Ударение.

В азербайджанском языке ударение в большинстве случаев падает на последний слог слова. Если слово принимает аффикс, то ударение переходит на него. Например: yaxşı – yaxşılıq, oxu – oxuyur, qapı – qapıcı. Исключение составляют некоторые аффиксы: это – аффиксы сказуемого (- dir,- dır,- dur,- dür), отрицания (- ma,- mə), деепричастия (- madan, - mədən,- kən) и др.

В азербайджанском языке ударение не имеет смыслоразличительного характера в широком плане, хотя иногда от перемещения ударения иногда меняется и значение слова. Например: qazma (не копай, не рой) – qazma(бурение, шахта,землянка), gəlin (приходите) – gəlin (невеста).

Слова да – bəli, hə; нет – xeyr, yox; не – deyil

В азербайджанском языке при утверждении или отрицании мысли употребляются слова bəli // hə - да, yox // xeyr - нет , deyil – не.

Слова bəli // hə (да) обозначают утверждение, согласие. Эти слова синонимы и заменяют другдруга. Соответствуют в русском языке слову «да».

В литературном языке чаще употребляется слово bəli.

Например:

Sən həkimsən? – Bəli, mən həkiməm.

Ты врач? – Да, я врач.

Bu, məktəbdir? – Bəli, bu məktəbdir.

Это школа? – Да, это школа.

Bura xəstəxanadir? – Bəli, bu xəstəxanadir.

Это больница? – Да , это больница

Слова- синонимы yox, xeyr (нет) тоже заменяют друг друга, обозначают отрицание. Соответствуют в русском языке слову «нет». В литературном языке чаще употребляется слово xeyr.

Например:

Sən həkimsən? - Xeyr, mən mühəndisəm.

Ты врач? - Нет, я инженер.

Bu, məktəbdir? – Xeyr , bu universitetdir.

Это школа? –Нет, это университет.

Bura xəstəxanadir? – Xeyr ,bura məktəbdir.

Это больница? – Нет, это школа.

Слова bəli // hə, yox // xeyr заменяют всё предложение и больше употребляются отдельно.

Отрицательная форма именного сказуемого

Эта форма именного сказуемого образуется при помощи отрицательного слова deyil или deyildir, означающего « не есть», « не является».

Bu, Əli deyil, bu, Akifdir.

Это не Али, а Акиф.

Əhməd mühəndis deyil, o, müəllimdir.

Ахмед не инженер, он учитель.

Tofiq sürücü deyil, o, dərzidir.

Тофик не водитель, он портной.

Bu, sərçə deyil, o, ördəkdir.

Это не воробей, это утка.

В сочетании с именными частями речи отрицательное слово deyil употребляется как именное сказуемое. Оно тоже спрягается и принимает аффиксы 1- го, 2- го, 3- го лица единственного и множественного числа. Личные аффиксы при спряжении слова deyil – те же, что и при спряжении именных частей речи.

Mən bələdçi deyiləm.

Sən bələdçi deyilsən.

O, bələdçi deyil.

Biz bələdçi deyilik.

Siz bələçi deyilsiniz.

Onlar bələdçi deyillər.

Вопросительный аффикс: - mı, - mi, - mu, - mü.

В азербайджанском языке вопрос выражается либо при помощи самостоятельных вопросительных слов, либо же передаётся вопросительной интонацией.

Bu kimdir? Кто это?

Bu nədir? Что это?

Bu, Asimdir? Это Асим?

Samir nə tikir? Что шьёт Самир?

Для выражения вопроса широко используется так же четырёхвариантный аффикс - mı, - mi, - mu, - mü, который соответствует русской вопросительной частице ли:

Bu, sərçədirmi? Воробей ли это?

Bu, ördəkdirmi? Утка ли это?

Выбор одного из вариантов аффикса - mı, - mi, - mu, - mü зависит от гласного предшествующего слога.

Tək ağac

Altay babası ilə qonşu kəndə gedirdi. Onların yolu meşədən keçirdi. Ağacların sərin kölgəsi ilə getmək adama xoş gəlirdi.

Hava hələ qızmamışdı. Ağacların arasından keçdikçə Altayın üzünə yaşıl yarpaqlardan şeh çilənirdi. Onun ayaqları da şehdan islanmışdı.

Bir qədər getdikdən sonra ağaclar seyrəlməyə başladı. Qabaqda böyük bir tala göründü. Onlar tələsirdilər. Ona görə talanın içindən keçən kəsə yol ilə gedirdilər. Talanın lap ortasında tək ağac bitmişdi. Onlar ağaca çatanda Altay dayanıb, ətrafa göz gəzdirdi. Burada ot solmuş, tək ağacin yarpaqları da saralmışdı.

Altay babasının ətəyindən tutub dartdı.

- Baba, ay baba, bir bax, payız buraya nə tez gəlib, oraya isə hələ gedib çatmayıb.

Babası bir yaşıl meşəyə, bir də yarpaqları saralmış tək ağaca baxıb dedi:

- Meşənin ağacları bir- birinə həyan olur, bir- birini küləkdən, doludan qoruyur. Bu ağac isə küləyə, yağışa təkcə sinə gərib. Onun heç yerdən köməyi yoxdur. Ona görə də payız ona belə tez təsir edib.

Упражнение. Прочитайте, переведите текст и ответьте на вопросы:

1. Altay babası ilə hara gedirdi?

2. Onların yolu haradan keçirdi?

3. Adama nə xoş gəlirdi?

4. Qabaqda nə görünürdü?

5. Onlar nəyə görə talanın içindən keçən kəsə yol ilə gedirdilər?

6. Talanın lap ortasında nə bitmişdi?

7. Altay babasının ətəyindən tutub nə dedi?.

8. Babası tək ağaca baxıb nə dedi?

Ələviyyə Babayeva.

İki dost.

Tural:- Salam, Fərid.

Fərid:- Salam, Tural, necəsən?

Tural:- Mən yaxşıyam, sən necəsən?

Fərid:- Məndə yaxşıyam. Səni görməyimə çox şadam.

Tural:- Məndə səni görməyimə çox şadam.

Fərid: - Tanış ol, bu mənim qardaşımdır. Onun adı Elçindir.

Tural:- Salam, mənim adım Turaldır. Mən Fəridin dostuyam.

Elçin: - Sizinlə tanış olmağıma çox şadam.

Tural: - Elçin, siz məktəblisinizmi?

Elçin: - Xeyr, mən məktəbli deyiləm? Mən tələbəyəm, universitetdə oxuyuram.

Tural: - Bu nə kitabdır? Dərslikdirmi?

Elçin: - Xeyir, bu dərslik deyil, bu, şəkil albomudur.

Tural: - Baxmaq olarmı?

Elçin: - Bəli, əlbəttə, olar. Buyur bax.

Tural:- Elçin, bu, kimdir? Nə gözəl və yaraşıqlı qızdır.

Fərid: - Bu gözəl qız mənin bacımdır.

Tural: - O, tələbədirmi?

Fərid: - Xeyir, o, tələbə deyil, məktəblidir.

Tural: - Nə gözəl mənzərədir. Bura haradır?Bura Şuşadırmı?

Elçin: - Xeyir, bura Şuşa deyil. Bura Gəncədir.

Tural: - Gəncə gözəl şəhərdir.

Elçin: - Bəli, Gəncə gözəl və qədim şəhərdir.

Tural: - Sağ olun.

Fərid: - Sağ ol.

Elçin: - Hələlik.

______________________________________________________

Комментарии к диалогу. .

Fərid - in dost- u - - in, - ın, - un, - ün – аффикс родительного падежа: kitab- ın üzü, ütü- n- ün altı, un- un torvası.

Əlbətdə - модальное слово. ____________________________________________________

Упражнение. Вместо точек вставьте пропущенные гласные и переведите.

Sürücüy. . . m; sürücüs. . . n; sürücüd. . . r; sürücüy . . . k; sürücüs. . . n. . . z; sürücüd. . . rl. . . r; şəhərkiy. . . m; şəhərlis. . . n; şəhərlid. . . r; şəhərliy. . . k; şəhərlis. . . n; şəhərlid. . . rl. . . r.

Упражнение. Допишите аффиксы.

1. Bu, səhv deyil. . . 2. Mən tələbə deyil. . . 3. Sən xəstə deyil. . . 4. O, məktəbli dey. . . 5. Biz həkim deyil. . . 6. Siz məktəbli deyil. . . 7. Onlar burada deyil. . . 8. Otaq işıqlı deyil. . . 9. Onlar evdə deyil. . . 10. Sən xəstə deyil. . . 11. Siz söhbətcil deyil. . . 12. Qız tarixi abidə. . . 13. Onlar idmançı deyil. . . 14. Bu bina hündür deyil. . . 15. Mən səndən üç yaş balaca. . . 16. Kim yox. . . ? 17. Bu şəhər çox gözəl. . . 18. Onlar həyətdə. . .

Упражнение. Добавьте аффиксы сказуемости.

1. Bu, səhv deyil. . . 2. Mən tələbə deyil. . . 3. Sən xəstə deyil. . . 4. O, məktəbli dey. . . 5. Biz həkim deyil. . . 6. Siz məktəbli deyil. . . 7. Onlar burada deyil. . . 8. Otaq işıqlı deyil. . . 9. Onlar evdə deyil. . . 10. Sən xəstə deyil. . . 11. Siz bələdçi deyil. . . 12. Qız qalası tarixi abidə. . . 13. Onlar idmançı deyil. . . 14. Bu bina hündür deyil. . . 15. Mən səndən üç yaş balaca. . . 16. Kim yox. . . ? 17. Bu şəhər çox qözəl. . . 18. Onlar həyətdə. . .

Упражнение. Переведите на азербайджанский язык.

Ты не учитель, он не учитель, вы не врачи, я не студент, они не молодые, эта не тетрадь, это не море, это не село, эта комната – небольшая, эта книга – неинтересная, этот поэт – немолодой.

Упражнение: Образуйте вопросительные предложения от следующих повествовательных предложений при помощи аффикса - mı, - mi, - mu, - mü:

Zəminə bələdçidir. Sərçə quşdur. Fərid tələbədir.

Fəridə dərzidir.

Упражнение: Переведите на азербайджанский язык сочетания существительных с прилагательными:

Здоровый мужчина, здоровые женщины, здоровая женщина, здоровые мужчины, умный мальчик, старательный инженер, старательная девушка, старательные инженеры, старательные девушки.

Упражнение: Проспрягайте в единственном и множественном числе, употребляя соответствующие варианты вопросительного аффикса, следующие существительные:

azərbaycanlı, mühəndis, toxucu

Диалог.

- Bu, hekayədir? - Это рассказ?

- Xeyr, bu, hekayə deyil. - Нет, это не рассказ.

- Bu kitab sənindir? - Эта книга твоя?

- Yox, bu kitab mənim deyil. - Нет, эта не моя книга.

- Bu, kitabdır? - Это книга?

- Xeyr, bu,dəftərdir. - Нет, это тетрадь.

- Bu gün hava sərindir? - Сегодня погода прохладная?

- Bəli, bu gün hava sərindir. - Да, сегодня погода прохладная.

- Bu otaq sənindir? - Эта комната твоя?

- Yox, otaq mənim deyil. - Нет, комната не моя.

- Bura kitabxanadır? - Здесь библиотека?

- Yox, bura kitabxana deyil, - Нет, здесь не библиотека,

bura məhkəmədir. здесь суд.

- O sənin bacındır? - Она твоя сестра?

- Xeyr, o Əhmədin bacısıdır. - Нет, она сестра Ахмеда.

- Bura məktəbdir? - Здесь школа?

- Yox, bura məktəb deyil, - Нет, здесь не школа,

- bura baxcadır. - Здесь детский сад.

Новые выражения:

Sabahınız xeyir Доброе утро

Günortanız xeyir Добрый день

Axşamınız xeyir Добрый вечер

Gecəniz xeyirə qalsın Спокойной ночи

Təşəkkür edirəm Благодарю

Çox sağ olun Большое спасибо

Minnətdaram Благодарю

Zəhmət olmasa пожалуйста (будьте любезны,

если не составит труда и т. д. )

Bağışlayın извините

________________________________________________

Словарь – Lüğət

Qonşu - сосед tək - одинокий

Yol - дорога islanmaq - промокнуть

meşə - лес Bir qədər - немного

keçmək - проходить seyrəlmək - становиться редким

sərin - прохлада başlamaq - начинать

kölgə - тень Qabaqda – впереди

hələ - пока tala - поляна

hava - воздух görünmək - виднеться

qızmaq - нагреваться tələsmək - торопиться

ara - между iç - нутро

yaşıl - зеленый kəsə - (здесь) короткий

yarpaqlar - листья lap - очень

şeh - роса orta - середина

çilənmək - опрыскиваться

bitmək - расти ot - трава

çatmaq - дойти solmaq - увядать

dayanmaq остановиться saralmaq - желтеть

ətraf - сторона tez - быстро

göz gəzdirmək - осматривать

ətək - подол bir- birinə - друг другу

tutmaq- схватиться hayan - защита

dartmaq - тянуть külək - ветер

payız - осень dolu - град

qorumaq - беречь yağış - дождь

təkcə - одинокий sinə - грудь

kömək - помощь tə`sir - влияние

Səni körməyimə çox şadam - рад тебя видеть

Tanış olmağıma çox şadam - рад знакомству

Dərslik - учебник

Baxmaq olar - можно посмотреть

əlbətdə - конечно

mənim - мой

yaraşıqlı - красивая, изящная

mənzərə - пейзаж, вид

qədim - древний

və - и

________________________________________________

Прочитайте стихотворение.

Bala dadı, Bala şirin,

Bal dadı – baladadı. Kim qatıb bala şirin?

Nə balda. Nə şəkərdə, Can hər şeydən şirindir.

Heç olmaz bala dadı. Candan da bala şirin.

Пословицы и поговорки.

Gözəl gözəl deyil, könül sevən gözəldir.

Не та красива, что красавица, а та, что до смерти понравится.

Урок 5

Грамматические темы:

1. Закон гармонии. Сингармонизм.

2. Аффиксы принадлежности.

3. Слова var (vardır), yoxdur.