Кейбір элемент атомдарының қосылыстарындағы валенттілігі

Валенттілік шамасы	металдар	Бейметалдар
Бір валентті Екі валентті Үш валентті Төрт валентті Бес валентті Алты валентті	Na, K, Ag, Cu Mg, Ca, Ba, Cu, Hg, Fe, Zn, Sn Pb, Al, Cr, Fe	H Cl N C, S, Si N, P S

Тотығу дәрежесі туралы ұғымның қалыптасуы. Тотығу дәрежесі туралы ұғым жай және күрделі заттардағы химиялық байланыстарды салыстыру арқылы беріледі. Элемент атомының тотығу дәрежесі иондық қосылыстардағы ион зарядтары, ковалентті полюсті қосылыстардағы шартты зарядтар санымен анықталады. Ол бір атомдардан екінші атомдарға ауысқан немесе ығысқан электрон санымен есептелінеді. Өзінен электрондары кеткен атомдардың тотығу дәрежесі –оң, электронды тартып алған атомдардың дәрежесі теріс болады. Электрондары симмитриялы орналасқан жай заттардағы элементтердің тотығу дәрежесі нөлге тең. Қосылыстағы элементтер атомдарының оң және теріс тотығу дәрежелерінің қосындысы нөлге тең болады:

Ca⁺²F₂^-1

(+2)+(-2)=0

Атомдардың электртерістігіне және тотығу дәрежесіне сүйеніп, химиялық формула құрудың алгоритмі түсіндіріледі.

1. электртерістілігінің өсуіне қарай элементтер таңбаларын жазу;

2. теріс тотығу дәрежесінің мәнін табу;

3. оң тотығу дәрежесін анықтау;

4. табылған тотығу дәрежелерінің ең кіші еселіктері бойынша индекстер есептеп шығару.

Қосылыстағы атомдардың тотығу дәрежесін анықтауға жаттығулар орындалады.

Fe⁺³Br^-1, Ca₃⁺²P₂^-3, Al₂⁺³O₃^-2

Оттекті қышқылдармен тұздардағы элементтердің тотығу дәрежесі оттегі бойынша анықталады. Фтордан басқа қосылыстарда оттегінің тотығу дәрежесінің таңбасы теріс болады. Кальций фосфатындағы фосфор элементінің тотығу дәрежесін анықтап көрсетеді.

Ca₃⁺²(PO₄)₂^x-2 (+2*3)+2x+(-2*8)=0 2x=+10 x =+5

Кальций фосфатындағы фосфордың тотығу дәрежесі +5-ке тең:

Ca(+2*3)+P(+5*2)+O(-2*8)=0

Екі элементтен түзілген қосылыстардың номенклатурасы түсіндіріледі. Электртерістігі үлкен элемент атының түбірінде –ид жұрнағы жалғанады, мысалы:

NaH H₂O HCl

Натрий гидриді сутегі оксиді сутегі хлориді

Cl₂O₇ хлор VII оксиді, ОF₂ – оттегі фториді.

Валенттілік,тотығу дәрежесі, химиялық байланыс және зат құрылымы ұғымдарының арасындағы өзара байланыстар. Орта мектептің химия курсында химиялық байланыс, валенттілік және тотығу дәрежелері арасындағы тәуелділік нақтылы ашылмайды. Заттың құрылымы бойынша анықталатын координация саны туралы жеке деректер келтіріледі. Әдістемелік әдебиеттерде валентіліктің бүтін санмен рим цифрларымен көрсетілетініне назар аударылады. Тағы бір ескертетіні валенттілік пен тотығу дәрежесінің сан мәндері сәйкес келуі де, келмеуі де мүмкін:

III III I IV I I IV II

Валенттілігі N₂ NH₃ NH₄ HNO₃

Тотығу дәрежесі N₂⁰ N^-3H₃^-1 N^-3H₄⁺¹ H⁺¹N⁺⁵O₃^-2

Дәріс №15

Химиялық реакция туралы ұғымның дамуы Жоспар:

1. Химиялық реакция ұғымының мазмұны.

2. Химиялық реакция ұғымының атом- молекулалық ілім тұрғысынан дамуы.

3. Электрондық көз-қарас тұрғысынан химиялық реакция ұғымының дамуы.

4. Иондық теория тұрғысынан химиялық реакция ұғымының дамуы.

5. Химиялық реакциялардың жүру заңдылықтары туралы ұғымның қалыптасуы.

Химиялық реакция ұғымының мазмұны. Зат және химиялық реакция- химия ғылымының анықтамасына кіретін іргелі ұғымдар, өзге аса маңызды ұғымдар осы екеуінен туындайды. Заттар химиялық элементтердің қосылыстары болып табылатындықтан, бұлардың қатарына химиялық элемент ұғымын да жатқызады. ХІ тарауда қарастырғанымыздай, химиялық реакциялар кезінде бастапқы заттар реакция өнімдеріне айналады. Бұл айналулар элемент атомдарының арасында жүзеге асады. Орта мектептің химия курсының алғашқы сабақтарында заттар және олардың қасиеттері жөнінде түсінік берілісімен химиялық реакция туралы ұғым қалыптастырылады. Содан соң зат және реакциятуралы білім, элкмент және атом ұғымдарын енгізу үшін пайдаланылады. Бұдан кейінгі оқу материалдарында осы үш ұғым жарыса қалыптасып, бірін- бірі толықтырып, кеңейтіп және өрбітіп отырады.

Химиялық реакциялар туралы күрделі ұғым жүйесіне кіретіндер: заттардың реакцияға түсу бейімділігі, реакцияның басталуы жүру жағдайлары, реакцияның сыртқы белгілері, реакцияның жылдамдығы, реакцияның мәні және жүру механизмі, реакцияның жүру заңдылықтары, химиялық рекциялардың жіктелуі, химиялық реакциялардың сандық көрсеткіштері, химиялық реакциялардың зерханада және өндірісте пайдаланылуы, реакцияның энергетикалық эффектісі.

Бұлардың бәрі бір-бірімен тығыз байланысты және әрқайсысы жеке ұғымдарға жіктеледі. Реакциялаушы жүйе деп аталатын бастапқы заттар агрегаттық күйіне қарай біртекті және әртекті деп жіктеледі. Мұның өзі гомогенді және гетерогенді реакциялар типін ажыратуға себепші болады. Бастапқы заттар кез-келген реакцияға түсе бермейді, белгілі бір заттармен ғана әрекеттесуге бейімділігін танытады.

Бұл бейімділік заттың құрамы мен құрылымына тәуелді. Заттың құрылысы арқылы реакцияның мәні мен жүру механизмі түсіндіріледі.

Химиялық реакциялардың басталуы мен жүруі реакцияласушы жүйенің күйіне, ондағы заттардың құрылысына байланысты. Кәдімгі жағдайда кесек күйіндегі заттар бір-бірімен әрекеттеспейді, реакция басталу үшін қажетті жағдайлар тудырылуы керек, олар заттарды майдалау немесе еріту арқылы жанасу беттерін ұлғайту, қыздыру, жарық және электр энергиясын беру т.б.

Химиялық реакциялардың жүргені сыртқы белгілерінен білінеді, олардың ең бастысы – жаңа заттары түзілуі. Жаңа заттардың пайда болғаны агрегаттық күйінен, түсінен, иісінен және жылу мен жарық шығыуынан білінеді. Бұл табиғи таңбалар жүйесіне белгілердің мағанасы реакциялық мәні мен миханизімі түсіндіріледі.

Химя тарихында реакцияның мәні тәжірибе – аналитикалық, химиялық атомистика, термодинамикалық көзқарастар, атом құрлысының теориясы және иондық теория, электрондық теория тұрғысынан түсіндірілген болатын. Орта мектептің химия курсында реакция ұғымының даму қисынын айқындағанда осы теориялық кезеңдер ескеріледі. Алдымен тәжірибелер жасау арқылы бастапқы заттардан жаңа заттар түзілгені немесе химиялық құбылыс туралы ұғым беріледі. Содан соң оның мәні атом – молекулалық ілім тұрғысынан түсіндіріледі. Бұдан кейін химиялық реакциялардың энергетикасы, кинетикасы және химиялық тепе-теңдік өтіледі. Ақырында химиялық реакциялардың мәні мен миханизімі электрондық және иондық теориялар тұрғысынан талданады.

Химиялық реакциялардыңжүру жылдамдығы заттардың табиғатына, әрекеттесуші заттардың қанықпасына, температураға тәуелділігін көрсететін заңдылықтар тұрғысынан оқылады.

Химиялық реакциялардың сандық көрсеткіштері құрам тұрақтылық заңы, масса сақталу заңы, көлем қатынас заңы, Авагадро заңы және реакциялардың жылу эффектісімен сипатталады. Бұл сипаттау халқаралық өлшемдер жүйесі – моль және т.б. ұғымдарымен тығыз байланысты түрде жүзеге асады.

Химиялық реакциялардың жіктелуі айтылып өтілген ұғымдардың бәріне негізделеді.

Реакцияның әр типінің бірнеше түрлері болуы ытимал, мысалы алмасу реакциялары бейтараптану, гидролиз, т. б. болып жіктеледі.

Химиялық реакциялардың сандық көрсеткіштері немесе масса сақталу заңына, реакцияласушы және шыққан заттардың мольдік қатынастарына, реакцияның жылу эффектісіне негізделеді.

Химиялық реакция ұғымын ойдағыдай қалыптастырудың шарттары: 1) химиялық реакциялар туралы ұғымдар жүйесін мұғалімнің жете түсінуі; 2) химиялық реакция туралы әр кезеңде берілетін білім, білік және дағдыны дидактикалық талаптар тұрғысынан іріктеу; 3) химиялық экспериментті және өзге оқыту құралдарын тиімді таңдау; 4) химиялық құбылыстарды бақылай білуге оқушыларды жоспарлы түрде үйрету; 5) заттармен және құрал жабдықтармен жұмыс істей білуге үйрету; 6) бақылауларын түсіндіре білуге үйрету; 7) бақылауды түсіндірудің теориялық деңгейін біртіндеп көтеру; 8) химиялық реакциялармен таныстырғанда мәселелік және зерттеу әдістерін жиі қолдану, оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарын тиімді ұйымдастыру.

Химиялық реакция ұғымының атом–молекулалық ілім тұрғысынан дамуы. Химиялық реакция туралы бастапқы ұғым «Химиялық алғашқы ұғымдар» тақырыбында қалыптасатыны ХІ тарауда айтылды. Мұнда химиялық реакциялардың физикалық құбылыстардан айырмасы, жүзеге асу жағдайлары, сыртқы белгілері туралы, қосылу, айырылу және орын басу реакциялары жайында алғашқы қарапайым түсінік беріледі.

Оттегі тақырыбында оқушылар бастапқы заттардың біреуі ретінде оттегінің жай заты қатысатын химиялық реакциялардың жүру жағдайлары, мәні, энергетикасы және типтерімен танысады. Заттардың оттегімен қосылуы тотығу деп аталатыны, тотығу басталу үшін жылу берілетіні, басталғаннан кейін жылу эффектісі, термохимиялық теңдеулер, термохимиялық теңдеулер бойынша есептеулер туралы алғашқы ұғым алады. Ауамен салыстырғанда таза оттегінде реакцияның шапшан жүретініне, кейбір айрылу реакцияларының жылдамдығына әсер ететін арнайы заттардың қатысуымен жүзеге асатынына көздері жетеді.

Сутегін және қышқылдарды өткенде оқушылар орынбасу реакция жөнінде білімін нығайтып, алмасу реакциясы туралы жаңа ұғым алады.

«Су және ерітінділер, негіздер» тақырыбында алмасу реакцияларының аса маңызды бір түрі- бейтараптану реакциясы туралы ұғым қалыптасады. Негіздер мен қышқылдардың, сілтілер мен қышқылдық оксидтердің арасындағы алмасу реакцияларының мысалдары қарастырылады. Бір-біріне қарама-қарсы реакциялар – судың анализі мен синтезі талданады.

Бейорганикалық қосылыстардың маңызды кластары жөніндегі білімді атом – молекулалық ілімнің тұрғысынан қорытқанда химиялық реакциялар туралы оқушылардың алдыңғы төрт тақырыпта алған білімі бір жүйеге түсіріледі. Әр класқа тән жалпы реакциялардың жүру мүмкіндігін болжай алатын дәрежеге көтеріледі. Бейорганикалық қосылыстар арасындағы химиялық реакциялардың молекулалық теңдеулерін сауатты жазуға үйренеді. Моль ұғымын пайдаланып, реакциялардың химиялық және термохимиялық теңдеулері бойынша есептеулер жүргізеді.

Электрондық көз-қарас тұрғысынан химиялық реакция ұғымының дамуы. Заттардың құрылысы өтілгеннен кейін химиялық реакция ұғымының мазмұны мен көлемі туралы оқушылардың білімі тереңдейді. Химиялық реакция ұғымына жаңа анықтама беріледі, атомнан төменгі деңгейде жүретін айналулар химиялық реакцияларға жатпайтыны айтылады. Оқушылардың түсінігін нақтылау үшін өтілген және жаңа білімнің арасындағы байланысын тудыратын кесте сызылады.

Үш құбылысты салыстырып, оқушылар атомдар арасындағы химиялық байланыстары өзгеретін бірақ атом ядролары сақталатын құбылыстар химиялық реакциялар деп аталатыны жөніндегі қорытындыға келеді. Химиялық реакциялар кезінде бастапқы заттар бөлшектерінің арасындағы химиялық байланыстар үзіледі, реакциядан шығатын заттардың бөлшектері арасында жаңа химиялық байланыстар түзіледі. Химиялық байланыстарды үзу үшін энергия жұмсалады, жаңа байланыстар түзілгенде энергия бөлінеді. Реакцияның жалпы жылу эффектісі осы екеуінің ара қатынасына тәуілді екені айтылып, реакцияның мәні мен жылу құбылысының арасында байланыс тудырылады. Химиялық реакциялар энергиясы қолайлы байланыстар түзілу жағына қарай жүреді, реакция кезінде бастапқы заттардың құрылымы және қасиеттері өзгереді.

Осы көз қарастар тұғысынан оқушылардың бастапқы заттардың құрамына кіретін атомдардан жаңа заттардың молекулалары түзілетіні туралы түсінігі кеңейіп жаңа сатыға көтеріледі. Реакцияға молекулалық құрылысы болмайтын химиялық қосылыстарда қатысып, жаңа заттар түзілетініне көздері жетеді. Сөйтіп химиялық реакциялардың мәнін ұғыну атом- молекулалық деңгейден электрондық дейгейге түсіп тереңдейді.

Электрондық теория тұрғысынан түсіндірілетін химиялық реакциялардың ең маңызды тобы – тотығу-тотықсыздану реакциялары. Тотығу-тотықсыздану реакциялардың мәнін төрт тұрғыдан қарастырады: 1) электрондар алмасуы; 2) электрондар тығыздығының өзгеруі; 3) элемент атомдары тотығу дәрежелерінің өзгеруі; 4) стехиометриялық валенттіліктің өзгеруі. Оқулықтар мен оқу- методикалық құралдарында осының төртеуі де кездеседі.

Химиялық байланыстар тұрғысынан кеңірек түсінгенде электронсыз жүзеге асатын реакциялар болмайды. Мәселен, тотығу- тотықсыздануға жатқызылмайтын электролиттік диссоциациялану кезіндегі бастапқы заттардағы иондық және полюсті байланыстардың электрондары босап; иондар мен су молекулалары арасындағы байланыстарды түзуге қатысады. Сондықтан тотығу – тотықсыздану реакцияларын элементтердің тотығу дәрежелері өзгерте жүретін реакциялар деп анықтаған дұрыс. Бұл реакциялардың негізгі ұғымдары: элементтер атомдарының терісэлектрлігі, тотығу дәрежесі, тотығу, тотықсыздану, тотықтырғыш тотықсыздандырғыш.

Тотығу- тотықсыздану реакцияларының негізгі ұғымдарын игеру барысында оқушыларда мынадай білім мен білік қалыптасады:

1. Периодтық жүйедегі орны бойынша элементтің терісэлектрлілігін анықтау және салыстыру. Электрондардың ауысу бағытын бағдарлай білу.

2. Тотықсыздандырғыш пен тотықтырғыш ролін нақтылы түсіну. Реакция кезінде тотықсыздандырғыш тотығады және өзінің тотығу дәрежесін өсіреді, тотықтырғыш тотықсызданады, өзінің тотығу дәрежесін кемітеді. Реакция нәтижесінде тотықсыздандырғыш әлсіздеу тотықтырғышқа, тотықтырғыш әлсіздеу тотықсыздандырғышқа айналып, кері қасиеттерге ие болады.

3. Қосылыстағы элементтердің тотығу дәрежелерінанықтай білу. Екі элементтерден тұратын қосылыстарда терісэлектрлігі басым элементтің тотығу дәрежесі- теріс, екіншісінікі – оң болады. Осы қағидаға сәйкес металдардың қосылыстардағы тотығу дәрежелері – оң, бейметалдардың тотығу дәрежелері теріс болады. Үш элементтен тұратын оттекті қышқылдарда және олардың тұздарында элементтердің тотығу дәрежелері оттегі бойынша анықталады.

4. Қосылыстағы және бос күйіндегі тотығу дәрежелеріне қарап, элемент атомдарының білдіретін тотықтырғыш және тотықсыздандырғыш қасиеттерін жорамалдай білу. Құрамында тотықтырғыш немесе тотықсыздандырғышы бар қосылыстың түсетін реакцияларын және олардың өнімін бағдарлау.

5. Тотығу – тотықсыздану реакцияларының түрлерін ажырата білу: а) тотықтырғыш бір зат тотықсыздандырғыш екінші заттың құрамында кездеседі; ә) тотықтырғыш пен тотықсыздандырғыш бір заттың құрамына кіреді; б) бір элементтің атомдары әрі тотықтырғыш, әрі тотықсыздандырғыш қызметін атқарады.

6. Тотығу – тотықсыздану электрондық мәнін түсіну. Оттегін – тотықтырғыш, сутегін тотықсыздандырғыш деп қарайтын тар ұғымның мағынасын кеңейтіп, мұндай қасиеттер барлық атомдарда болатынына көз жеткізу. Бұрын тотығу және тотықсыздану реакциялары жекелеп қарастырылғанымен бұл екеуі бір процестің екі жағы екенін, бірінсіз-бірі жүзеге аспайтынын түсіну.

7. Тотығу-тотықсыздану реакциялары кезіндеэлектрондар әрдайым бір атомнан екінші атомға толық ауыса бермейтінін ескеру. Ковалентті байланысы бар молекулалар түзілгенде электрондардың ығысуы ғана жүзеге асады.

8. Тотығу-тотықсыздану реакцияларының теңдеулерін құрастыра білу. Дәстүрлі методика бойынша бұл теңдеулерді құру үшін оқушылар мынадай іс-әрекеттерді жүзеге асырады:

а) бастапқы заттардың формулаларын плюс белгісімен тіркеп жазу;

ә) формулаларына қарап, тотықтырғыш пен тотықсыздандырғышты тауып, тотығу дәрежелерін қою;

б) реакция кезінде тотығу дәрежелерінің қалай өзгеретінін бағдарлау, соларға сәйкес түзілетін реакция өнімдерінің формулаларын жазу;

в) реакцияға кіріскен және шыққан заттар бейтарап болатынын ескеріп, тотығу дәрежелерінің өскен және кеміген шамаларын табу, олар өзара тең болуы;

г) теңдеуге коэффициенттер қою.

Электрондық теория тұрғысынан химиялық реакцияларды үлкен екі топқа біріктіреді: 1) элементтердің тотығу дәрежесі өзгеріп жүретін реакциялар – тотығу-тотықсыздану реакциялары; 2) элемент атомдарының тотығу дәрежелері өзгермей жүретін реакциялар – алмасу реакциялары оқушыларға бұрыннан таныс, заттардың саны бойынша ажыратылатын қосылу, айрылу, орынбасу, алмасу реакциялары мәні жағынан осы екі топтың біреуіне жатқызылатыны айтылады.

Химиялық элементтердің тотығу дәрежесі өзгермей жүретін реакциялартуралы ұғым электролиттік диссоциациялау теориясын өткеннен кейін дамытылады, реакциялардың иондық механизмі жөнінде түсінік беріледі.

Иондық теория тұрғысынан химиялық реакция ұғымының дамуы. Электролиттік диссоциациялау теориясы өтілгенге дейін химиялық реакциялардың механизмін түсіндіру үшін оқушылар атом және молекула ұғымдарын пайдаланып келді. Химиялық реакциялардың молекулалық теңдеулерін жазды. Бұл теңдеулер молекулалық құрылысы болмайтын заттар арасындағы реакциялардың мәнін нақтылы бейнелей алмады. Тұздар қатысатын алмасу реакцияларының ақырына дейін жүру жағдайлары оқушыларға беймәлім күйінде қалды. Ерімейтін қышқылдардың және негіздердің әрекеттесулері, тұнбаның еру себептері түсіндірілмеді. Осылардың салдарынан оқушылар тәжірибеде жүзеге аспайтын реакциялардың химиялық теңдеулерін жазып келді.

Бұл олқылықтарды болдырмаудың негізгі жолы – алмасу реакцияларының иондық механизмін оқушылардың жете түсінуі. Иондық реакциялардың мәнін түсіндіретін теориялық көзқарастың негізгі ұғымдары: ион, катион; анион, ион алмасу, заттың иондық құрамы, нашар диссоциациялану, гидролиз, т.б. Бұл ұғымдарды саналы игеру нәтижесінде оқушылар мыналарды біліп алады:

1. Иондық және полюсті ковалентті байланысы бар заттар суда ерігенде иондар түзіледі. Иондар арасындағы химиялық реакциялар тұнба, газ және нашар диссоциацияланатын заттар түзіледі.

2. Қышқылдардың, негіздердің және тұздардың суда ерігіштігі кестесіне қарап, тұнба түзілетінін және түзілмейтінін алдын ала болжауға болады. Ю.В. Ходаков оқулығында 10 анион мен 15 катиондардан түзілетінін қосылыстардың суда ерігіштігі берілген.

3. Газ тұрақсыз қышқылдардың аниондарына сутегі катионы немесе гидроксоний ионы әсер еткенде түзіледі.

4. Нашар диссоциацияланатын заттарға су, әлсіз қышқылдар мен негіздер және нашар еритін тұздар жатады.

5. Алмасу реакцияларының ақырына дейін жүру жағдайларын білу көптеген реакциялардың бір механизммен жүретінін түсінуге жәрдемдеседі.

6. Оқушылар алмасу реакцияларының молекулалық, толық иондық және қысқаша иондық теңдеулерін жазып жаттығады.

7. Ерімейтін негіз, қышқыл және тұз қатысатын реакциялардың мәнін түсіндіруге және иондық теңдеулерін дұрыс жазуға баса назар аударылғаны жөн.

8. Ион алмасу жүзеге асатын реакциялардың толық және қысқаша иондық теңдеулерін жазып үйренетін жаттығуларды біртіндеп қиындату.

9. Оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарын тиімді ұйымдастыру. Тапсырмаларды қиындығына қарай жіктеп беру. Карточкалармен, перфакартолармен, көрнекі құралдармен, оқулықтармен өздігінен жұмыс істейді.

10. Химиялық экспериментті кеңінен пайдалану. Ерітінділер арасындағы реакцияларды пробиркаларда және аз мөлшердегі реактивтермен зертханалық тәжірибелер түрінде өткізу. Іздеу және зерттеу сипаты бар жұмыстарды көбірек таңдау. Өтілген деректі материалдар негізінде эксперимент есептерін шығарту, оқушылардың логикалық ойлауын дамытуға баса назар аудару.

Химиялық реакцилардың жүру заңдылықтары туралы ұғымның қалыптасуы. Галогендер және оттегі топшасы оқылғаннан кейін арнайы тақырыпта «Химиялық реакциялардың негізгі заңдылықтары» қарстырылып, химиялық реакциялардың жылдамдығы, катализжәне химиялық тепе-теңдік түсіндіріледі.

Химиялық реакциялар жылдамдығын қарастырғанда оқушылардың алдында екі мәселе тұрады:

1. химиялық реакциялар жылдамдығы дегеніміз не, ол сандық жағынан қалай сипатталады?

2. химиялық реакцияның жылдамдығына қандай жағдайлар әсерін тигізеді, бұл әсердің мәнін қалай түсінуге болады?

Алғашқы мәселе оқушылардың физика пәніне және осы кезеңге дейін химиядан алған біліміне сүйеніп шешіледі. Алдымен механикалық қозғалыстың жылдамдығын өрнектеу формуласы және оның өлшем бірліктері туралы білім еске түсіріледі. Соған сәйкес реакцияның жылдамдығын өрнектейтін формуланы қорытып шығаруға тапсырма беріледі және нәтижесі талқыланады.

Химиялық тепе-теңдік туралы алғашқы ұғым оқушыларға бұрыннан таныс қарама-қарсы жүретін реакциялар туралы түсініктеріне негізделеді. Химиялық тепе- теңдікте қанықпаның және температураның әсері жөнінде ұғым беріледі. Бастапқы заттардың біреуінің қанықпасын арттырғанда тура жүретін реакцияның жылдамдығы артады, химиялық тепе-теңдік реакция өнімі түзілетін бағытқа қарай жылжиды.

Катализдің түріне қарай реакцияласушы жүйенің сипаттамасы және реакцияның жүру ерекшелігі түсіндіріледі. Бұл тақырыптың соңында оқушылар мынадай қортындыға келеді: 1) заттардың реакцияға бейімділігі құрамына кіретін элемент атомдарының терісэлектрлігіне және тотығу дәрежесіне тәуелді болады; 2) химиялық реакциялардың жылдамдығына әрекеттесуші заттардың қанықпасы, температура және катализатор әсерін тигізеді; 3) химиялық тепе-теңдік қанықпаның, температураның қысымының әсерінен жылжиды. Химиялық тепе-теңдік сырттан берілген жылуды сіңіретін, қанықпаны азайтатын, қысымды кемітетін жаққа қарай ауысады.

Оқушыларға бұрыннан белгілі химиялық реакциялардың типтері жаңа түрлерімен толысады. Оқушылар гидрогендеу және дегидрогендеу, гидраттау және дегидраттау, эфирлену және гидролиз – кереғар реакциялармен танысады. Органикалық қосылыстар қатысатын орынбасу, қосылу және айрылу реакцияларының ерекшеліктерін, сарамандықтағы және өндірістегі маңызын анығырақ меңгереді. Жаңадан изомерлену, полимерлену, поликонденсациялану реакциялары жөнінде ұғым алады, органикалық заттардың сан алуандығы мен олардың мәнін түсінеді.

Дәріс №16