Урок 10.

Грамматические темы.

1. Аффиксы отрицательной формы глагола (- ma,- mə).

2. Прошедшее категорическое время глагола.

Отрицательная форма глагола

Отрицательная форма глагола образуется путем присоединения к основе глагола, совпадающей с формой повелительного наклонения 2- го лица в единственном числе, двухвариантного аффикса –ma/- mə, который соответствует русской отрицательной частице «не»:

Ед. ч. Мн. ч.

yazma не пиши yazmayın не пишите

oynama не играй oynamayın не играйте

gəlmə не приходи gəlməyin не приходите

işləmə не работай işləməyin не работайте

Ударение в отрицательной форме глагола стоит на слоге, предшествующем аффиксу –ma/- mə: yazmamaq - не писать, gəlməmək - не приходить.

Oynamamaq не играть

Gəlməmək не приходить

Işləməmək не работать

Yazmamaq не писать

Прошедшее категорическое время глагола.

В азербайджанском языке имеются как простые, так и сложные формы прошедшего времени.

Простыми формами прошедшего времени глагола являются

«прошедшее категорическое» и «прошедшее повествовательное». Прошедшее категорическое время обозначает определенное, конкретное, законченное в прошлом действие. Оно образуется путем присоединения к основе глагола четырёхвариантного аффикса – dı/- di/- du/- dü.

Ovçu quşa güllə atdı. Охотник выстрелил в птицу.

Quş uçdu. Птица улетела.

Alma stolda qaldı. Яблоко осталось на столе.

Onlar ağacda bir quş Они увидели на дереве

gördülər. птицу.

Глаголы в прошедшем категорическом времени, как и в других временах, изменяются по лицам. Аффиксом 1- го лица в единственном числе является –m, во множественном –q, - k, 2- го лица в единственном числе - n, во множественном числе –nız, - niz, - nuz, - nüz. Однако в 3- ем лице единственного числа это время специального показателя не имеет, а во множественном числе оно принимает аффикс - lar/- lər:

Yazdım я написал, написала yazdıq мы написали

gəldim я пришел, пришла gəldik мы пришли

Oxudum я прочитал, прочитала oxuduq мы прочитали

Gördüm я увидел, увидела gördük мы увидели

Yazdın ты написал, писала yazdınız вы написали

Gəldin ты пришел, пришла gəldiniz вы пришли

Oxudun ты читал, читала, oxudunuz вы читали

Gördün ты видел, ты видела gördünüz вы видели

Yazdı - он написал, она написала Yazdılar - они написали

Gəldi - он пришел, она пришла gəldilər - они пришли

Oxudu - он читал, она читала oxudular - они читали

Gördü - он видел, она видела kördülər - они видели

Məşğul oldum - я занимался

məşğul olduq - мы занимались

Məşğul oldun - ты занимался

məşğul oldunuz - вы занимались

Məşğul oldu - он занимался

она занималась

məşğul oldular - они занимались

Аффикс отрицания –ma, - mə всегда предшествует аффиксу времени глагола.

Yazmadım - я не написал yazmadım - мы не написали

Gəlmədim - я не пришел gəlmədik - мы не пришли

Yazmadın - ты не написал yazmadınız - вы не написали

Gəlmədin - ты не пришел gəlmədiniz - вы не пришли

Gəlmədi - он не пришел gəlmədilər - они не пришли

Yazmadı - он не написал yazmadılar - они не написали

Azərbaycan

Azərbaycan dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biridir. Azərbaycan xalqı dünyanın qədim mədəniyyətə malik xalqlarındandır.

Doqquz iqlimə malik vətənimizin zəngin təbiyəti, təmiz havası, göz oxşayan mənzələri, şəlalələri, dupduru gölləri, başı qarlı dağları, sıx meşələri, bərəkətli torpaqları, bol sulu çayları, buz bulaqları, mineral suları, meyvəli bağları, qızıl, gümüş mədənləri var. Azərbaycan torpağında pambıq tarlaları, üzüm bağları, çay plantasiyaları var. Bu ölkədə dadlı, ləzzətli meyvələr yetişir.

Bakı uzun illər dünyanın neft paytaxtı hesab edilmişdir. Indi bu şəhər nəft şöhrətini yenidən özünə qaytarır. Respublikamızın əldə etdiyi müstəqillik, əmin –amanlıq, sabitlik, dövlətimizin sülhsevər xarici və daxili siyasəti nəticəsində dünyanın ən böyük neft şirkərtləri, iş adamları Azərbaycana üz tutur. Bakı nefti dünya bazarına çıxır.

Azərbaycan Avropa ilə Asiyanın kəsişdiyi yerdə yerləşir. Bu iki ərazini birləşdirən qədim və böyük ipək uolu Azərbaycandan keçir. Xəzər təbii sərvətlərinə görə dünya suları içində xüsusi yer tutur. Bu zənginlik, əlverişli geosiyası mövqe bütün tarix boyu əcnəbiləri maraqlandırmış, bu torpağa sahib olmaq uğrunda mübarizələr, qanlı müharibələr getmişdir. Zaman- zaman torpaqlarımız işğal olunmuş, sərvətlərimiz talanmış, xalqımız var- yoxdan çıxmışdır. Lakin xalqımız heç vaxt ruhdan düşməmiş, öz qəhraman övladlarını rəhbərliyi ilə azadlıq uğrunda mübarizə aparmış, bəzən ona çatsa da, əldə saxlaya bilməmişdir. Nəhayət, 20- ci əsrin sonlarında Azərbaycan xalqı imperiyanın əsarət zəncirini birdəfəlik qıraraq əbədi azadlığa qovuşmuşdur.

1991- ci il oktyabrın 18- də müstəqil Azərbaycan dövləti yaranmışdır. Indi onun üçrəngli bayrağı, gerbi, dövlət himni var. Azərbaycan dili dövlət statusu qazanmışdır. Ölkəmizə quruculuq işləri ildən- ilə genişlənməkdədir.

Упражнение. Прочитайте, переведите и ответьте на вопросы.

Упражнение. От следующих глагола образуйте отрицательные формы и поставьте ударения:

bax baxın baxmaq

çağır çağırın çağırmaq

ye yeyin yemək

istə istəyin istəmək

tik tikin tikmək

Упражнение. Составьте предложения, используя следующие глаголы в отрицательной форме:ver, verin,al, alın.

Упражнение. Переведите.

Uşaqların köməyi.

Ata işdən qayıtdı. Uşaqları onun yanına qaçdılar. Ata soruşdu: “ Bu gün sız ananıza necə kömək etdiniz? ”

Dilarə dedi: “ Mən evi süpürmüşəm, stəkanları yumuşam”.

Gülüzar dilləndi: “ Anam qabları yudu, mən onları silmişəm. Çiçəklərə su tökmüşəm”.

Növbə balaca Eldara çatdı. O, atasını bu şad xəbərlə sevindirdi: “ Mən toyuqlara dən vermişəm”.

Ata uşaqlarından razı qaldı.

Упражнение. Вставьте пропущенные гласные так, чтобы получить формы прошедшего категорического времени 3- го лица единственного числа:

Yed. . yeməd. .

Çıxd. . çıxmad. .

Köçürd. . köçürməd. .

Uçd. . uçmad. .

Упражнение. Прочитайте текст. Выпишите глаголы в прошедшем категорическом времени, укажите лицо и число.

Ad günüm.

Dünən ad günüm idi. İyirmi bir yaşım tamam oldu. Atam, anam, qardaşım və bacılarım məni təbrik etdilər. Axşam qohumlarımız və dostlarım bizə gəldilər. Onlar məni təbrik etdilər.

Dostum Arif mənə maraqlı bir kitab hədiyə verdi. Arif dedi:

- Bu çox maraqlı kitabdır.

Atam diqqətlə kitaba baxdi və dedi:

- Bəlı, bu kitab “Azərbaycan tarixidir”

Bu ən gözəl hədiyə idi.

______________________________________________________

Комментарии к тексту.

Слово İdi – является глагольной связкой 3- его лица прошедшего времени (он был), имеются все формы лица. Например: Payız idi. – Была осень.

Mən orada idim. Я был там.

Sən orada idin. Ты был там.

O orada idi. Он был там.

Biz orada idik. Мы были там.

Siz orada idiniz. Вы были там.

Onlar orada idilər. Они были там.

Упражнение. От составных глаголов təbrik etmək, şəkil çəkmək образуйте формы лиц прошедшего категорического времени.

Упражнение. Прочитайте диалог.

- Sona, sən dünən axşam harada idin? – Сона, где ты была вчера вечером?

- Mən dünən axşam teatrda idim. – Я была вчера вечером в театре.

- Bəs sən harada idin? – А ты где была?

- Mən evdə idim – Я была дома.

- Tamaşa maraqlı idi? - Представление было интересным?

- Çox yaxşı idi? – Очень хорошее.

Прочитайте стихотворение.

Güllə

Ovçu nişan aldı, çəkdi çaxmağı,

Güllə boşa getdi, ceyran yox oldu.

Hirsindən ovçunun əsdi dodağı,

Mənimsə ürəyim fərəhlə doldu.

İlk dəfə sevindim güllə səsindən,

Unutdum qüssəni, unutdum dərdi,

Bir güllə azaldı yer kürəsindən,

Güllə bir canlını yıxa bilərdi

Ələviyyə Babayeva

Пословицы и поговорки.

Tək əldən səs çıxmaz.

Один в поле не воин.

Birlik harada – dirilik orada.

Где единство, там и жизнь.