Глагол. Неопределённая форма глагола.

Неопределенная форма глагола (инфинитив) называя действие, не обозначает лицо, число и времени. Отвечает на вопрос что делать? что сделать?

Yazmaq – писать gəlmək - приходить

Oxumaq – читать görmək - видеть

Demək – сказать vermək – давать.

Неопределенная форма глагола образуется прибавлением к основе глагола аффикса - maq, –mək. Если основа глагола твердая, прибавляется аффикс - maq, если основа мягкая – аффикс - mək.

Baxmaq – смотреть Açmaq – открыть

Qaçmaq – бежать Yatmaq – спать

Oxumaq – читать Yazmaq – писать

Аффикс – maq произносится как - max:

Oxumaq – oxumax Açmaq – açmax

Qaçmaq – qaçmax Baxmaq – baxmax

Yatmaq- yatmax Yazmaq – yazmax

Повелительное наклонение 2- го лица ед. Числа

Повелительное наклонение выражает приказ, просьбу, повеление, наставление. Корень всех глаголов соответствует форме повелительного наклонения 2- го лица ед. числа:

gəl - иди, приходи, oxu - читай, yaz- пиши, de - скажи, söylə - рассказывай, iç - пей, ye - кушай.

Для образования отрицательной формы повелительного наклонения глагола к корню прибавляется аффикс отрицания – ma,- mə:

yaz- пиши yazma - не пиши

get –уходи getmə - не уходи

öyrən – изучай öyrənmə - не изучай

qaç – беги qaçma - не бегай

При образовании повелительного наклонения 2- го лица множественного числа к основе глагола с исходом на согласные прибавляется безударный четырехвариантный аффикс –in,- ın,- un,- ün:

yazın - пишите,

oturun –сядитесь,

götürün - возьмите.

Обратите внимание на чередование t- d в двух глаголах:

et - делай

edin - делайте

get - уходи

gedin - уходите

При конечной гласной основы глагола перед аффиксом 2- го лица множественного числа вставляется соединительный y :

hazırlayın –приготовьте

oxuyun – читайте

bürüyün – укутывайте

Дательный падеж

3. Дательный падеж обозначает лицо или предмет, к которому направлено действие. Отвечает на вопросы kimə?(кому?) nəyə?(чему?) haraya?(куда?) и образуется при помощи двухвариантного аффикса - a, - ə, после существительных, оканчивающихся на согласные:

Anam qardaşıma məktub verir.

Моя мать даёт моему брату письмо.

Anam kimə məktub verir?

Кому даёт письмо моя мать?

Seymur teatra gedir. Seymur hara gedir?

Сеймур идёт в театр. Куда идёт Сеймур?

Qızlar məktəbə gedirlər. Qızlar hara gedirlər?

Девушки идут в школу. Куда идут девушки?

Если существительное оканчивается на гласный, то в дательном падеже перед аффиксом –a, - ə появляется y:

Onlar binaya baxılar. Onlar hara baxırlar?

Они смотрят на здание. Куда они смотрят?

Tələbələr kitabxanaya gedirlər. Студенты идут в библиотеку.

Tələbələr hara gedirlər? Куда идут студенты?

Дательный падеж при определённых глаголах показывает направление действия и соответствует русскому винительному падежу с предлогами в, на, отвечает на вопросы куда? во что? на что? на кого?

Глаголы, требующие дательного падежа:

Baxmaq (смотреть), minmək(садиться),qoymaq(положить),aparmaq (уносить), daşımaq (носить), qayıtmaq(возвращаться), getmək(уходить), gəlmək (приходить), qəbul etmək (принимать), ümid etmək (надеяться)

Qaytarmaq (kimə?) –возвращать (кому?)

Etibar etmək (kimə?)- доверять (кому?)

Azərbaycan dili

Hər xalqın, hər millətin dili onun ana dili adlanır. Çünki bu dil dünyaya gəldiyi ilk gündən insanın canına, qanına, beyninə və ürəyinə ana südü, ana laylası ilə daxil olur. Ona görə də təsadüfi deyildir ki, uşaqların dil açarkən dediyi ilk söz ana sözüdür. Ana dili həm də vətənin rəmzidir. Azərbaycan dilinin çoxəsirlik tarixi var. Ozan- aşıqlar ədəbiyyatımızın möhtəşəm abidələri “ Kitabi- Dədə Qorqud”, “ Koroğlu” eposlarını bu dildə qoşmuş, Həsənoğlu, Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai, Füzuli, Vidadi, Vaqif, M. F. Axundov, Sabir, S. Vurğun, Şəhriyar kimi qüdrətli sənətkarlar dünya xəzinəsinə töhfə olan söz incilərini bu dildə yaratmışlar.

Azərbaycan dili hələ Şah Xətai dövründə dövlət dili, diplomatik yazışma və hərbi təlim dili kimi işlənmişdir. O, da qədimdən Şərq ölkələrində geniş yayılmışdır. Rus şairi M. Y. Lermontov Avropada fransız dili kimi, Asiyada da Azərbaycan dilini bilməyən zəruri olduğunu qeyd etmişdir. Azərbaycan dili türk, türkmən və qaqauz dilləri ilə ən yaxın qohumdur. O, özbək, qazax, tatar, başqırd, uyğur, qırğız və s. dillərlə də qohumdur. Yazıda qədim zamanlardan ərəb əlifbasından istifadə olunmuşdur. 1929 –cu ildə Azərbaycanda latın qrafikasına keçilmış, 1940- cı ildə kiril qrafikası əsasında yeni əlifba yaradılmışdır. Müstəqilliyimiz zamanı yenidən latın qrafikasına keçmişik.

Ümummilli liderimiz Heydar Əliyevin fərmanı ilə avqust ayının biri Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günü kimi təsis edilmişdir.

Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni

1920- ci il yanvarın 30- da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Nazirlər Şurası Cümhuriyyətin milli himninin hazırlanması haqqında qərar qəbul etdi və bu məqsədlə Xalq Maarif Nazirliyi tərəfindən müsabiqə elan edildi. Lakin 1920- ci il aprelin 28- də Xalq Cümhuriyyətinin süqutu Azərbaycanın milli himnini qəbul etməyə imkan vermədi.

1992- ci il mayın 27- də parlament " Azərbaycan Respublikasının Dövlət himni haqqında" Qanun qəbul etdi. Qanuna əsasən, 1919- cu ildə böyük bəstəkar Üzeyir Hacıbəyov və şair Əhməd Cavad tərəfindən tərtib edilmiş "Azərbaycan marşı" Azərbaycanın Dövlət himni kimi təsdiq edildi.

Getdin gördün.

(Azərbaycan xalq nağılı)

Boz canavar acmışdı. Xeyli gəzib dolandı, əlinə bir şey keçmədi. Bir qamışlığa girib gizləndi. Gördü ki, balaca bir quzu təpənin başında otlayır. Quzunun yanına gəlib dedi:

- Quzu, acam, səni yeyəcəyəm.

Quzu qorxa – qorxa dedi:

- Mən hələ balacayam, ətim də şitdir. İcazə ver, gedim istiot, duz gətirim, ətimə səpib ləzzətlə ye.

Canavar rası oldu:

- Yaxşı get, amma tez qayıt.

Quzu cəld təpədən aşıb qaçdı.

Boz canavar az gözlədi, çox gözlədi, quzu gəlib çıxmadı. O, təzədən qamışlıqda gizlənib gözləməyə başladı. Bir də nə gördü? Bir kök qoyun otlaya – otlaya gəlir. Canavar onun qabağını kəsib dedi:

- Aha, yaxşı əlimə düşmüsən. İndicə səni yeyəcəyəm.

Qoyun dedi:

- Canavar qardaş, səndən bir xahişim var. İcazə ver, ömrümün axırında bir doyunca oynayım, sonra məni parçalayıb ye.

Canavar rası oldu. Qoyun ounaya- oynaya təpənin başına çıxdı, cəld təpəni aşıb gözdən itdi.

Canavar gözlədi, qoyun qayıtmadı. O, kor- peşman qamışlıqda gizləndi. Elə bu vaxt bir atın gəldiyini gördü. Canavar qamışlıqdan çıxıb, atın qabağını kəsdi. At qulaqlarını şəkləyib kişnədi.

Canavar dedi:

- Heç o yan- bu yanı yoxdur. Daha səni əldən buraxan deyiləm, bu saat parçalayıb yeyəcəyəm.

At əvvəl duruxdu, sonra fənd işlədib dedi:

- Mən razıyam. Ancaq dal ayağımda nalın altında bir parça şokolad var. Əvvəlcə onu ye, ağzın dada gəlsin, sonra məni yeyərsən.

At dal ayağını qaldırdı. Canavar atın arxasına keçdi. O, ağzını atın ayağına uzadanda at ona elə bir təpik vurdu ki, canavar yerə sərildi. At isə ilxıya tərəf qaçdı.

Xeyli vaxtdan sonra canavar özünə gəlib, dərdli – dərdli dedi:

Getdin gördün quzu,

Neyləyirsən istiotu, duzu?

Ye, qalsın iki buynuzu.

Getdin gördün qoyun, Getdin gördün at,

Neyləyirsən oyun- moyun. Neyləyirsən şokolad?

Ye, qalsın quruca boyun. Ye, oradaca yat.

Комментарии к тексту.

Ac- mış- dı – аффикс сложного давнопршедшего времени глагола mış + dı, он обозначает действие, которое произошло раньше, Употребляется в повествовани.

Qamış- lıqda - аффикс - lıq образует отвлеченные имена существительные.

məni - аффикс винительного падежа - ı обозначает предмет, на который переходит действие.

Arxasına - аффикс дательного падежа - a обозначает лицо или предмет, к которому направлено действие.

______________________________________________________

Упражнение. Прочитайте. Переведите глаголы на русский язык.

Yazmaq, oxumaq, görmək, bilmək, oturmaq, durmaq, öyrənmək, gəlmək, getmək, danışmaq, qaçmaq, baxmaq, yumaq, sevmək, istəmək, açmaq, bağlamaq, örtmək, baxmaq.

Упражнение. Дополните следующие слова, прибавляя аффиксы неопределенной формы - maq, - mək. Переведите эти глаголы на русский язык.

Eşit . . . , qorx. . . , saxla. . . , kəs. . . , as. . . , dinlə. . . , düş. . . , çat. . . , ver. . . , ək. . . , iç. . . .

Упражнение. Прочитайте. Переведите глаголы на русский язык.

Yazmaq, oxumaq, görmək, bilmək, oturmaq, durmaq, öyrənmək, gəlmək, getmək, danışmaq, qaçmaq, baxmaq, yumaq, sevmək, istəmək, açmaq, bağlamaq, örtmək, baxmaq.

Упражнение. Дополните следующие слова, прибавляя аффиксы неопределенной формы - maq, - mək. Переведите эти глаголы на русский язык.

Eşit . . . , qorx. . . , saxla. . . , kəs. . . , as. . . , dinlə. . . , düş. . . , çat. . . , ver. . . , ək. . . , iç. . . .

Упражнение. Вставьте пропущенные гласные и переведите:

Atam saat. . . baxır. Qardaşım quşlar. . . dən verir. Onlar qonşu. . . kömək edirlər. Bacım dərziyə parça verir.

Упражнение. Переведите предложения.

Təyyarə Moskvaya uçur. Anam mağazaya gedir. Biz kinoya baxırıq. Uşaqlar şəklə baxırlar. Avtobus parka gedir. Tələbələr universitetə gedirlər. Anam qonağa xörək verir. Atam zavoda gedir. Uşaqlar dağa çıxırlar. Nənəm bazara gedir. Atam işə gedir. Mən müəllimə dəftər verirəm.

Упражнение. Переведите .

Kitabxanaya.

Yunis və Orxan kitabxanaya gedirlər. Onlar küçədə Kənana rast gəlirlər. Kənan:

• Salam, uşaqlar.

• Salam, Kənan, necəsən?

• Sağ olun, yaxşiyam. Siz necəsiniz?

• Biz də yaxşıyıq, sağ ol.

• Uşaqlar, hara gedirsiniz?

• Kitabxanaya gedirik. Orada vətən haqqında şerlər oxuyacayıq.

• Nə yaxşı! Mən də kitabxanaya gedirəm. Siz hansı kitabxanaya gedirsiniz?

• Biz Köçərli adına kitabxanaya gedirik. Bəs sən?

• Mən də ora gedirəm. Bu kitabxana çox zəngin kitabxanadır.

• Avtobusla, yoxsa trolleybusla gedək?

• Trolleybusla gedək. Trolleybus kitabxananın yanında dayanır.

• Lap yaxşı. Gedək.

______________________________________________________

Упражнение. Ответьте на вопросы.

1. Yunis və Orxan hara gedirlər?

2. Onlar küçədə kimə rast gəlirlər?

3. Uşaqlar hansı kitabxanaya gedirlər?

4. Kənan hansı kitabxanaya gedir?

5. P. Köçərli adına kitabxanaya necə kitabxanadır?

6. Uşaqlar kitabxanada nə oxuyacaqlar?

7. Onlar kitabxanaya nə ilə gedirlər?

__________________________________________________

Комментарии к тексту.

Аффикс – la, - lə является сокращенной формой послелога – ilə. При присоединении гласная – i- после согласных выпадает, а после гласных переходит в – y- Сокращённая форма обычно присоединяется к существительным и притяжательным местоимениям мой, твой, наш. Полная форма пишется отдельно. Можно употреблять оба варианта.

1 . Maşın ilə - m – maşınla, avtobus ilə - avtobusla, bacısı ilə - bacısıyla, Arzu ilə - Arzuyla.

2. Mən – mənimlə, o- onunla, biz - bizimlə.

______________________________________________________

Упражнение. Переведите.

Mən qardaşımla gedirəm. Sən kimlə məktəbə gedirsən? – Mən dostlarımla məktəbə gedirəm. Arif anası ilə yaşayır.

Suleyman işə maşınla gedir. Mən bacımla mağazaya gedirəm. Şərafət qatarla Gəncəyə gedir. Saidə trolleybusla evə gəlir. Mən tez- tez atamla görüşürəm. Sən evdə dərslərini qardaşınla edirsən.

Упражнение. Прочитайте и переведите.

Apzuman:

- Leyla, zəhmət olmasa, tanış ol, bu mənim anamdır.

Leyla:

- Çox şadam. Mənim adım Leyladır.

Dilbər xanım:

- Salam, qızım, mənim adım Dilbərdir. Səninlə tanış olmağa çox şadam.

Arzuman:

- Leyla, tanış ol, bu isə mənim atamdır.

Teymur müəllim:

- Salam, qızım, mənim adım Teymurdur. Səninlə tanış olmağa çox şadam.

Leyla:

- Çox xoşdur.

Arzuman:

- Leyla, mənim anam həkimdir. Atam isə müəllimdir.

Leyla:

- Mən tələbəyəm. Universitetdə oxuyuram.

Dilbər xanım:

- Leyla, sənin bacın var?

Leyla:

- Xeyr, mənim bacım yoxdur, mənim qardaşım var.

Teymur dayı:

- Leyla, sənin qardaşının adı nədir?

Leyla:

- Mənim qardaşımın adı Yusifdir. O, şagirddir .

Словарь – Lüğət

Boz canavar – серый волк cəld – быстро, живо

Acmışdı- проголодался buynuz - рога

Qamışlığa – камышовые заросли doyunca - досыта

gizləndi - спрятался parçalamaq - разрывать

yeyəcəyəm - съем kor- peşman - раскаивающийся

qorxa – qorxa – не бойся qulaqlarını şəkləyib -

şitdir- несоленый kişnəmək - ржать

istiot - перец duruxdu - был в недоумении

səpmək- посыпать fənd işlədi

ləzzətlə- с наслаждением təpik – удар ногой

rası oldu - согласился sərildi - развалился

ilxı - табун dərd - горе

Kitabxana – Библиотека Nə yaxşı – Как хорошо

Rast gəlirlər – Встречают Adına - Имени

Necəsən? – Как ты? Ora - Туда

Siz - Вы Zəngin – Богатый

Biz – мы Yoxsa – Или

Haqqında – О, об, про

Прочтите стихотворение.

Durna.

Ay havada uçan durna,

Bizi qoyub qaçan durna,

Get xoş gəldin, səfa gəldin!

Gələcəksən haçan, durna?

Göy çəməndə gəzən durna,

Su üzündə üzən durna,

Gəl bir gözüm görsün səni,

Al- qırmızı bəzən, durna!

Getmə- getmə, gözüm durna!

Sənə var bir sözüm, durna!

Sən gələndə necə sənin

Həsrətinə dözüm, durna?!

Rəşidbəy Əfəndiyev.

Пословицы и поговорки.

Yüz ölç, bir biç.

Сто раз отмерь, один раз отрежь.

Урок 8

Грамматические темы:

1. Винительный падеж.

2. Переходные и непереходные глаголы.