Урок 15.

Грамматические темы.

1. Неопределенное будущее время.

2. Склонение местоимений.

Неопределенное будущее время.

Неопределенное будущее время выражает действие, совершение которого в будущем предполагается, но не утверждается категорически. Оно образуется путем присоединения двухвариантного аффикса –ar, - ər к основе глагола, оканчивающейся на согласные. Аффиксы лица те же, что и в категорическом будущем времени:

Mən yazaram Biz yazarıq

Sən yazarsan Siz yazarsınız

O yazar Onlar yazarlar

Mən gedərəm Biz gedərik

Sən gedərsən Siz gedərsiniz

O gedər Onlar gedərlər

Если в конце основы глагола стоит гласный, то между основой и аффиксом времени вставляется полугласный y:

Mən oxuyaram Biz oxuyarıq

Sən oxuyarsan Siz oxuyarsınız

O oxuyar Onlar oxuyarlar

Mən deyərəm Biz deyərik

Sən deyərsən Siz deyərsiniz

O deyər Onlar deyərlər

При спряжении в отрицательной форме гласные a и ə отрицательного аффикса –ma, - mə опускаются. Во 2- м и 3- м лице единственного и множественного числа согласный r аффикса неопределенного будущего времени заменяется согласным z:

Mən almaram Biz almarıq

Sən almazsan Siz almazsınız

O almaz Onlar almaz

Mən gəlmərəm Biz gəlmərik

Sən gəlməzsən Siz gəlməzsiniz

O gəlməz Onlar gəlməzlər

Склонение местоимений.

Личные местоимения склоняются так же, как существительные. Однако родительный падеж личных местоимений 1- го лица в единственном и множественном числе имеет падежный аффикс - im, а не - in (mənim). Местоимения 3- го лица o и bu перед падежными аффиксами и аффиксом множественного числа принимают сонорный n. Например: onun, onlar.

Личные местоимения в родительном падеже соответствуют русским притяжательным местоимениям.

Единственное число.

Adlıq hal mən я sən ты

Yiyəlik hal mənim мой sənin твой

Yönlük hal mənə мне sənə тебе

Təsirlık hal məni меня sənə тебя

Yerlik hal məndə у меня səndə у тебя

Çıxışlıq hal məndən от меня səndən от тебя

Adlıq hal o он. она

Yiyəlik hal onun его. ее

Yönlük hal ona ему, ей

Təsirlık hal onu его. ее

Yerlik hal onda у него у нее

Çıxışlıq hal ondan от него, от нее

Множественное число.

Adlıq hal biz мы siz вы

Yiyəlik hal bizim наш sizin ваш

Yönlük hal bizə нам sizə вам

Təsirlık hal bizi нас sizi вас

Yerlik hal bizdə у нас sizdə у вас

Çıxışlıq hal bizdən от нас sizdən от вас

Adlıq hal onlar они

Yiyəlik hal onların их

Yönlük hal onlara им

Təsirlık hal onları их

Yerlik hal onlarda у них

Çıxışlıq hal onlardan от них

Указательные местоимения.

O - тот; bu - это; elə, belə - так, такое, такая ; həmin – тот самый (этот самый) ; например:

O adam – тот человек; bu uşaq – этот ребенок ; elə (belə) işlər – такие дела ; həmin ev – тот самый дом.

Указательное местоимение o, bu выступая взамен существительного, склоняются и принимают аффиксы множественного числа:

Ad. bu этот o – тот bunlar эти

Yiy. bunun этого onun bunların этих

Yön. buna этому ona bunlara этим

Təs. bunu этот onu bunları эти

Yer. bunda этим onda bunlarda у этих

Çıx. bundan об этом ondan bunlardan от этих

Bu - этот; o - тот; elə, belə - такой; bu qədər, o qədər –столько

Вопросительные местоимения.

Kim? – кто?;, nə? – что? ;, hara? – куда?, где? ;, hansı? – который?(- ая, - ое) ;, necə ? – как?(какой?, какая?) ;, neçə? – сколько? ;, neçənci? – который? ;, nə vaxt? – когда?. . . вопросительные местоимения;

Местоимения kim? – кто? , nə? – что? , hara? – куда?, где? заменяют имена существительные и принимают аффикс множественного числа. Например:

Ad. kim? nə? hara?

Yiy. kimin? nəyin? haranın?

Yön. kimə? nəyə? haraya?

Təs. kimi? nəyi? haranı?

Yer. kimdə? nədə? harada?

Çıx. kimdən? nədən? haradan?

Kimlər?, nələr?, haralar?

Местоимения hansı? (который?, которая?, которое?, какой?), necə? (какой?) заменяют прилагательное, местоимения neçə? (сколько?), neçənci? (какой?, который?, - ая, - ое) заменяют числительное.

Hansı kitab? - какая книга?,necə uşaq? - какой ребенок?,neçə adam? - сколько человек?, neçənci sinif? - какой класс? и т. д.

В азербайджанском языке имеются следующие определительные местоимения: öz - свой, сам, hər - каждый, - ая –ое, bütün - все, bəzi - некоторые, - ая, - ое,eyni - одинаковый.

Öz evimiz - свой дом, hər söz - каждое слово, bütün kitablar - все книги, bütün sinif - весь класс, eyni kitab - одинаковая книга, bəzi adamlar - некоторые люди, hər axşam - каждый вечер,hər dəfə - каждый раз.

Неопределенные местоимения: kimsə - кто- то, nə isə - что- то, biri - один, hamı - все Неопределенные местоимения, как и личные местоимения, заменяют существительное и склоняются как существительные. Например:

Kimsə qapını döyür – кто- то стучит.

Hamı məktəbə tərəf getdi – все ушли в сторону школы.

Biri mənim tanışımdır – один из них мой знакомый.

Ad. Kimsə nə isə biri hamı

Yiy. Kimsənin nəyinsə birinin hamının

Yön. Kimsəyə nəyəsə birinə hamiya

Təs. Kimsəni nəyisə birini hamini

Yer. Kimsədə nədəsə birində hamıda

Çıx. Kimsədən nədənsə birindən hamıdan

Возвратное местоимение указывает на говорящего, слушающего или лицо, о котором говорят. Возвратное местоимение образуется от определительного местоимения öz (сам) при помощи аффиксов принадлежности:

Öz- üm - я сам, öz- ün - ты сам, özü - он сам, она сама, özümüz - мы сами, öz- ünüz - вы сами, или özləri – они сами.

Возвратные местоимения также склоняются как существительные.

Отрицательные местоимения –образуются путем прибавления отрицательной частицы heç - не к местоимениям и к некоторым другим словам: heç kəs - никто, heç nə - ничто,heç bir şey - ничего, heç hara - никуда,heç bir - никакой…

Отрицательное местоимение склоняется как существительное.

Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyev (devam)

1899- cu ilin yayı idi. Peterburqda təhsil almış Haqverdiyev Şuşaya qayıdırdı. O, vətənə nə gətirirdi? Rusiyanın paytaxtında gördüklərini.

Fayton hərəkət etdikcə ədibin xəyalı geriyə, Aleksandrinsk teatrının səhnəsinə dönürdü.

Faytonçu gödək boy, zarafatçıl bir kişi idi. Sərnişinin xəyala daldığını gördükdə soruşdu:

- Ağa, nə fikir edirsiniz, şükür olsun ki, gözəl vətənə qayıdırsız. Haqverdiyev gülümsədi:

- Qardaş, mən ağa deyiləm. Ancaq düz düşünürsünüz ki, budur, oxuyub gəlmişəm. Uzanan zəmilərə baxdıqca ürəyim açılır. . .

- Bu nə sözdür, ağa?!

- Yenə dedin “ağa”? Ay qardaş, mən ağa deyiləm. Sadəcə adımı de: Əbdürrəhim.

- Baş üstə,ağa.

Əbdürrəhim bəy bu dəfə qəhqəhə çəkdi.

- Adəti tərk etmək çətindir. . . Nə isə, de görək bu torpaqları kim əkir?

- Bağışlayn, bu nə sualdır? Əlbəttə, əkinçi.

- Bəs yer kimindi?

- Hacı Səməd ağanın.

Əbdürrəhim bəy yarıciddi bir tərzdə sözünə davam etdi:

- Hacı Səməd ağa kimdir ki, yer onun olsun? Nə üçün torpaq əkənin olmasın? Nə üçün o, yaz əkinçi, qış dilənçi olsun, Hacı Səməd ağa da əkinçinin hesabına yaşasın? Nə üçün axı, nə üçün? Düzdürmü qardaş?!

- Düzdür, amma nə olsun ki?. . Dünya belə gəlib, belə gedəcək. Kasıb həmişə döyüləcək, - deyə faytonçu onun sualına cavab verdi.

- Yox, dünya belə gəlibsədə, belə getməyəcək. Kasıblarda ayağa qalxacaq. . .

Fayton Şuşaya çatdıqda günəşin sıx şüaları dağların dalına çəkilirdi. . .

Ответьте на вопросы

1. Haqverdiev haradan qayıdırdı?

2. Faytonçu ilə Haqverdiev nə barədə söhbət edirdilər?

Bomba

Qaradovoy Kərbəlayi Zal iyirmi beş ildən artıq idi ki, polis idarəsində xidmət edirdi. . .

Bir dəfə Kərbəlayi Zalın ovqatı təlx idi. Dəftərxanada pristav çağırıb demişdi:

- Kərbəlayi Zal, səndən narazıyam. Sən köhnə. . . qaradovoysan. Bununla belə dünən Rusiyadan gəlmiş qaradovoy, görürsən, bomba tapır, tüfəng tapır, patron tapır. . . Həm ağasının üzünü ağ eləyir, həm özünün. Amma sən indiyə dək bir sınıq bomba da tapmamısan. Görünür, sən rüşvət alırsan, ya da qocalıb zay olubsan. Əgər belə getsə, bizim bir yerdə qulluq eləməyimiz tutmayacaq.

Bu sözlər bir ox kimi Kərbalayi Zalın bu tərəfinə dəyib o biri tərəfindən çıxdı. Axşam bikef gəldi evə. Arvad soruşdu: “Nə var?” Dedi: “Heç bir az başım ağrıyır. . . ”

Kərbalayi Zal gecədən xeyli keçmiş bir küçənin küncündə durub pristavın sözlərini xatırlayırdı. Birdən gördü ki, usta Feyzullanın qapısında bir kişi dayandı. Yedəyində də bir at, atın üstündə bir cütçuval və çuvalın içində bir növ girdə şeylər. At sahibi ilə ev sahibi çuvalları atın üstündən yavaşca götürüb apardılar və sonra atı içəri çəkib qapını bağladılar. . .

O saat Kərbəlayi Zal fit çaldı, yaxındakı qaradovoy Patap gəldi.

- Vot, Patap, bomba rabatay!

- Qde?

- Dom Feyzulla bomba pirinesom.

Patap İvana xəbər elədi. İvan oqolodiçniyə. . . Yarım saatdan sonra usta Feyzullanın evini qazaq, saldat, qaradovoy bürüdü. . .

Gecə yarısı. . . Evin altını üstünə çevirdilər. Heç nə tapa bilmədilər. Axırda otaqların birinə girib gördülər ki, küncə iki çuval qoyulub.

Kərbəlayi Zal çuvalları görən kimi qışqırdı:

- Barin, vot, vot, bomba!. .

Heç kəs yaxın getməyə cürət etmədi. . .

Feyzulla birdən səsləndi:

- Ay ağalar. . . izn verin qollarımı açsınlar, o çuvalların içindəkiləri bir- bir çıxarıb sizə göstərim.

Feyzullanın qolunu açdılar. Gəlib çuvalın ağzını açıb içindən beş dənə qarpız çıxartdı.

O biri çuvalda da qarpızdan başqa bir şey yox idi. Səhər Kərbəlai Zalı işdən çıxartdılar.

( Əbdülrəhim bəy Haqverdiev)

Ответьте на вопросы

1. Kərbəlai Zal niyə fikirli idi?

2. Gecədən xeyli keçmiş Kərbəlayi Zal nə gördü?

3. O nə etdi?

4. Kərbəlayi Zalı nə üçün işdən çıxartdılar?

QAÇAQ NƏBİ

Bir gün Nəbiyə xəbər verdilər ki, Xocahan və Şuşa qalası tacirləri

İrandan çoxlu parça gətirirlər. Nəbi Bozatın belinə qalxıb kiçik bir dəstə ilə çaya tərəf endi. Onlar tacirlərin qabağını kəsdilər. Nəbi tacirlərin üstünə qışqırıb dedi:

- Dayanın, yoxsa birinizi də sağ buraxmayacağam!

- Ay Nəbi bəy, sən Allah, bu dəfə bizi salamat burax.

- Bəy sizin babanızdır! Parçaları atlardan düşürdün. Qorxmayın, sizi öldürməyəcəyəm.

Nəbi tacirlərin parçalarını alıb üst- üstə yığdı. Ətrafda olan çobanları, yoxsulları çağırtdırdı, hərəsinə xeyli parça verib dedi:

- Yoxsullara xəbər verin, gəlib parça aparsınlar.

Çobanlar yaxın kəndlərdə olan yoxsullara xəbər verdilər. İki saat içində Nəbinin ətrafı yoxsullarla doldu. Nəbi parçaların hamısınıyoxsullara payladı.

Birdən bir nəfər qaranəfəs gəlib Nəbiyə dedi:

- Ay Nəbi, tez ol get! Nəçənnik böyük dəstə ilə gəlir. Qoşunun qabağı Aşağı Molluya çatmişdır.

Nəbi bunu eşidən kimi atlanıb Alyanlı meşəsinə tərəf getdi. Bir neçə dəqiqədən sonra nəçənnik qoşunla gəlib çıxdı. Nəbini soruşdu. Camaat onu aldadıb başqa istiqamətə göndərdi.

Ответьте на вопросы

1. Qaçaq Nəbi kimdir?

2. O, kimlərə qarşı mübarizə aparırdı?

3. Oxuduğunuz mətndə Qaçaq Nəbinin kimlərə köməyindən danışılır?

4. Nəbi nə üçün tacirlərə acıqla belə cavab verir: “Bəy sizin babalarınızdır!”

5. “Nəçənnik” böyük dəstə ilə kimi axtarırdı?

6. Nəbini kimlər və necə xilas etdilər?

Упражнение. Переведите предложения.

1. Heç kim bununla maraqlanmır. 2. Biz heç vaxt bunu unuda bilmərik. 3. Heç kim bizim sualımıza cavab vermədi. 4. Bunları heç kim xatırlamır. 5. Yer üzündə heç kim ananın yerini verə bilməz. 6. Onun heç nəyə həvəsi yoxdur. 7. O heç nə ilə məşqul olmur. 8. Heç bir yerdə belə güllər bitmir.

Упражнение. Переведите предложения.

I.

1. Он ничего не добьется. 2. Она ни о чем не думает. 3. Ты ни на что не обращаешь внимания. 4. Она никогда не лжет. 5. Я никогда не говорил с этим человеком. 6. Они больше никогда не виделись. 7. Я его нигде не вижу. 8. Она его нигде не находит. 9. Он никуда не идет. 10. Ты ни в чем не уверен. 11. У тебя нет никаких оснований беспокоиться. 12. Это не имеет никакого смысла. 13. Больной ел без всякого аппетита. 14. Поиски продолжались несколько месяцев, но не дали никаких результатов. 15. Его игра не произвела никакого впечатления на публику. 16. Ты не имеешь никакого права делать ему замечания. 17. Никакие трудности его не пугают. 18. У меня нет никакого желания продолжать спор. 19. По правде говоря, здесь нет никакого секрета. 20. Они не получают никакой помощи. 21. Они еще не приняли никакого решения.

II.

1. Он никогда не шутит. 2. Ты никогда не принимаешь участия в наших обсуждениях. 3. Я ничего не понял. 4. Я вам ничего не запрещаю. 5. Мы ничего не посадили в нашем саду этим летом. 6. У вас нет ничего серьёзного. 7. Для него нет ничего трудного. 8. В сегодняшних газетах нет ничего интересного. 9. Я никак не понимаю тебя.

Упражнение. Переведите предложения.

1. Bu bizə lazım olacaq. 2. Bunun səbəbi nədir? 3. Mən buna razı deyiləm. 4. Bunu evvəlcədən düşünməli idik. 5. Bunda heç bir səhv axtarmaq lazım deyil. 6. Bundan olduqca razı qaldım. 7. Bunları müəllimdən soruşmaq lazımdır. 8. Ondan məhərətlə istifadə etdilər. 9. Biz ona öz münasibətimizi bildirdik. 10. Onlar həmin binada yaşayırlar. 11. Bu hadisə bizi çox düşündürdü. 12. Bu şagird məktəbin ən fəal şagirdidir. 13. Oqızın ailəsi rayonda yaşayır. 14. Ovaxtdan onlar bir daha görüşmədilər. 15. O tələbələrin arasında çoxlu istedadlı gənclər var. 16. Həmin Vəziyyət hamının başına gələ bilər. 17. Belə hallar səni ruhdan salmamalıdır. 18. Belə adamlar həmişə qalib gəlirlər. 19. Bu cür vəziyyət bizi narahat edir. 20. Bələ gənclər bizim ehtiyacımız var. 21. Elə kitablar var ki, biz hələ onları oxumamışıq. 22. Elə binalar bu şəhərdə çoxdur. 23. Elə abidələri qorumaq lazımdır.

Упражнение. Спишите. Вместо точек вставьте нужные по смыслу слова.

1. Aşpaz … şorba bişirdi. 2. Cavad . . . xörəyi çox sevir. 3. . . . . havada təyyarə çətin hərəkət edir. 4. Tahirə . . . və . . . qızdır. 5. . . . əsgər əli ilə. . . faşistin boğazından yapışdı. 6. Maşınımız . . . və . . . yolla irəliləyirdi.

Упражнение. Переведите предложения.

1. Yaşıl yarpaqların arasında qırmızıyanaq almaları, uzunburun armudları görəndə balaca Nərgizin ağzı sulandı. 2. Qocaq alpinistlər sal qayalara dırmandılar. 3. Yazı dərsində düzgün, gözəl, təmiz və səligəli yazmağı öyrənirik. 4. Bütün insanlar varlı və şən həyat sürməlidirlər. 5. Məktəblilər qızmar günəş altında qaynar qumun üstündə uzandılar. 6. Yaşadığımız hündür evin pəncərələri ucadağlara açılır.

Упражнение. Спишите. Вместо точек вставьте нужные аффиксы.

1. Yaraşıq… məktəb binası yeni ildə istifadiyə veriləcək. 2. Güc. . . külək irəliləməyə imkan vermirdi. 3. İş. . . adam darıxar. 4. Kök. . . ağaç tez yıxılar. 5. Mingəçevir dənizi su. . . çəllərə həyat verir. 6. Gül. . . – çiçək. . . . ağaçlar xoş ətir saçırdı. 7. Bağ. . . ağaclar yaşıl dona bürünmüşdü. 8. Qrafin. . . su çox sərin idi.

Упражнение. Переведите предложения.

1. Balaca uşaqlar yaçıl çəmənlikdə şən nəğmələr oxuyurlar.

2. Bizim Bakida yaşıl parklar, enli küçələr, geniş meydançalar, uca və yaraşıqlı binalar çoxdur.

3. Əlvan çiçəklər, zərif güllər, yamyaşıl otlar şən uşaqları heyran qoymuşdu.

Упражнение. Переведите предложения.

1. Sizə kim lazımdır? 2. Kimi gözləyirsiniz? 3. Nə fikirləşirsiniz? 4. Kiminlə görüşəcəksiniz? 5. Harada yaşayırsan? 6. Haradan gəlirsən? 7. Sizə necə kitab lazımdır? 8. Saat neçədir? 9. Hansı məktəbdə oxuyursan? 10 Hara gedirsiniz? 11. Nə qədər maaş alırsan? 12. Neçə yaşınız var? 13. Nə vaxt anadan olmusunuz? 14. Necəsiniz? 15 Məksədiniz nədir?

Упражнение. Переведите предложения.

1. Кто тебе дал этот совет? 2. Кого они ищут? 3. Кого вы хотите видеть? 4. Кому он помогал? 5. У кого ты это спросил? 6. Кого вы предпочитаете? 7. Чего он боится? 8. Из чего состоит это задание? 9. Чем он занимается? 10. Очем он думает? 11. Чем вы пользуетесь? 12. Чем она недовольна? 13. Чего вы стыдитесь? 14. Кто его разбудил? 15. Что его разбудило? 16. На кого она рассердилась? 17. Что здесь происходит? 18. Что он тебе предложил? 19. Что интересует твоего соседа? 20. Что его ожидает? 21. Чего вы ждете? 22. Дайте мне карандаш – Какой? Красный или синий? 23. Какая из этих статей вам кажется более трудной? 24. Которую вы знаете лучше всех? 25. Каким из этих словарей вы пользуетесь? 26. Которому вы отдаете предпочтение? 27. Один из ваших друзей мне много говорил о вас . – Который? 28. Когда мы уезжаем? 29. Почему вы отложили свой отъезд? 30. Какое решение ты принял? 31. Какие страны вы посетили? 32. Сколько экзаменов ты уже сдал? 33. Где вы покупали цветы? 34. Когда ты хочешь уехать?

Словарь – Lüğət

dönmək – вернуться qəhqəhə çəkmək – хохотать

gödəkboy – низкорослый adət – привычка

sərnişin – пассажир tərk etmək – здесь: оставлять

xəyala dalmaq – задуматься əkinçi – пахарь

ağa – господин yarıciddi – полусерьёзно

şükr olsun – слава Богу

ovqatı təlx olmaq –быть в nalbənd –человек, который

плохом настроении подковывает

dəftərxana – канцелярия cüt – пара

tüfəng – винтовка çuval – большой мешок

rüşvət – взятка girdə - круглый

zay olmaq – портиться fit çalmaq – свистеть

bikef – грустный izn vermək – разрешать

künc – угол cüdəretmək – осмелиться

tacir – торговец, купец çoban – пастух

at – лошадь yoxsul – бедный

salamat – живой lüt – здесь: бедняк

parça – ткань xəbər vermək – уведомлять

qorxmaq – бояться qaranəfəs – здесь: запыхавшись

öldürmək – убить

Səhər- səhər. Dağ dalından günəş gülər,

Yaşıl ördək uçar gölə,

Mahnı səsi düşər çölə

Bizim yerdə səhər- səhər.

Çəkilməmiş duman hələ

Yaşıl ördək uçar gölə,

Mahnı səsi düşər çölə

Bizim yerdə səhər- səhər.

Çaylar axar daşa- daşa,

Al geyər çöl başdan- başa.

Quşlar qonar daşdan- daşa

Bizim yerdə səhə- səhər.

(Əhməd Cəmil)

Пословицы и поговорки.

Tək əldən səs çıxmaz.

Один в поле не воин.

Bilməmək eyib deyil, öyrənməmək eyibdir.

Не стыдно не знать, стыдно не учиться.