу тапты. Башҡорт топонимияһының тикшереү объекты һəм методы мəсьəлəлəре, урындағы атамаларҙы өйрəнеү тарафында ғалим Рəшит Шəкүр ҙур ғына уңыштарға өлгəште.

Шулай ҙа авторҙың үҙе һəм ғилми хеҙмəттəре, ғөмүмəн, топонимия, тел ғилемендəге эшмəкəрлеге хаҡында билдəле булһа ла, уның ғилми монографиялары фəнни күҙлектəн өйрəнелгəн тип əйтеү дөрөҫлөккə тап

301

килмəҫ ине. Ни генə тиһəң дə, Рəшит Шəкүр тел ғилеме өлкəһендə ер-һыу атамаларына ҡағылышлы байтаҡ теоретик һəм практик мəсьəлəлəрҙе күтəреп сыҡты, төрлө атамаларҙың этимологияһын, яһалышын халыҡ тарихының, телдең дөйөм үҫеше күҙлегенəн ҡарау яғынан да ысын новатор булды. Уның ҡайһы бер хеҙмəттəре ошо яҡтан бөгөнгө тел ғилемендə көнүҙəк булған байтаҡ ҡына һорауҙарҙы күтəреп сыға, сөнки уларҙа ғалим ер-һыу атамаларын өйрəнеүҙе системалаштырырға ынтыла.

Шул уҡ ваҡытта башҡорт тел ғилемендə ғалимдар эшмəкəрлеген өйрəнеүҙə бай тəжрибə тупланһа ла, билдəле ғалимдарҙың хеҙмəттəре һəм уларҙың эшмəкəрлеге тик юбилей мəҡəлəлəрендə генə билдəлəнеүсəн. Рəшит Шəкүрҙең дə күп һанлы хеҙмəттəрен өйрəнеп, уны системалаштырыу һəм монографияларына ҡарата дөйөм фекер булдырыуы актуаль. Бөгөнгө көнгəсə уның ғилми эшмəкəрлеге айырым система булараҡ ҡаралманы.

Башҡорт топонимия ғилеменə Рəшит Шəкүр 70-се йылдарҙа килде. Тап ошо ғалимдың урындағы ур-һыу атамаларына арналған мəҡəлəлəре баҫыла башлай, уларҙың тарихы өйрəнелə.

Төрлө йылдар дауамында Рəшит Шəкүр ғилми əҙəбиəттə башҡорт топонимияһына арналған очерктар һəм мəҡəлəлəр баҫтыра барҙы. Был мəҡəлəлəрҙə айырыуса ҙур иғтибар милли ерлектə топонимик терминологияның формалашыу нигеҙҙəренə бирелə.

Һуңыраҡ осорҙа Рəшит Шəкүрҙең очерктары һəм мəҡəлəлəре «По следам географических названий: топонимия бассейна реки Демы» (Уфа, 1986) тигəн ҙур бер хеҙмəт булып үҫеп сыҡты. Ғалим уны филология фəндəре кандидаты исемен яҡлағанда диссертация итеп яҙып сығарҙы, ул айырым китап булып донъя күрҙе.

Рёшит Шəкүрҙең “По следам географических названий” (Уфа, 1986) “Исемдəрҙə - ил тарихы” (Өфө, 1993) хеҙмəттəрендə милли топонимия өлкəһендə этимология, топонимик терминология проблемаларына айырым иғтибар бүленə. Автор географик терминдарҙың топоним составында килеү-килмəү күлəмен яҡтырта. Ғөмүмəн, был хеҙмəттəрҙə башҡорт топонимдарының этимологик тарихы, яһалышының урындағы шарттар менəн бəйлəнеше мəсьəлəлəренə ҙур урын бирелə.

Һуңыраҡ ғалимдың аталған эштəре айырым атамаларға арналған мəҡəлəлəрҙə үҫтерелə барҙы. Рёшит Шəкүрҙең хеҙмəттəрендə башҡорт теленең гидронимик, оронимик терминдары ҙур өлөш ала һəм улар лингвогеографик методҡа ярашлы тикшерелə.

90-сы йылдар башында уҡ автор тарафынан төркиəтселектə тəү башлап лингвистик һəм экстралингвистик факторҙарҙы иҫəпкə алған топонимдарҙы үҙенсəлекле лексик-семантик классификация төрөнə арашлы докторлыҡ диссертацияһы яҙылды. “Историко-стратиграфическое и ареальное исследование башкирской топономии Южного Урала” хеҙмəтендə автор күп йылдар Күнхяҡ Урал атамаларын тикшереү

302

барышындағы тəжрибəһен дөйөмлəштерҙе. Төркөмлəүгə ярашлы автор территория атамалары араһында семантикаһы буйынса түбəндəге топонимик төркөмдəр айырыла: тəбиғи-географик ысынбарлыҡты асыҡлаған исемдəр һəм халыҡтың матди-рухи мəҙəниəтен сағылдырыусы атамалар. Шулай уҡ, номинация күҙлегенəн ҡарағанда, ҡатнаш характерҙағы һəм бер объект исемен икенсе объектҡа күсереү һөҙөмтəһендə тыуған топонимдарҙан торған лексик-семантик төркөмдəр билдəлəнə.

Рəшит Шəкүрҙең фундаменталь хеҙмəтендə топонимияға хас байтаҡ тел күренештəре лə өйрəнелə. Мəҫəлəн, топонимияла лингвистик факторҙарға бəйле этимологик тикшеренеүҙəр ҙур урын тота. Топонимдың барлыҡҡа килеүе кешенең тəбиғəтте йəнле итеп күҙ алдына килтереү үҙенсəлегенəн килə булһа кəрəк. Был фекерҙе топонимик лексиканың бик боронғо ҡатламы булған терминдар системаһы ла ҡеүəтлəй: йылғаның, тауҙың өлөштəре, ҙур йылғаларҙың ҡушылдыҡтары ғəҙəттə кеше тəненə, кейемдең өлөштəренə ҡарап əйтелə.

Рəшит Шəкүрҙең башҡорт топонимдарының этимологияһы һəм тел ҡатламдары тураһында яҙған хеҙмəттəре ономастика ғилемендə генə түгел, ə йəмəғəтселек тарафынан да юғары баһаланды. Рəшит Шəкүргə тиклем Башҡортостан топонимияһы, Урал төбəгенең ер-һыу атамалары буйынса хəл ителмəгəн мəсьəлəлəр байтаҡ ине. Ғалимдар аныҡ топонимик атама тураһында төрлө фараздар əйтə килде, тик элегерəк атамаларҙың тарихи этимологияһы хаҡында əйтелгəн фекерҙəрҙең тыуыуына байтағы совет фəне буйынса тағылған тəғлимəттəр сəбəпсе булды. Идеологик ҡоршауҙар аҫтында башҡорт халҡының милли үҙенсəлеклеген тəшкил иткəн географик атамалар төрки халыҡтары ономастикаһы менəн бер рəткə индерелде, хатта тамырҙары менəн халҡыбыҙ тарихына барып тоташҡан Ағиҙел, Урал кеүек топонимдарҙы башҡа халыҡтар менəн бəйлəп ҡарау күренештəре лə урын алды. Рəшит Шəкүр үҙенең тел ғилеменең ономасиология иғилемендəге эшмəкəрлегендə башҡорт халҡының миллиэтник үҙенсəлеген тəшкил иткəн атамаларҙы өйрəнеүгə күп көс һалды һəм мəҙəниəтебеҙҙең, телебеҙҙең колоритын билдəлəүсе исемдəрҙе халыҡҡа еткерҙе.

303

Р.А. Тимершайехова, ФБФ, ФГБОУ ВПО «БГПУ им. М. Акмуллы» (г. Уфа)

ҠОЛ ҒƏЛИҘЕҢ «ҠИССАИ ЙОСОФ» ПОЭМАҺЫНДА

АЛЛЕГОРИЯ, ЙƏНЛƏНДЕРЕҮ

Һүрəтлəү саралары тип телдең, бигерəк тə поэтик телмəрҙең, əҙəби əҫəр йөкмəткеһенеңобразлыитепасыусыконкреталымдарынатайҙар[5;6].

Һүрəтлəү сараларын белеү яҙыусы өсөн дə, шағир өсөн дə бик əһəмиəтле. Сөнки был саралар, шиғриəттең үҙенсəлекле атомы булараҡ, əҙəбиəттең тəбиғəтенə тəрəнерəк үтеп инергə мөмкинлек бирəлəр. Ысын əҙип уҡыусыларҙы əҙəби алымдар менəн шаҡ ҡатырыуҙы маҡсат итеп ҡуймай. Уның бөтə иғтибары – əҫəрҙең йөкмəткеһендə, шул йөкмəткене уҡыусыға мөмкин тиклем образлыраҡ итеп еткерергə тырышыуҙа. Художество саралары, образландырыуҙың тəбиғи һөҙөмтəһе рəүешендə, буласаҡ əҫəрҙең төп идеяһын əҙəби яҡтан реаллəштереү ваҡытында тыуа. Поэтик алымдар күпселек осраҡта əҫəрҙең идея йөкмəткеһенə буйһоноулы рəүештə үҫеп сыға [8;126]. Башҡорт һəм татар халыҡтарының боронғо əҙəби башланғысы булып иҫəплəнгəн мəшһүр «Ҡиссаи Йософ» поэмаһында Ҡол Ғəли кешелеклелек, əхлаҡи сафлыҡ, тоғролоҡ, туғанлыҡ, мөхəббəт тойғоларын сағылдырыуҙа, образдарҙы тəрəн һəм тулы һүрəтлəүҙə художество сараларын киң һəм оҫта ҡуллана.

Аллегория – тормоштағы конкрет образ аша ысынбарлыҡты, абстракт төшөнсə һəм күренештəрҙе ситлəтеп һүрəтлəү, йəнһеҙ əйберҙəр йəки хайуандар образы аша кеше тормошондағы ҡатмарлы ижтимағи мөнəсəбəттəрҙе сағылдырыу [5; 39-40].

Ҡиссала ожмах һарайы, ғүмер ағасы, ҡайғы йорто кеүек традицион аллегорик образдарбар. Хаттаҡайһыберперсонаждарҙыңисемдəре аллегорик мəғəнəғə эйə булып, əҫəрҙə теге йəки был ваҡиғаға ишара яһайҙар. Мəҫəлəн, Йософтоң кесе ҡустыһы Ибнамин үҙенең улдарына, ағаһының ауыр, фажиғале яҙмышына арнап, ошондай исемдəр ҡуша: Дингиз, Ҡорт, Ҡойо, Ҡан, Ҡайғы, Ҡол һ.б. Улар боронғо башҡорт антропонимияһының принциптарын хəтерлəтəлəр. Ундай традициялар башҡорт ҡобайырҙарында, риүəйəттəрендə һəмшəжəрəлəрендəсағылыштапҡан[7].

Йософ – сибəрлек аллегорияһы. Донъяла унан да сибəр кешене табыуы ҡыйын. Бер легендала əйтелгəнсə, Йософтағы матурлыҡ донъялағы иң матурҙарҙың матурлығынан да йөҙ ҡат артығыраҡ. Шуға гүзəл Йософ тигəн атама бөтə дини һəм донъяуи легендаларҙа, дастандарҙа төп билдəлəмəгə əүерелгəн [3].

Əҫəрҙə төп геройҙың яҙмышына бəйле булған ваҡиғаларҙы тасуирлағанда автор төш алымын ҡуллана һəм бер-береһенə ҡапма- ҡаршылыҡлы бүре менəн бəрəс кеүек контраст аллегорик образдарға мөрəжəғəт итə [9; 183]: Йағкуб əйдер: «Дүнə бер дүш күрдем, Дүшүм эчрə

304

ун бер кузый күдəр идем, Саклар икəн берисин йауə кылдым,- Хəкыйкəт əлемəдəн курд капар имди» [6; 58] ( Йағҡуп əйтте: «Кисə генə бер төш күрҙем, Ул төшөмдə ун бер бəрəн көтə инем, Бер бəрəнде шунда һаҡлай алмай ҡалҙым, - Үҙ ҡулымдан бүре тартып алыр имди» [6; 59]).

Килтергəн өҙөктə бүре яуыз, уҫал образ итеп һүрəтлəнə, сөнки ул – Йософтоң ҡанһыҙ, хыянатсы, рəхимһеҙ ағаларын символлаштыра. Ə ун бəрəстең береһенең бүрегə юлығыуы – Яҡуптың ғəзиз улын юғалтыуына ишара яһай, йəғни үҙен яҡлай-ҡурсалай алмаған көсһөҙ, ярҙамға мохтаж бəрəс образы бəлəкəй бала – Йософто символлаштыра [9; 183].

Динə əйтүр: « Бəн бу сағəт йатур идем, Дүшүм эчрə ағлайу үрə дордым, Йа əбəти, дөшемдə ун корд күрдем,- Йусефи əлемездəн капар имди» [6; 62] (Динə əйтте: «Əле йоҡлап ята инем, Кинəт илап йоҡомдан уянып киттем, Йə атайым, төшөмдə ун бүре күрҙем,- Йософто тартып алдылар шулар имди» [6; 63] ).

Йософтоң бер туған ағаларын «арыҫландар» образы аша ҡыйыу йөрəкле, көслө кешелəр итеп һүрəтлəүе : Дидем: бу ун уранлу кəрдəшлəрим,

Уны зариф һəм шəрəфлү ирəнлəрим, Хəзир икəн бəнем бу арсланларим – Канкый душман бəни капа, дидем имди [6; 68]? (Мин уйладым: оранлы ун туғаным бар, Уныһы ла аҫыл затлы баһадирҙар, Минең янда булғанда шул арыҫландар, Ниндəй дошман миңə ҡулын һуҙһын имди [6; 69] ?)

Йəнлəндереү – һүрəтлəү сараларының бер төрө: тəбиғəт күренештəрен йəки йəнһеҙ əйберҙəрҙе кешегə хас сифаттарҙа йəнле итеп тасуирлау [5; 70]. Ҡол Ғəли «Ҡиссаи Йософ» əҫəрендə йəндəндереү һүрəтлəү сараһын киң ҡуллана. Мəҫəлəн ел образы. Борон елде йəнлəндереп күҙ алдына килтергəндəр. Теңкəгə тейə башлаһа, эскимостар буранды оҙон сыбыртҡы менəн сыбыртҡылаған. Төньяҡ ел арҡаһында боҙ оҙаҡ ҡуҙғалмаһа, ел рухын йылындырырға ут янына саҡыралар һ.б. «Ҡиссаи Йософ»та иһə иртəнге йылы ел йəнле. Ул Яҡупҡа бик яҡшы хəбəр килтерə: 1. Акрин искел, сəбах йиле, нə үтəрсəн, Сəн, хəкыйкəт, Йусефемдəн ис дутарсəн, Җəрахəтем унармағə сəн йитисəн, - Сəн исəли, бəн мөфəррəх улдым имди [6; 270] ! (Əкрен иҫсе, сəбах еле, бик ашыкма, Китерəһең Йософомдоң еҫен миңə. Дауа булсы йөрəгемдең яраһына,- Һин иҫкəндə күңелем шат була имди [6; 271]!) 2. Сəбах йиле халикгə зари кылди, Фазле берлə халик аңа дəстүр вирди, Бəширдəн ун көн шуйлə борун келди,- Йусеф йесин Йағкубə келтүрер имди [6; 270] (Саба еле, хаҡтан үтенеп, зари ҡылды, Рəхме менəн халиҡ уға рөхсəт бирҙе: Бəширҙəн ул ун көн əүəлерəк килде, - Сабах еле китерҙе уны,- тийəр имди [6; 271].

Сабах еле, рухи бер шифа – шəфҡəтлелек булып, Яҡуп пəйғəмбəрҙең ҡуйынына һарыла, уның ҡайғылы йөҙөн иркəлəй, сəстəрен һыйпай. Көндəрҙəн бер көндө гонаһһыҙ пəйғəмбəр рухы менəн ел рухы бергə ҡушылғас, Яҡуптың күҙҙəре асыла. Ел Яҡупҡа улы Йософтың донъяла барлығы, кешелекле, кеселекле, ҡаһарман йөрəкле, ғəҙел, намыҫлы, шəфҡəтле, мөрəүəтле булыуы тураһындағы хəбəрҙе алып килə. Шулай

305

итеп, Ҡол Ғəлиҙең «Ҡиссаи Йософ» поэмаһында сабах еле аҫыл һүҙ- һүрəткə, изге кеше сифатына əүерелə [4].

Икенсе миҫал:

Дуғар күн, тулун ай, ун бер йулд(у)з, Дүшүм эчрə сəждə кылди бəңа дүб-дүз, Ушбу дүши буйлə күрдем һич гөмансиз,- Йа абати, боңа тəэвил айғыл имди [6; 52] (Нурлы ҡояш, туған ай һəм ун бер йондоҙ. Шул төшөмдə сəждə ҡылды миңə төп-төҙ, Был төшөмдө шулай күрҙем, һис бер шикһеҙ,- Йə, атайым, шул төшөмдө юра имди [6; 53]).

Бирелгəн өҙөктəге нурлы ҡояштың, тулған айҙың həм ун бер йондоҙҙоң йəнлəнеп Йософҡа сəждə ҡылыуында тəрəн символик мəғəнə ята, йəғни унда төп геройҙың килəсəге сағыла. Əҫəр сюжеты буйынса Йософ ағаларының көнсөллөгө арҡаhында бик күп михнəттəр кисерə: туҡмала, ҡойоға hалына, ҡол итеп hатыла, ҡулдан ҡулға күсеп Мысыр батшаhына барып юлыға, ялған менəн зинданға яптырыла, ахыр сиктə бар ғазаптарҙы ла сабырлыҡ менəн үткəреп, үҙе Мысыр батшаhы булыуға ирешə, тирə- яҡҡа даны тарала, уға бөлгөнлөккə төшкəн ағалары баш эйеп, ярҙам hорап килəлəр. Шул рəүешле, йыhандар шаhы дəрəжəhенə еткəн Йософтоң төшөндəге ай-көндөң, ун бер йондоҙҙоң уға табыныуҙары тормошҡа аша: Йософҡа бөтə ғалəм həм уның ун бер ҡəрҙəше буйhона, бөйөклөгөн таный [9; 182].

Ул су эчрə бер балык улур иди, Судағи балыклəрə ул бойорди: «Халикның сиддикы суға керди,- Əдəб саклаң һич бериңез бакмаң имди.» Ани ишедеб, балыклар жөмлə керди, Мəкамлү мəкаменə барды керди, Һич кемсəнə Йусефа күз салмади,- Жөмлə Йусеф хөрмəтин саҡлар имди [6; 116] (Был һыуҙа бер балыҡ йөҙөп йөрөр ине, Шул ундағы балыҡтарға əмер бирҙе: «Тəңребеҙҙең тоғро дуҫы һыуға керҙе,- Əҙəп һаҡлап, ҡарамағыҙ уға имди.» Ишеткəс быны, бөтə балыҡ ҡасты, Ояһына инеп боҫто-ояланы, Күҙ ҙə һалмаҫ Йософҡа һис берəүһе,- Бар ҙа уға ҙур ихтирам һаҡлар имди [6; 117]). Был өҙөктə Ҡол Ғəли балыҡтарҙы һəм уларҙың солтанын кешегə хас булған сифаттар менəн һынландырыла. Уларҙың аралашыуынан нығыраҡ əҙəпкə, ихтирам, хөрмəт итə белеүҙəреһоҡландыра.

Əүəлге тел художестволылығы традицияларын дауам итеп, Көнсығыштан килгəн яңы алымдар һəм һүрəтлəү саралары иҫəбенə байый төшкəн «Ҡиссаи Йософ» тарихи поэтиканан хəҙерге татар һəм башҡорт поэзияһна һуҙылған күпер була. Поэманың башҡорт һəм татар халыҡтарының тарихында үткəне менəн хəҙергеһен бəйлəүендə, бөтəһенəн элек, уның теле һəм художестволы үҙенсəлектəре мөһим роль уйнай. Художестволы əҫəрҙə һүҙҙəрҙəнһəмтелдəнтышобразлылыҡҡаирешеүмөмкинтүгел[2; 26].

«Ҡиссаи Йософ» поэмаһының телендəге йəнлəндереү, аллегория ассоциатив һүрəтлəү тел саралары авторҙың тасуирлағанына мөнəсəбəтен, хис тойғоларын белдереүҙə үрнəк булып тора. Автор əҫəрҙə ижади индивидуаллек, тапҡыр күҙəтеү аша үҙенсəлекле образдар ижад итə. Был образдар үҙ сиратында, əҫəргə поэтик яңылыҡ, оригиналлек, баҙыҡлыҡ

306

биреп, яҙма мəҙəниəттең болғар осоронда юғары кимəлдə булыуын тағы бер ҡат дəлиллəп тора [1].

ƏҘƏБИƏТ

1.Валиев А.М. Кол Гали – халык хəтерендə сигез гасыр. [Электрон ресурс]. - Инеү режимы: http://airat092.narod.ru/kolgali.htm

2.Ишбирҙин Э.Ф. Башҡорт əҙəби теленең тарихы. – Өфө: Башҡортостан «Китап» нəшриəте, 1993. – 320 б.

3.Курбатов Х.Р. Язык булгаро-татарских эпитафий и “Кысса-и Йусуф”. [Электрон ресурс]. - Инеү режимы: http://tashlar.narod.ru/text/kurbatov-qlgltel.htm

4.Поварисов С.Ш. «Шиғриəт пəйғəмбəре» // Ағиҙел. – 2011. – №11.

5.Псəнчин В.Ш. Телдең күркəмлек саралары. – Өфө: Башҡортостан «Китап» нəшриəте, 2003.

6.Тенишев Э.Р. и др. Кул Гали. Кысса-и Йусуф. - Казань: Татарское книжное издательство, 1989.- 540 с.

7.Хисамов Н. Үлемсез «Кыйссаи Йосыф». [Электрон ресурс]. - Инеү режимы: http://www.musulman.su/index.php/2010-10-18-17-02- 26/2010-10-18-17-04-09/1165--l-r

8.Əхмəтйəнов К.Ə. Əҙəбиəт теорияһы. - Үҙгəрешле 3-сө баҫма. – Өфө:

Китап, 2003. - 392 б.

9.Əхмəтова А. «Ҡиссаи Йософ символикаһы» // Ватандаш. – 2011. –

№8.

Р.А. Тимершаехова, ФБФ, ФГБОУ ВПО «БГПУ им. М. Акмуллы» (г. Уфа)

ОСОБЕННОСТИ ВВЕДЕНИЯ НОВОЙ АРАБСКОЙ ЛЕКСИКИ БАШКИРОЯЗЫЧНЫМ СТУДЕНТАМ

Как известно, каждый урок строится на основе таких дидактических принципов, как принцип воспитывающего обучения, принцип коммуникативной направленности, принцип дифференцированного и интегрального обучения, принцип наглядности, принцип сознательности, принцип активности, принцип доступности и т.д. [4]. В данной статье рассматривается применение принципа учета родного языка при введении новой арабской лексики башкироязычным студентам.

Принцип учета родного языка при изучении иностранного рассматривают Г.В.Рогова [4] , Р.Ладо [5], Н.Д.Гальскова [3] и др.

Знание слова подразумевает знание его формы, значения и употребления. В башкирском языке достаточно много заимствованных

307

слов из арабского языка. Исходя из этого, появляется возможность облегчения усвоения лексики. Учащиеся смогут использовать знания из родного языка при изучении арабского (соотнесение значения, употребления слова).

Например, лексическая тема «Школа» (ٌﺔَﺳَرْﺪَﻣ), которая изучается на начальном этапе обучения. В следующей таблице приведены общеупотребительные слова из активного словаря, которые учащиеся используют практически каждый день:

Эти слова совпадают по своему значению, форме и употреблению. Лексическую тему “Движение” (روﺮُﻤﻟأ) можно связать с

соотнесением смыслового значения слова, с ассоциацией, с анализом слова по составу. Например, слово светофор на арабском - روُﺮُﻣ ةَرﺎَﺷإُ [иш арату мур ур]. Это изафетная конструкция, которая состоит из двух слов: ةَرﺎَﺷإُ – ишара, которое употребляется в башкирском языке и переводится как жест, намек, знак и روُﺮُﻣ – переводится с арабского как движение. Если сделать дословный перевод, получится знак, который без слов указывает сторону движения, помогает регулированию движения (ишара итеүсе ысул). В продолжение темы возьмем один цвет светофора ٌﺮَﻤْﺣأ [ахмар] - красный. В корне лежит слово ٌﺮْﻤَﺣ [хамр̣ ]. Это слово широко употребляется в башкирском языке в значении запрещенных напитков по исламу. Отсюда следует смысловое значение – “запрещено идти на красный”. Слово ةَدﺎَﻴِﻗ ﺔﺼْﺧُر [ру хсату кий ада] – водительские права. Так же изафетная конструкция, состоящая из двух слов: ٌﺔَﺼْﺧُر – рөхсəт, употребляется в башкирском языке и переводится как разрешение, позволение; ةَدﺎَﻴِﻗ – в переводе с арабского вождение, руководство. Дословный перевод – разрешение на вождение (машина йөрөтөү өсөн рөхсəт). Здесь уделяется внимание смысловому значению слова. По моему мнению, подобные соотнесения с родным (башкирским) языком помогают легкому усвоению новой лексики.

Относительные прилагательные арабского языка совпадают с одним из видов относительных прилагательных башкирского (заимстованные из

308

арабского языка). В качестве примера уместно преподнесение общей лексики, активно употребляющейся в обоих языках, которые также совпадают по своей форме, значению и употреблению:

В башкирских семьях часто встречаются имена арабского происхождения. Как правило, значение того или иного имени интересно каждому. При подаче новых арабских слов наряду с именами собственными, встречающихся как в реальной жизни, так и в художественных произведениях башкирских писателей и поэтов, появляются ассоциации.

Как было сказано выше, в башкирском языке много арабских заимстований. При умелом использовании знаний из башкирского (родного) языка, возможно облегчение усвоения новой арабской лекиси. К сожалению, в данное время очень мало методической литературы по преподаванию арабского языка. И эта тема безусловно требует дальнейшего изучения.

309

ЛИТЕРАТУРА

1.Белкин В.М. Карманный арабско-русский словарь: Ок. 9500 слов – М.: АКДК, 2004, - 528 с.

2.Биишев А.Г. Арабские и персидские слова в башкирском языке. – Уфа: Институт истории, языка и литературы, 2009. – 140 с.

3.Гез Н.И. Методика обучения иностранным языкам в средней школе: Учебник. – М.: Высш. школа, 1982. - 373с.

4.Рогова Г.В. и др. Методика обучения иностранным языкам в средней школе. – М.: Просвещение, 1991. – 287 с.

5.Соловова Е.Н. Методика обучения иностранным языкам: Базовый курс лекций: Пособие для студентов пед. вузов и учителей. – М.: Просвещение, 2002. – 239 с.

Н.И. Туркина, ИИиМО, ФГБОУ ВПО «СГУ им. Н.Г. Чернышевского» (г. Саратов)

ОБРАЗ НАПОЛЕОНА В РУССКОЙ ПОЭЗИИ ПЕРВОЙ ЧЕТВЕРТИ XIX В.

Наполеон Бонапарт принадлежит к числу тех исторических персонажей, которых называют «человек-легенда». Значимость такого рода личностей для истории определяется не только тем влиянием, которое они непосредственно оказали на ход мировых событий, но также и воздействием, которое оказал их образ на умы современников и потомков, поэтому проблема восприятия личности Наполеона является актуальной и поныне.

Наполеону посвящено множество книг. Из них особый интерес вызывает художественная литература, произведения которой составляют специфическую группу источников. Они всегда являются памятниками идей своего времени, но вместе с тем содержат множество реалий, современного им или ушедшего в прошлое, общества.

Ввиду относительной неразвитости русской прозы, Наполеон и его войны не нашли достойного отображения в русской повести и романе первой четверти XIX в., а раскрылись в поэзии. «Не было тогда в России ни одного мало-мальски заметного поэта, который не откликнулся бы на эту национально-героическую тему, – от <…> Г.Р.Державина <…> до <…> Ф.И.Тютчева <…>, и, <…> нельзя не напомнить здесь о таких вершинных поэтических созданиях, как «Полководец» А.С.Пушкина и «Бородино» М.Ю.Лермонтова», – писал А.Г.Тартаковский [8; 52].

Однако большой интерес вызывают и менее известные произведения. Источниками для данной статьи послужили отрывки из них, в которых полно и ярко раскрывается образ Наполеона, формировавшийся

310