17.Ақша қажеттілігі және оның мәні

Ақшаның өмір сүруіндегі объективті қажеттілік ол тауар өндірісі және тауар айналысының болуына негізделеді. Кез келген тауар айналысында ақша айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бір-бірінен бөлінбейді. Ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы болмайды.

Нақты және абстракты еңбектің, жеке және қоғамдық еңбектің бөлінісі, тұтыну құны мен құнның арасындағы тауар табиғатына байланысты болатын қайшылықтар айырбас құнның әр түрлі формаларын туғызды.

Айырбас құны – бұл бір тауардың басқа да бір тауарға белгілі сәйкестікте айырбасталу қабілетін білдіреді.

1) Құнның жай және кездейсоқ формасы.

2) Толық немесе жалпы формасы.

3) Жалпылама формасы.

Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала береді, бірақ тауар ерекше жалпылама эквивалент.

Ақша – жалпыға бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатынасуменен тауар өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді.

Экономикалық категория ретінде ақшаның мәні оның үш қасиетінің бірігуімен көрініс табады:

- жалпыға тікелей айырбасталу;

- айырбас құнының дербес формасы;

- еңбектің сыртқы заттық өлшемі.

Жалпыға тікелей айырбасталу формасы, оның кез келген материалдық бағалы затқа айырбасталатынын сипаттайды. Екіншісі тауарларды сатумен байланыссыз. Соңғы қасиеті тауар өндіруге жұмсалған еңбектің ақша көмегімен өлшеуге болатын құнын сипаттайды.

22.1922-2924 Ж.Ж. Ақша реформалары

Ақша реформасын өткізудің қажеттігі. Революцияға дейінгі Қазақстанда жүргізілген 1895-1897 ж.ж. ақша реформалары нәтижесінде алтын монета айналысы бар алтын монометаллизм жүйесі енгізілді. Негізгі ақша белгілеріне 92% алтынмен қамтамасыз етілген Мемлекеттік банктің несиелік билеттері жатты.

1917 ж. жазда Уақытша үкімет 20 және 40 рубльдік ақша белгілерін шығарды, олар шынының бетіне жабыстырылған этикетк аларға ұқсас, бұны халық арасында «керенки» деп атады.

Қазан рефолюциясынан кейін ақша айналысының жағдайы біршама нашарлай түсті. Үш жыл ішінде (1913-1920) айналыстағы қағаз ақшаларының массасы 48 есеге дейін өсіп кетті. Ақша 10 мың есе құнсызданды. 1919 ж. алғаш рет кеңестік мемлекеттік билеттер, кейіннен РСФСР-дің есеп айырысу белгілері айналысқа шығарылды. Түркістанда, Солтүстік Кавказда, Кавказда, Қиыр Шығыста және басқа жерлерде жергілікті ақша белгілерін шығаруға рұқсат берілді. Ақша массасы сан алуан түрлі болды.

Азамат соғысы мен шетел интервенциясы жағдайында интервенттер, шетелдіктер және а қ гвардия «үкіметі» өздерінің ақшаларын басып шығарды. Олардың бағамдары әр түрлі болды, және олар тезірек құнсызданды.

Ақшаның қатты құнсыздануының нәтижесі: шаруашылық қатынастардың натуралдануы мен ақшаның айналыстан шығарылуы болып табылады.

1921 ж. наурызда болған РКП(б)-ның Х съезінде жаңа экономикалық саясат (ЖЭС) қабылданды. 1921 ж. қазанда Ресей кеңестік Федеративтік Социалистік Республикасында Мемлекеттік Банкі ұйымдастырылып, ол елдің басты эмиссиялық орталығы болып саналды. Мемлекеттік банктің басты міндеті ақша реформасын жүргізуге дайындық жасау болды.

Ақша реформасын жүргізудің экономикалық алғышарттарына ЖЭС жүргізудің нәтижесіндегі шаруашылық жағдайдың біршама жақсаруы жатады.

Ақша реформасының мазмұны. Ақша реформасы 2 кезеңде жүргізілді. 1922 ж. 25 шілде және 22 қазанда КеңХалКом декретімен Мембанкке 1, 2, 3, 5, 10, 25 және 50 червонец тұрғысындағы банктік билеттерді шығару туралы құқық берілді. 1 червонец = алтын монетадағы 10 рубль. (7, 74234 г. алтын).

Червонец ірі ақша болғандықтан да олар көбіне шаруашылық айналымына қызмет етті. Кеңестік ақша белгілері базар, бөлшек сауда айналымында жүрді. Екі валютаның қосарлы айналысы – халық пен елдің экономика жағдайына қатты әсер етті. Жалақы червонец түрінде есептелгенімен кеңестік ақшалық белгілерде берілді.

05.02.1924ж. ОАК және Халық комиссарлар Кеңесі декретіне байланысты ақша реформасы тоқтатылды. Айналысқа 1, 3, және 5 рубльдегі қазыналық билеттер шығарылды. 10 қазыналық билет = 1 червонец. Валюталық нарыққа алтын мен шетел валюталарының қатты құйылымы басталды.

1922-1924ж.ж. ақша реформасында көптеген адамдар құнсыз қағаз ақшалардың орнына мыс монеталардың келуі таңғажайып нәрсе деп баға берді.

(«Ақша. Несие. Банктер». Ғ.С.Сейітқасымов. 54-бет).