Урок 13.

Грамматические темы.

1. Будущее время глагола.

2. Категорическое будущее время.

3. Изменение неопределенной формы глагола.

Будущее время глагола

В азербайджанском языке имеются две формы будущего времени:

1. Будущее категорическое время.

2. Будущее некатегорическое предположительное время.

Категорическое будущее время

Категорическое будущее время обозначает действие, совершение которого представляется несомненным, очевидным. Образуется путем прибавления двухвариантного аффикса –acaq, - əcək к основе глагола, оканчивающейся на согласные.

Almaq – alacaq - он будет брать,возьмет, купит

Gəlmək –gələcək - он придет

Если основа глагола оканчивается на гласный, то между основой и аффиксом времени вставляется полугласный y:

Oxuyacaq - будет читать

Işləyəcək - будет работать

Когда прибавляются аффиксы 1- го лица в обоих числах, согласный q временного аффикса переходит в ğ, а согласный k в y:

Mən yazacağam Biz yazacağıq

Sən yazacaqsan Siz yazacaqsınız

O yazacaqdır Onlar yazacaqlar

Mən gələcəyəm Biz gələcəyik

Sən gələcəksən Siz gələcəksiniz

O gələcəkdir Onlar gələcəklər

Mən oxuyacağam Biz oxuyacağıq

Sən oxuyacaqsan Siz oxuyacaqsınız

O oxuyacaq Onlar oxuyacaqlar

Mən deyəcəyəm Biz deyəcəyik

Sən deyəcəksən Siz deyəcəksiniz

O deyəcək Onlar deyəcəklər

В случае образования отрицательных форм категорического будущего времени временной аффикс связывается с аффиксом отрицания –ma, - mə с помощью полугласного y:

Mən oxumayacağam Biz oxumayacağıq

Sən oxumayacaqsan Siz oxumayacaqsınız

O oxumayacaq Onlar oxumayacaqlar

Mən gəlməyəcəyəm Biz gəlməyəcəyik

Sən gəlməyəcəksən Siz gəlməyəcəksiniz

O gəlməyəcək Onlar gəlməyəcəklər

Изменение неопределенной формы глагола

В азербайджанском языке неопределенная форма глагола (инфинитив) близка к существительному: она склоняется (только в единственном числе), а также может принимать аффиксы принадлежности.

При присоединении аффиксов родительного, дательного, винительного падежей и принадлежности согласный q аффикса - maq неопределенной формы глагола переходит в ğ, а согласный k аффикса - mək – в y.

Adlıq yazmaq işləmək danışmaq

Yiyəlik yazmağın işləməyin danışmağın

Yönlük yazmağa işləməyə danışmağa

Təsirlik yazmağı işləməyi danışmağı

Yerlik yazmaqda işləməkdə danışmaqda

Çıxışlıq yazmaqdan işləməkdən danışmaqda

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev .

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələrindən biridir. O, ali təhsilini Peterburq Yol Mühəndisliyi İnstitutunda almış, eyni zamanda Peterburq universitetinin şərq fakültəsində oxumuşdur. “Yeyərsən qaz ətini, görərsən ləzzətini”, “Dağılan tifaq” adlı məşhur əsərlərinidə burada – Peterburqda yazmışdır. Sonralar o, “Bəxtsiz cavan”, “Pəri - cadu”, “Ağa Məhəmməd şah Qacar” kimi dram əsərlərini, “Ata və oğul”, “Ayin şahidliyi”, “Xortdanın cəhənnəm məktubları”, “Şeyx Şəban” hekayələrini yazır.

O, ilk Azərbaycan opera tamaşasında dirijorluq etmiş, sonralar geniş ədəbi – ictimai fəaliyyət göstərmiş, yeni mədəniyyətin yaranmasında və inkişafında fəal iştirak etmiş, universitetdə ədəbiyyatdan mühazirələr oxumuşdur.

Ответьте на вопросы.

1. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev ali təhsilini harada almışdır?

2. Peterburq universitetinin hansı fakültəsində oxumuşdur?

3. “Yeyərsən qaz ətini, görərsən ləzzətini”, “Dağılan tifaq” adlı məşhur əsərlərinidə harada yazmışdır?

Diş ağrısı.

Bir gün Hacı Rüstəmin dükan qonşusu Usta Həsən gördü ki, budur, Hacı Rüstəm başı, gözü sarıqlı, yaman bir halda gəlir.

- Ay Hacı, olmasın azar, sifətini niyə sarımısan?

- Usta Həsən, ölürəm! Bu gecə səhərədək ulamışam.

- Nə olub, de görüm!

- Nə olacaq, dişim məni öldürür.

- Mən də dedim görəsən nə var? Diş ağrısının bircə əlacı var: kəlbətin!

Usta Həsən Hacı Rüstəmi apardı diş həkiminin yanına. Həkim təmtəraqlı bir qadın idi, Hacını əyləşdirdi kürsünün üstündə.

- Ağrıyan dişinizi göstərin.

Hacı dedi:

- Xanım mən tacirəm, qabaqca buyur görək nə alacaqsan?

- Diş çəkmənin taksası on şahıdır.

- Mən heç bir girvənkə kələmi taksa ilə almıram, taksa ilə diş çəkdirəcəyəm? Sənə bircə abbası verəcəyəm, dişimi çəkəcəksən, vəssalam!

- Bura sənin dükanın deyil, çənə bazarına çıxasan, istəmirsən, gedə bilərsən.

Hacı dayanıb fikrə getdi. Bir azdan sonra dedi:

- Eybi yoxdur, çək, ağrıyan dişim budur.

Həkim dişi çəkib qoydu yerə.

Hacı üzünü Usta Həsənə tutub dedi:

- Usta Həsənə, Allah sənin evini bərbad eləsin, məni yaxşı həkim yanına gətirdin. Bu ki baytardır. Belə də həkim olar? Allah bunun evini yıxsın.

Həkim soruşdu:

- Nə olub?

- Nə olacaq? Allah sənin bəlanı versin! Ağrıyan dişimi qoyub, salamat dişimi çəkdin!

- Özün göstərdiyin dişi çəkmişəm.

Di gəl, evi yıxılmışın qızı, bax, ağrıyan dişim budur.

Həkim onu da çəkib yerə qoydu.

Hacı ilan çalmış tək yerindən qalxdı:

- Ay sənin adını həkim qoyub bura göndərənin atası it olsun! Gərək dəlləkliyi bizim başımızda öyrənəsən? Səni həkim yazanın qələmi sınsın. Yenə salamat dişimi çəkdin. Ağrıyan dişim bax, budur, bu!

- Bu dəfə həkim ustanın agrıyan dişini çəkdi. Hacı on şahı verib söylənə- söylənə çıxdı çölə və çöldə Usta Həsənə dedi:

- Usta Həsən, bax, əsl ticarət buna deyərlər. Dişim bir abbasıya çəkməyə razı olmadı. Mən dişin birisini ona 17 qəpiyə çəkdirdim.

(Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev)

Упражнение. Переведите на русский язык.

1. Mən yayda kəndə gedəcəyəm.

2. İndi hamı onu tanıyacaq.

3. Biz bir bu şəhərdə yaşayacağıq.

4. Biz evə gec qayıdacağıq.

5. Dostum indi gələcək.

6. O, bizi kitab haqqında məlumat verəcək.

7. Suala sən cavab verəcəksən.

8. İnanıram ki, siz qalib gələcəksiniz.

9. Mən həkim olacağam.

10. Müəllim bizə tapşırıq verəcək.

11. Yarışda biz qalib gələcəyik.

12. Onlar kəndə yola düşəcəklər.

13. Sən tapşırığı yerinə yetirəcəksən.

14. Biz Vətənimizi həmişə qoruyacağıq.

15. Siz qarşıda böyük binaya rast gələcəksiniz.

16. İndi məktəblilər çıxış edəcəklər.

17. Biz buradan tezliklə gedəcəyik.

18. Uşaqlar həvəslə şer deyəcəklər.

19. Siz gələcəkdə müəllim olacaqsınız.

20. Bizim dostlarımız bizə kömək edəcəklər.

21. Müəllim şaqirdlərə çox şey öyrədəcək.

Упражнение. Прочитайте стихотворение. Найдите глаголы в форме будущего времени.

Öz taxtını tapşıracaq gecə gündüzə,

Qadır günəş əridəcək o vaxt zülməti,

Yer oğlunu boğmayacaq yerin möhnəti,

Göy üzünə çəkiləcək soyuq və azar:

Səhralarda çiçək açıb gülən arzular

Dodaqlarda şərqi kimi səslənəcəkdir.

Упражнение. Переведите.

Futbol oynamaq, voleybol oynamaq, skripka çalmaq, skripkada ifa etmək, tar çalmaq, tarda ifa etmək, musiqi alətində ifa etmək, danışmaq istəmək, yatmaq istəmək, yazmağa başlamaq, danışmağı bacarmaq, oxuya bilmək, əlaqə saxlamağa müvəffəq olmaq, təkrarlamağa çalışmaq.

Упражнение. Переведите на азербайджанский язык.

1. Поздно, все хотят спать. 2. Ребенок боялся остаться один. 3. Я хочу есть, идем скорее обедать. 4. Мне хочется пить. 5. Я привык работать поздно. 6. Я не успел прочитать газету сегодня утром. 7. Ты не имеешь права отказываться. 8. Имейте привычку заниматься систематически. 9. Имейте терпение дослушать до конца, но постарайтесь никого не приглашать на наш праздник! 10. Он продолжал ничего не делать.

Упражнение. Просклоняйте глаголы oxumaq и çimmək, стоящие в неопределенной форме, составьте предложения с ними.

Упражнение. Переведите.

Balaca Fatimə.

Bu gün bizə bibim qonaq gəlmişdir. O, mənə ona yazdığım məktubu verdi. Mənə çox maraqlı idi. Mən məktubu oxumağa başladim.

«Salam, mənim əziz bibim. Mənim altı yaşım var. Mən hələ məktəbə getmirəm, çünki balacayam. Amma gələn il sentyabrda mən məktəbə birinci sinifə gedəcəyəm. Orada mənim çəxlu dostlarım olacaq. Onları mən tez- tez evimizə qonaq çağıracağam. Rəfiqələrimlə oynayacağam, onlarla gəzməyə gedəcəyəm.

Mən indi balacayam, amma mənim çoxlu arzum var. Mən məktəbi qurtaracağam. Ali məktəbə gedəcəyəm. Bibi, mən sənin kimi həkim olmaq istəyirəm, və ona görə, mən tibb universitetinə daxil olacağam. Sonra xəstəxanada xəstələrə kömək edəcəyəm.

Bunun hamısı gələcək zamanda olacaq. Indi mən məktəbə hazırlaşmalıyam. Məktəb üçün gözəl dəftərlər, qələmlər alacağam. Anam mənə təzə çanta alacaq. Əziz və mehriban bibi, mən isə söz verirəm yaxşı oxuyacağam».

Упражнение. Придумайте и разыграйте краткие диалоги.

- Эльман, ты едешь в Москву?

- Да.

- А туристы?

- Они едут автобусом.

- Эльман, как ты едешь на работу? Пешком?

- Нет. Сперва автобусом, а затем троллейбусом.

- Севда, завтра ты куда идешь?

- Я иду к Лале.

- Ты туда с кем идешь?

- С моей подругой.

Упражнение. Прочитайте стихотворение.

Mənə bir sevgili qonaq gələcək.

Gələcək, bilmirəm haçan gələcək.

Gələcəkdir babam mənim yanıma,

Baxacaq allı- güllü bostanıma.

Gəzəcəkdir qədəm- qədəm bağımı,

Görəcəkdir üzümlü çardağımı.

Dərəcək, dadlı meyvələr yeyəcək,

Mənə min dəfə sağ ol deyəcək.

Abbas Səhhət

Пословицы и поговорки.

Qismətdən qaçmaq olmaz.

От беды не уйти.

Bir dəfə görmək, iki dəfə eşitməkdən yaxşıdır.

Лучше один раз увидеть, чем два раза услышать