2.1.1. Асноўныя тыпы класіфікацыйных сістэм

Класіфікацыйныя ІПМ прадстаўляюць сабой бібліятэчна-бібліяграфічныя сістэмы, якія шырока выкарыстоўваюцца ўсёй інфармацыйнай супольнасцю.

Класіфікацыйныя сістэмы сталі стварацца некалькі тысяча­годдзяў таму назад. Развіццё цывілізацыі суправаджаецца па­велічэннем колькасці аб’ектаў, якія вывучаюцца. Павелічэнне колькасці пазнавальных аб’ектаў прыводзіць да павелічэння тэрмінаў, якія абазначаюць гэтыя аб’екты, што ўплывае на вынік апрацоўкі даных: класіфікацыі становяцца больш складанымі.

У адпаведнасці з СТБ ГОСТ 7.74-2002 “Інфармацыйна-пошукавыя мовы. Тэрміны і азначэнні” на сучасным этапе вызначана наступная тыпалогія класіфікацыйных сістэм:

– універсальная класіфікацыя;

– галіновая (спецыялізаваная) класіфікацыя;

– пералічальная класіфікацыя;

– іерархічная класіфікацыя;

– дыхатамічная класіфікацыя;

– дзесятковая класіфікацыя;

– мнагамерная класіфікацыя;

– аспектная класіфікацыя;

– аналітычная класіфікацыя;

– сінтэтычная класіфікацыя;

– камбінацыйная класіфікацыя;

– фасетная класіфікацыя;

– рубрыкатар.

Класіфікацыю ІПМ можна рабіць па розных прыметах.

Адной з істотных прымет класіфікацый з’яўляюцца іх спо­саб пабудовы, структура. Зыходзячы з гэтага можна выдзе­ліць два асноўныя тыпы класіфікацыйных сістэм: іерархічная і аналітыка-сінтэтычная класіфікацыі.

Сутнасць іерархічнай класіфікацыі заключаецца ў дзяленні кожнага класа вышэйшага парадку на паслядоўна падпарад­каваныя класы, пры гэтым кожны асобна ўзяты клас непа­срэдна падпарадкоўваецца толькі аднаму больш шырокаму класу. Разуменне падпарадкавання і супадпарадкавання (так званых родавідавых адносін) спрыяла ўзнікненню іерархіч­най класіфікацыйнай структуры, элементамі якой з’яўляюцца класіфікацыйныя дрэвы, рады, ланцугі, узроўні.

Для паказу іерархічнай структуры класіфікацыі звычайна выкарыстоўваюць тэорыю графаў (матэматычнае паняцце); граф – фігура, якая складаецца з кропак (вяршынь) і адрэзкаў, якія іх злучаюць.

Іерархічныя класіфікацыі падраздзяляюцца на два падты­пы: пералічальная і камбінацыйная класіфікацыі.

У аснову пабудовы першага падтыпу пакладзены прынцып пералічэння: пералічваюцца ўсе тэмы, па якіх існуюць даку­менты. Пералічальная класіфікацыя мае адзін рад і можа змяшчаць любую колькасць дзяленняў аднаго ўзроўню.

Тыпавыя прыметы (якія паўтараюць змест і форму даку­мента) у такіх класіфікацыйных сістэмах не выдзелены ў асобныя табліцы, яны паўтараюцца ў розных класах (аддзе­лах) класіфікацыі.

Індэксаванне па пералічальнай класіфікацыі зводзіцца да пошуку рубрыкі, якая максімальна адпавядае зместу і іншым класіфікацыйным прыметам дакументаў.

Недахоп пералічальнай класіфікацыі, па-першае, у тым, што падрабязна дэталізаваная класіфікацыя непазбежна будзе мець вялікі аб’ём, па-другое, пералічальная класіфікацыя не можа ахапіць усе пытанні і тэмы, па якіх маецца ці можа з’явіцца інфармацыя.

На першым этапе развіцця пералічальных сістэм іерархіч­ная структура іх будовы была скрытай: усе дзяленні прад­стаўлены адным спісам. Пералічальныя сістэмы з развітай іерархіяй прымяняюцца і зараз. Прыкладам яе выкарыстання на сучасным этапе можа быць “Классификация Библиотеки Конгресса США”. Яна з’яўляецца пералічальнай бібліятэчна-бібліяграфічнай класіфікацыйнай сістэмай (распрацавана ў 1901–1941 гг.) і выкарыстоўваецца як нацыянальная ў ЗША.

Камбінацыйная класіфікацыя характарызуецца больш раз­вітай структурай. Галоўная прымета дадзенага тыпу класіфі­кацыі – гэта наяўнасць тыпавых рубрык. У гэтых класіфі­кацыйных сістэмах, акрамя табліц асноўных дзяленняў, выкарыстоўваюцца дапаможныя табліцы тыпавых дзяленняў (агульныя, тэрытарыяльныя, спецыяльныя і інш.). Пры сістэ­матызацыі дакументаў класіфікацыйная формула складаецца са спалучэнняў індэксаў асноўнай табліцы з індэксамі тыпа­вых рубрык. На сучасным этапе большасць класіфікацыйных сістэм адносяцца да камбінацыйных, у тым ліку вядомыя, шырока выкарыстоўваемыя класіфікацыйныя сістэмы: “Деся­тичная классификация” Дзьюі, УДК, ББК.

Больш складанай структурай характарызуецца аналітыка-сінтэтычная, ці фасетная, класіфікацыя, якая прызначана для многааспектнага пошуку інфармацыі. Спосаб камбіна­цыйнай будовы індэксаў атрымаў у ёй далейшае развіццё. У аналітыка-сінтэтычнай класіфікацыі ўсе паняцці групуюцца па падобных прыметах у асобныя табліцы – фасеты. Унутры фасетаў паняцці могуць быць размешчаны ў іерархічным парадку. Кожны фасет азначае пэўную прымету, паняцце. Пры сістэматызацыі простыя паняцці з розных фасетаў кам­бінуюцца і ўтвараюць новае, больш складанае паняцце. На­прыклад, для таго каб засістэматызаваць кнігу аб мастацкім поўнаметражным каляровым шырокафарматным кінафільме, трэба было б пабудаваць наступную схему (фасеты абазна­чаны вялікімі літарамі, іх дзяленні – арабскімі лічбамі):

А Жанр	Б Метраж	В Колер	Г Фармат
1. Мастацкі	1. Поўна­метражны	1. Каляровы	1. Шырокафар­матны
2. Дакумен­тальны	2. Каротка­метражны	2. Чорна-белы
3. Мультыплі­кацыйны

Змест кнігі выражаем у тэрмінах з розных фасетаў, а затым спалучаем індэксы гэтых тэрмінаў у адпаведнасці з фасетнай формулай. У выніку атрымаем індэкс А1Б1В1Г1. Сістэматы­заваць па аналітыка-сінтэтычнай класіфікацыі даволі склада­на. Мабыць, гэтым тлумачыцца яе абмежаванае выкары­станне.

Разам з тым трэба адзначыць, што аналітыка-сінтэтычныя класіфікацыі маюць шэраг вартасцей. Выкарыстанне такіх класіфікацый дае магчымасць многааспектна раскрыць змест дакумента, своечасова адлюстроўваць новыя тэмы і паняцці. Дасягненнем гэтых класіфікацый з’яўляецца тое, што ў іх невялікія аб’ём табліц і ўтвораныя індэксы.

Прыкладам аналітыка-сінтэтычнай сістэмы бібліятэчна-бібліяграфічнай класіфікацыі з’яўляецца “Классификация двоеточием”, якая распрацавана знакамітым вучоным, індый­скім бібліятэказнаўцам Ш.Р.Ранганатанам (1892–1972) у кан­цы 20 – пачатку 30-х гг. XX ст.