Аддзел адукацыі Верхнядзвінскага райвыканкама

Вучэбна-метадычны кабінет

Вусныя выказванні

па беларускай мове і літаратуры

2010 год

Матэрыялы распрацаваны членамі метадычнага аб’яднання настаўнікаў беларускай мовы і літаратуры з мэтай аказання дапамогі вучням у падрыхтоўцы да алімпіяды

І кожны міг сябе я пазнаю часцінкай злітаю вялікага сусвету

Якуб Колас

«Жыццё пражыць — не поле перайсці».      Народная прыказка

      Мастацтва сапраўднае заўсёды было вышэйшым за палітыку. Тым і забяспечвала сабе вечнасць. Давайце звернемся да прыкладаў з нашай нацыянальнай літаратуры. «Новая зямля» Якуба Коласа — твор пра неўміручасць народа, які мае свой адметны характар, сваю мілагучную, светлую мову, сваіх добрых і старанных, паслухмяных і цікаўных дзяцей, сваю апратку і хатнія рэчы, далікатнасць, сціпласць і шчырасць як самыя адметныя рысы. З паэмы мы даведваемся, што кепскае жыццё — ад кепскіх людзей, ад няўмельства і нядбальства, а не толькі ад малых і вялікіх начальнікаў на чале з царом. Колас аддае перавагу звычайнаму чалавечаму жыццю. Запомнілася паэма скіраванасцю на вырашэнне агульначалавечых маральна-этычных праблем. Сярод іх — жыццё і смерць, чалавек і грамадства, мастак і ўлада, дабро і зло, спосабы жыцця, узаемаадносіны бацькоў і дзяцей і інш. Менавіта яны у цэнтры паэмы «Новая зямля», паэмы «Сымон-музыка» і трылогіі «На ростанях». Таму гэтыя Коласавы творы перажылі час і будуць жыць далей. У паэме «Сымон-музыка» Якуб Колас паэтызуе Мастацтва і Каханне. Гэтыя словы з вялікай літары, бо яны — не проста словы, а сімвалы неўміручасці чалавецтва, якое кіруецца імі ў зямным жыцці. Дзякуючы Мастацтву і Каханню народ здолее разарваць кола трагедыйных абставінаў і выйсці на шырэйшыя прасторы. Таму паэма і заканчваецца шматзначнай сцэнай: Сымон-музыка абуджае ад летаргічнага сну ігрой на скрыпцы Ганну і разам яны крочаць насустрач сваёй долі і да свайго народа, блізкіх людзей.

Вечнае тое, што чалавечнае, — прыкладна так не раз пісаў у сваіх творах славуты беларускі паэт, класік нашай нацыянальнай літаратуры Максім Танк. Танк, які ў канцы 50-х — 90-я гады стаў песняром агульначалавечых, а не толькі нацыянальных каштоўнасцей. Усё, да чаго б ні дакранаўся яго зрок, набывае ў творчасці паэта гэтай пары адзнакі глыбіні, шматзначнасці. Чытаю верш «Голас», яго пранікнёныя радкі, і пераконваюся ў бясспрэчнасці выказанай думкі, і адчуваю, што паэзія Максіма Танка — гэта напружаны пошук ісцін, што ляжаць глыбей, далей, чым чыста чалавечыя ўзаемаадносіны, за звычайнымі фактамі і з'явамі, па той бокадкрытай, даступнай усім ісціны:

     Голас незнаёмага можа здзівіць,      Голас друга — на хвіліну спыніць,      Голас любай — сагрэць сонцам лета,      Голас маці — вярнуць з таго свету.      Магутны Верш! Няма ў ім ніводнага тропа. Няма «сюсюкання»: люблю, шаную і г. д. Ёсць галоўнае — сцвярджэнне гуманістычнай ідэі, нязгаснасці і святасці, чарадзейнай сілы і ўсемагутнасці кахання маці. Да падобнай вечнай ісціны паэт прывёў нас праз прыём градацыі, паказу ўзрастання значнасці чалавечага голасу, розных галасоў. Голас незнаёмага, голас сябра могуць закрануць толькі асобныя струны душы — здзівіць, спыніць у дарозе. Голас каханай ужо можа больш — сагрэць «сонцам лета», калі цяжка, калі страціў веру ўсябе, у сэнс жыцця. А вось толькі голас маці можа ажывіць, вярнуць з таго свету.

У 1978 г. быў напісаны Танкам і верш «Паказваюць дом паэта». У ім перад намі раскрываецца цэлы шэраг агульначалавечых праблем: сутнасць і прызначэнне мастацтва, жыццё і смерць, зямное і надземнае, рэальнае і фантастычнае, традыцыйнае і наватарскае. Тэма першая — центральная. А вырашаецца яна не на ўзроўні дылетанцкім — мастацтва, маўляў, павінна служыць народу, паспяваць за часам, быць звязаным з жыццём і г. д. Так раскрывалі праблему яшчэ Дунін-Марцінкевіч ды Багушэвіч. Максім Танк у вершы прыходзіць да высновы пра сувязь мастацтва з прыродай, яго спрадвечную натуральнасць і непадробнасць, пра немагчымасць яго паўтарэння такім, якое яно склалася. Паэт не можа паўтарыцца ў новых (ці падноўленых) рэчах, калі адарвана ад іх яго душа, калі яго няма. Застаецца толькі знешні след, прыблізная копія яго жыцця, дзейнасці, партрэта. Верш пра жывое і нежывое, часовае і вечнае, жыццё і смерць, немагчымасць паўтарэння таго, што было з жывой душой. Алегарычна паэт сказаў пра гэта запытаннем: у рэстаўрыраваны дом як змогуць залятаць вятры, птушкі, зоры, заходзіць дрэвы,кветкі, людзі? Гэты ж дом мае бетонны ганак, зашклёныя вокны. I яшчэ да яго прыстаўлены вартаўнік.

Гэтая творы ўзнімаюць на ўзровень абагульнення звычайныя факты жыцця чалавека і прыроды, прывучае нас цаніць хлеб на стале і працу бабкі Улляны, рук якой, нябожчыцы, не маглі дамыцца суседзі і хваляваліся, як такімі, падрэпанымі, мазольнымі імі, яна будзе стукацца ў дзверы раю. Гэтыя творы сцвярджаюць нас у думцы, што няма на Зямлі нічога і нікога больш разумнага і прыгожага, чым чалавек і яго справы.

Жывеш не вечна, чалавек. Перажыві ж у момант век!      Максім Багдановіч

Аляксеева К.С., Асвейская СШ

“ Падаюць сняжынкі – дыяменты –росы, падаюць бялюткі за маім акном…”

(П.Трус)

Падаюць сняжынкі…” Гэтыя радкі належаць аўтару паэмы “Дзесяты падмурак” . Паўлюк Трус пражыў усяго 25 гадоў. Жыццё паэта абарвалася ў самым росквіце маладосці. Тагачасная медыцына не магла ўратаваць таленавітага беларускага песняра, захварэўшага пад час творчай камандзіроўкі брушным тыфам. Для нас Паўлюк Трус пакінуў неспакойны юнацкі запал, шчырасць і адкрытасць сваіх вершаў, паэм, сатырычных прыпевак і вершаваных апавяданняў. Паўлюк нарадзіўся ў той жа вёсцы, што і Кандрат Крапіва, – Нізок. Паўлюк, як і большаць яго равеснікаў, як і зямляк Кандрат Крапіва, прайшоў тыповыя “сялянскія ўніверсітэты” – пуга, барана, плуг, каса. Але з маленства палюбіў Паўлюк кнігу і не расставаўся з ёю ўсё жыццё. Яшчэ ў семігодцы ён напісаў свой першы верш. У дваццатыя гады ў беларукім перыядычным друку усё часцей з’яўляюцца паэтычныя творы за подпісам Паўлюк Трус. Паэт карыстаўся незвычайнай папулярнасцю і аўтарытэтам сярод сялянскай і рабочай моладзі, выступаючы перад ёю са сваімі вершамі і паэмамі, наладжваючы спектаклі і літаратурныя вечары. Сябры паважалі Паўлюка Труса не толькі за яго талент глыбока пранікнёнага лірыка, але і як цудоўнага чытальніка-дэкламатара, спевака і танцора. Паўлюк любіў чытаць толькі што напісаныя таоры сваім калегам.

Паэма “Дзесяты падмурак” была напісана да дзесяцігадовага юбілею роднай Беларусі. Асабліва зачараваў слухачоў лірычны уступ паэмы. Яму наканавана было стаць класічным узорам нацыянальнай пейзажнай лірыкі, сапраўдным дыяментам беларускай паэзіі.

Адразу заўважаецца глыбокі эмацыянальны фон верша, які выяўляецца ў яркай, маляўнічай мове.

У лірычным урыўку прысутнічаюць лірычнасць, апавядальнасць. На пачатку верша аўтар апісвае зімовы пейзаж “за маім акном”, потым думкі, паэтычная памяць пераносяць яго ў родныя мясціны і, нарэшце, у канцы твора ён вяртаецца ў сваю “святліцу” і сніць “роднае сяло”.

Паэт па-майстэрску выкарыстоўвае шматкроп’і, надаючы ім значэнне незакончанасці мастацкай думкі.

Аўтарскія адносіны да наваколля выяўляюцца ў пяшчотна-паэтычным любаванні з’явамі прыроды: “сняжынкамі-дыяментамі”, вішнямі з “шоўкавымі косамі”, маўклівымі прасторамі. Трэба заўважыць, што зімовы пейзаж не выклікае ў паэта напачатку пачуцця радасці, святочнай урачыстасці. Хутчэй, зімовая нерухомасць,цішыня, у якой далёка чуваць гукі бомаў, будзіць аўтарскую фантазію, запрашае паэта “пераведаць родных, блізкіх,дарагіх”. Родная, вясковая прырода нарадзіла ў душы аўтара “свежасць” пачуццяў, з яго вачэй “усмешкі сыплюцца на снег”. Паэт настолькі закаханы ў сваю малую радзіму, што нават успамін, паэтычнае ўяўленне аб ёй напаўняюць радасцю яго сэрца. І нават калідумкі паэта вяртаюцца ў рэальнасць прывідаў ягонай святліцы, нішто не можа засмуціць урачыстыя гукі паэтавай душы, яго “радасць без слоў”. Імкненне паэтычнай душы да вечнага яднання з роднай прыродай выявілася ў заключных лаканічных, але эмацыянальна змястоўных радках: “Засынаю… Сніцца роднае сяло”.

Пейзажныя замалёўкі вылучаюцца глыбокім лірызмам. Змест складаецца пераважна з аўтарскіх пачуццяў, эмацыянальных адносін да прыроды, якія выяўляюцца ў яркай, маляўнічай мове. У вершы “Падаюць сняжынкі…” прырода паўстае перад чытачом жывой, адухаўлёнай.

Расчасалі вішні

Шоўкавыя косы

І ўранілі долу

Снегавы вянок.

У дадзеным выпадку эпітэты ўжываюцца аўтарам у спалучэнні з метафарамі. Метафары дапамагаюць больш дакладна, вобразна апісаць стан прыроды, яе непаўторную прыгажосць.

І цвіце на вішнях

Свежая ўрачыстасць,

Сцелецца на скронях

Перад раннім сном.

З дапамогай метафары першага двухрадкоўя П.Трус маляўніча апісаў зімнюю вішню: мы уяўляем сонечны прыгожы дзень, красуню-вішню пад акном з мноствам зіхатлівых сняжынак. Але галоўнае, метафара “цвіце на вішнях свежая ўрачыстасць” цудоўна перадае аўтарскі настрой: на душы ў паэта адчуванне свята, свежасці, красы жыцця.

Аляксеева К.С.,Асвейская сярэдняя школа