8.2 Деректердің желілік моделі
ДҚБЖ-ның ерте құрылған деректер моделі. Деректердің типтік желілік моделі CODASYL (Conference of Data System Languages) жүйелік комитеттің деректер қорының (Data Base Task Group – DBTG) жұмыс тобымен ұсынылған, оның негізгі функциясы құрылу бойынша сәйкес жүйелердің сұраныстарын өңдеу және жүйелерді ұйымдастырудың тәжірибесін жалпылау, бірегей терминологияда бір позициядан басқару деректерін өңдеудің танымал фирмалық жүйелерін талдау. Желілік модельдің деректер құрылымы 8.1 бөлімнің терминдерінде анықталған (элемент, жазба, топ, топтық қатынас, файл, деректер қоры).
Желілік модельде топтық қатынастарды жүзеге асыру арнайы енгізілетін қосымша өріс – қолданушы және топтық қатынас мүшесінің арасындағы орнатылған байланыс көрсеткіштері (байланыс адресі және сілтемелер) арқылы жүзеге асады. Жазба (1:1, 1:N, M:N) түрлі типтер қатынастарынан тұрады. Егер байланысты орнатудың бір 1:1 нұсқасы белгілі (жазбадағы қатынас иесі, қосымша өрісті есептегендегі атрибуттар рісіне сәйкес келетін өріс – жазба көрсеткіші – қатынас мүшесі), онда 1:N және M:N байланыстарын көрсету мүмкіндігінің кейбір мәселелері бар. Сондықтан желілік ДҚБЖ байланыс ұйымдарында кең таралған тәсілі өрістері көрсеткіш болатын жазбалардың қосымша типін енгізу болып табылады.
M:Nтоптық қатынасын көрсету мысалын қарастырайық. Модельге қосымша топ енгізіледі. Бұл жазбаның элементтері екі шығыс топ көрсеткішін және M және (немесе) N топтық қатынас мүшесіне сәйкес (сурет 8.1.) оларды тізімге байланыстыратын қарастырылатын қосымша жазба нұсқаларының көрсеткіштері болып табылады.
Сурет 8.1. M:N типті байланыс көрінісі
1:1, 1:M, N:1 байланыстарының көрінісі M:N типті байланыстың жеке жағдайы болады және жоғарыда қарастырылған аналогты орындалады.
Топ бір ғана топтық қатынастың мүшесі бола алатындығын ескеру керек. Бұл жағдайда бірнеше қосымша топ-көрсеткіштер енгізіледі, ал топ-иеленуші қатынастар бірнеше өріс-көрсеткіш қосымша топтарға енгізіледі. Сонда жазбалар жиыны мен олардың арасындағы байланыстар желілік құрылымды құрады (жалпы түрдегі бағытталған граф). Топтар граф төбелері болып табылады; граф доғалары қолданушыдан топтық қатынас мүшесіне бағытталған топтар арасындағы байланыстар.
Деректердің желілік моделі тізімдік құрылым әрекетінде жүзеге асқан деректердегі барлық қажетті операцияларды ұстанады. Деректердің желілік моделі жалпы мүмкіндіктер көрінісінің концептуалды моделі болып табылады. Кез-келген ER-диаграмма қандай да бір өзгеріссіз желілік модель құралдарымен көрсетіледі. Желілік модельдің кемшілігі оның негізінде алынатын концептуалды сұлба негізіндегі күрделілік және сыртқы қолданушылар сұлбасына сәйкес үлкен еңбек өнімділігін түсіну болып табылады.
Алдыңғы дәрісте қарастырылған желілік ДҚБЖ терминіндегі ER-диаграмма бөлімінің жазбасының (СТУДЕНТ және ФАКУЛЬТЕТ) мысалын қарастырайық. Мысал ретінде СТУДЕНТ және ФАКУЛЬТЕТ негіздерінің бірнеше нұсқасын қарастырайық (сурет 8.2.).
-
Сурет 8.2. Негіз нұсқаларының мысалы
Иванов, Петров, Мишин студенттері ВМК факультетінде, ал Сидоров және Кашин механика-математикалық факультетте оқысын делік. Сонда ER-диаграмманың сәйкес фрагменті келесідей түрде болады (сурет 8.3).
Сурет 8.3. Концептуалды көрсетілімдегі желілік модель мысалы
Қосымша файлда көрсеткіштердің біреуі қажетсіз болғандығын ескерейік, себебі қарастырылатын байланыс M:N емес, 1:N типті. X белгісі ары қарай байланыстың болмауын көрсетеді.
Желілік модельдің кемшілігі алынатын концептуалды модель сұлбасының «қатаңдығы» болып табылады. Байланыстар жазбаларда көрсеткіш түрінде көрсетілген. Осы деректердің жаңа қолдану аспектілері пайда болған кезде олардың арасында жаңа байланысты орнату қажет болады. Бұл жазбаларға жаңа көрсеткішті енгізуді талап етеді, яғни ДҚ құрылымының өзгеруі және сәйкесінше барлық деректер қорының қайта қалпына қалыптасуы.
Желілік модельді қолдайтын ДҚБЖ IBM 360/370 (ЕС ЭВМ) сериялы есептеу желілерінде кеңінен қолданылған. Мұндай жүйелердің мысалы ретінде IDMS, UNIBAD (БАНК) және олардың аналогы СЕДАН, СЕТОР қарастыруға болады. Жеке компьютерлерде желілік ДҚБЖ кең таралмаған. Дербес компьютер үшін желілік ДҚБЖ мысалы ретінде db_VISTA III қарастыруға болады. db_VISTA жүйесі С тілінде негізделген және сондықтан тасмалданатын болып табылады. Жүйе IBM PC, SUN, Macintosh типті ДЭЕМ-да эксплуатацияланады.