Урок 11
Грамматические темы.
1. Прошедшее повествовательное время глагола.
2. О многозначности азербайджанских глаголов.
Прошедшее повествовательное время глагола
Прошедшее повествовательное время употребляется для выражения прошлого действия, результат которого наличествует в настоящем.
Прошедшее повествовательное время образуется путем присоединения к основе глагола четырех вариантного аффикса – mış,- miş, - muş, - müş: gəlmiş, baxmış, oxumuş, görmüş.
Аффиксы лица те же, что и при именных частях речи, оканчивающихся на согласные, причем аффикс –dır, - dir,- dur,- dür в 3- ем лице множественного числа опускается.
Mən gəlmişəm yazmışam
Sən gəlmişsən yazmışsan
O, gəlmişdir yazmışdır
Biz gəlmişik yazmışıq
Siz gəlmişsiniz yazmışsınız
Onlar gəlmişlər yazmışlar
В речи во 2–ом лице единственного и множественного числа в аффиксе времени согласный ş чаще всего опускается:
Gəlmişsən – gəlmisən
Gəlmişsiniz – gəlmisiniz.
Во 2 –ом и 3 – ем лице единственного и множественного числа вместо аффикса –mış, - miş, - muş, - müş в разговорной речи преимущественно употребляется аффикс - ib, - ıb, ub, - üb:
Sən gəlibsən, baxıbsan, oxuyubsan, görübsən,
O gəlib, baxıb, oxuyub, görüb.
Siz gəlibsiniz, baxıbsınız, oxuyubsunuz, görübsünüz
Siz gəlibsiz, baxıbsız, oxuyubsuz
görübsüz
Onlar gəliblər, baxıblar, oxuyublar, görüblər
Прошедшее повествовательное время часто употребляется со словами bu gün, səhər, gündüz, axşam, indi и носит повествовательный характер.
Отрицательная форма этого времени образуется аффиксами –ma, - mə:
Girmişəm – girməmişəm
Tikmişəm – tikməmişəm
Girmişsən – girməmişsən
Tikmişsən – tikməmişsən
Almışam – almamışam
Almışsan – almamışsan
Многозначность глаголов:
Girmək – 1. Войти , 2. поступить
Otağa girmək – войти в комнату,
universitetə girmək – поступить в университет
Almaq – 1. брать, взять, 2. купить
Kitabı al – возьми книгу
Kitab almaq – купить книгу
Oxumaq – 1. читать,2. учиться, 3. петь.
Kitab oxumaq – читать книгу,
Məktəbdə oxumaq – учиться в школе,
Nəğmə oxumaq – петь песню
Tikmək – 1. шить. 2. построить.
Don tikmək – шить платье.
Ev tikmək – построить дом.
Dəymək – 1. трогать,2. поспеть, 3. навестить.
4 попасть.
Gülə dəymə – не трогай цветок.
Tez dəymək – быстро поспеть
Nənənə dəy – навести бабушку
Ürəyinə dəydi – попал в сердце.
Füzuli.
Füzuli XVI əsrdə yaşamış dahi Azərbaycan şairidir. O, 1494 – cü ildə İraqın Kərbəla şəhərində anadan olmuş, 1556- cı ildə həmin şəhərdə vəfat etmişdir.
Füzuli Azərbaycan dili ilə bərabər ərəb və fars dillərini də mükəmməl bilirdi. Əsərlərini üç dildə - Azərbaycan, ərəb və fars dillərində yazmışdır.
Füzulinin bir sıra poemaları, nəsr əsərləri, çoxlu lirik şeirləri var. Ən böyük əsəri “Leyli və Məcnun” poemasıdır.
Böyük bəstəkar Üzeyir Hacıbəyov Füzulinin “Leyli və Məcnun” poeması əsasında eyni adlı opera yaratmışdır. Azərbaycan operasının tarixi bu opera ilə başlanır. Respublikamızda Füzulinin yubileyi böyük təntənə ilə qeyd olunur. Azərbaycanda dahi şairin adına rayon, şəhər, küçə və meydanlar var. Bakı şəhərində onun böyük abidəsi ucalır.
Ответьте на вопросы:
1. Füzuli kimdir?
2. Füzuli neçənci əsrdə yaşamışdır?
3. Neçənci ildə və harada anadan olmuşdur?
4. Füzuli hansı dilləri bilirdi. Əsərlərini hansı dillərdə yazmışdır?
5. Ən böyük əsəri hansıdır?
6. Ona harada böyük abidə ucalmışdır?
İki kotan
(nağıl)
Dəmirçi bir parça dəmirdən iki kotan qayırmışdı. Kotanın birini əkinçi alıb apardı. O biri isə dükanda qaldı. İki ildən sonra əkinçi onu da alıb tarlaya apardı. Kotanlar görüşdülər. Əkinçinin əvvəl aldığı kotan gümüş kimi parıldayırdı. Dükanda qalmış kotan isə paslanmışdı.
Paslanmış kotan soruşdu:
- Ay qardaş, ikimizi də bir dəmirdən, bir vaxtda qayrılmışıq. Ustamız da bir olub. Bəs nə üçün mən pas atmışam, sən isə par- par parıldayırsan?
İşlənmiş kotan cavab verdi:
- Qardaş, əkinçinin əlinə keçdiyim gündən heç rahatlığım olmayıb. Hər gün işləyirəm. Ona görə günü- gündən parıldayıram.
Упражнение. Ответьте на вопросы:
1. Dəmirçi bir parça dəmirdən nə qayırmışdı?
2. Kotanın birini əkinçi nə etdi?
3. O biri kotan harada qaldı?
4. İki ildən sonra əkinçi nə etdi?
5. Kimlər görüşdülər?
6. Əkinçinin əvvəl aldığı kotan nə etmişdir?
7. Dükanda qalmış kotan nə etmişdir?
8. Paslanmış kotan nə soruşdu?
9. İşlənmiş kotan nə cavab verdi?
Упражнение. Вставьте пропущенные аффиксы – mış, - miş, - muş, - müş.
Oxu. . . , yaz. . . , gör. . . , gəl. . . , get. . . , bax. . . , qoy. . . , səslə. . . , anla. . . , hazırlaş. . . , sözləş. . . , güclən. . . , çat. . .
Упражнение. Прочитайте предложения и переведите.
Qardaşım maraqlı kitab aldı. Kitabı al. Mən bu kitabı alıram. Sən bu kirabı haradan alıbsan. Dəftərləri Lalədən al və Seymura ver.
Samir maraqlı kitab oxuyur. Mahirə universitetdə oxuyur. Təranə gözəl nəğmə oxuyur. Tural dərslərini oxuyur. Mehman məktəbdə oxuyur. Samirə mahnı oxuyur.
Anam təzə don tikir. Atam təzə ev tikir. Fəhlələr ev tikirlər. Qızlar don tikirlər.
Mahir güllərə dəyir. Meyvələr yavaş- yavaş dəyir.
Süleyman tez – tez nənəyə dəyir. Güllə əsgərin ürəyinə dəydi. Almalar dəyib.
Упражнение. Переведите.
1. Yaşıl yarpaqların arasında qırmızıyanaq almaları görəndə balaca Sevincin ağzı sulandı (B. Həsənov). 2. Qoçaq alpinistlər sal qayalara dırmandılar. 3. Yazı dərsində düzgün, gözəl, təmiz və səliqəli yazmağı öyrənirik. 4. Bütün insanlar varlı və şən həyat sürməlidirlər. 5. Məktəblilər qızmar günəş altında qaynar qumun üstündə uzandılar. 6. Yaşadığımız hündür evin pəncərələri uca dağlara açılır.
Словарь.
eyni adlı – одноименный
mükəmməl - совершенно bir sıra – целый ряд təntənə ilə - торжественно
nəsr – проза
Dəmirçi – кузнец əvvəl - раньше
Parça - кусок gümüş kimi – как серебро
dəmir - железо parıldamaq - блестеть
kotan - плуг Dükan - магазин
qayırmaq – сделать qalmaq - оставаться
əkinçi - земледелец paslanmaq - ржаветь
tarlaya - поле vaxt - время
görüş - встреча Bəs - а
Usta - мастер rahatlıq - покой
günü- gündən –изо дня в день
Упражнение. Прочитайте стихотворение и найдите глаголы прошедшего категорического и повествовательного времени.
Payız yetişəndə
Əsdi xəzan yeli, payız yetişdi,
Bağların əhvalı tamam dəyişdi,
Küləklər taladı bağçanı, bağı,
Söndü al güllərin yanar çırağı.
Arxlar kənarında otlar sapsarı,
Töküldü reyhanın şux yarpaqları.
Sanki ağaclıqda odlar qalandı,
Əlvan yarpaqları alışdı, yandı.
Oxuyan quşlar da lal olmuş çoxdan,
Yelin ayağına dolaşır xəzan.
Güllərin yerini tikanlar almış,
Yarpaqsız, meyvəsiz bağlar boş qalmış.
Nizami Gəncəvi