XV ғасырдың соңы мен XVI ғасырдың басындағы Қазақ Хандығы

1) Әбілқайыр Хандығы жоқ болып кетті.

2) XVI ғасырдың басында Тимуридтер Мавреннахрда билігін жоғалтып алды және Әбілқайырдың немересі – Mұхаммед Шайбанимен күресті.

3) Moғолстан бірнеше мемлекеттерге ажырады .

4) Алтын орда Сібірге, Астраханға және Қазан мемлекеттеріне ажырады.

Әбілқайырдың өлімінен кейін, қазақ хандары билік үшін күресті. Олардың негізгі бақталастары Әбілқайырдың ұлы шейх Хайдар, немерелері - Мухаммед Шайбани және Махмуд - Сұлтан.

Шейх Хайдардың өлімінен кейін, Әбілқайырдың немересі Түркістанға қашады; осыдан кейін негізгі тарихи оқиғалар басталады.

Негізгі себеп - экономикалық және стратегиялық ұстаным. Сырдарья қалалары халыққа арналған маңызды мағыналы экономика - сауда орталықтары болды. Бұл қалалар қатты қамалдар және әкімшілік - саяси орталықтары болды. Сырдарья орта және төменгі бөлімдері қазақ руларына арналған бай жайылымдары болды .

Сол жағдайлар Дәшті Қыпшақ жерінде де кездеседі. Шайбанидтер, Тимуридтер мен Моғол хандары арасында да шайқастар болды. Олар бір бірімен 30 жыл ішінде соғысады. XV ғасырдың 70 жылдары бірнеше шайқастар Сауран, Сығанақ т.б. жерлерде орын алды. Мысалы, Яссы – Қазақ ханы Мұхаммед Шайбани тарапынан басып алынған болатын. Сол уақытта қазақтың әскер көсемі Бұрындық хан болатын, ол Керейдің ұлы еді. Кейбір деректерге қарағанда ол 1470 жылы хан етіп жарияланған, кейбір деректерде 1480 жылы хан етіп жарияланған.

XV ғасырдың 80-90 жылдарында Сырдарья қалалары соғыстар жалғасқан болатын. Нәтижесінде, XV ғасырдың cоңында, Созақ, Сығанақ, Сауран қазақ ханына өткен болатын. Мұхаммед Шайбани Отырарды, Яссыны, Үзкентті, Арқұқты жаулап алды. Оның ұлы даланы жаулап алуына арналған күштері жоқ еді. Сонымен, XV ғасырдың соңында Қазақ Хандығының шекаралары Оңтүстік Қазақстан, Каратау, Батыс Жетісу аумақтарын қамтыды. Қалалары үлкейтілген болатын, төменгі Сырдарьяның және үлкен Орталық Қазақстанның бөлігі қосылған болатын.

Жошылықтар Қазақстаннан Астраханға, Сібірге және Қазан Хандығына көшті. XVI ғасырдың басында Қазақ Хандығы Ақ Орда мен Моғолстанның бір бөлігін жаулап алған болатын.

Қасым Хан (1512-1521). Қазақ Хандығының ең күшейген кезі XVI ғасырдың бірінші ширегінде болды. Ол Қасым Ханның (Жәнібектің ұлы 1455 жылы дүниеге келген) кезенінде еді. Ол белгілі әскербасы болатын және көптеген соғыстарда қатысты. Қазақ халқы 1 миллион адамға жетті. Қазақстан белгілі болатын батыстағы елдерде сол уақытта және Мәскеу мемлекетімен дипломатиялық қарым қатынас болды.

Қазақ қаулыда Хақ - Назар және Tәуекелдің (XVI ғ.) өлімінен кейін Қасым хан дұшпандық жасай бастады, қазақтар бұл жағынан алғанда негізі салынған болатын. Одақты әлсіретеді: өзбектер және Қазақ хандары қалалары мен Сырдарьяны жоғалтып алды. Қазақ ханы Тахир Ноғай орданы (1523-1533) жаулап алған болатын. Ол Сырдарья қалаларын қайтаруға тырысты. Сығанақ, Сырдарья, Отырар, Түркістан (Яссы XVI ғ.), Мәуренахрды т.б. қалаларды жаулап алды.

Қазақ хандарының негізгі сыртқы саясат бағыты төмендегідей болды:

1) оңтүстік – шығыста: моғолдар мен ойраттарға қарсы.

2) солтүстік – батыста: ойраттар мен татарларға қарсы.

Белгілі қазақ ханы Хақ - Назар Қасымханның (1538-1580 жж.) ұлы өз әкесі уақытындағы шекараларды қалпына келтіруге талаптанды.

Мәскеу мемлекеті:

1) шекарасы Қазақстанға қол жеткен. Қазанды жаулап алғаннан кейін, Сібірдің және Астраханның шекараларын жаулап алмақшы болды.

2) Ойраттар оқтын-оқтын Жетісуға жорықтар жасайтын.

Хан Хақ - Назар батыста және оңтүстікте Қазақстанның шекараларын кеңейтті, ал 1580 жылы ол бір шайқаста өлтірілген болатын. Өлімінен кейін Хақ – Назар хан, (Жәнібектің ұрпағы Абдуллах) қазақ ханы болып жарияланған болатын, бірақ ол ережелердің барлығын екі жыл ішінде орындап бітті. Ол өзбек - хан науқанында қатысты және қатысудың артынан Түркістан қаласын алды.

Шығай Тәуекелұлы 1586 жылдан 1598 жылға дейін билік жүргізді. Ол Түркістан қаласының санын ұстап тұрды, ол күресті көп әскер бәсекелестерімен - қазақ сұлтандарымен бірігіп соғыс жүргізді. Соңында Хақ – Назардың күшімен жаулап алынды. Дипломатиялық қарым қатынастарды орнатқаннан кейін Мәскеу мемлекетімен ол Орта Азияға жаңа жорықты жүргізді және Сырдарья қалаларын жаулап алды. Ол жаралы болып шайқастардың бірінде қайтыс болды.

Қазақ ханы Шығай Есім ұлы 1598-1628 жж. аралығында билік жүргізді. Ол ең жас хан болатын. Түркістан қалаларымен, сонымен қатар Ташкентті қазақ хандығының құрамына енгізді. Сайып келгенде, қазақ хандарының ұзақ күресімен және егіншілік аудандарымен Оңтүстік Қазақстан қалаларына жақын Сырдарьяда билігін жүргізді. Ташкент (200 жыл ішінде), соңында қазақ мемлекетінің құрамына кірді. Есім хан ерлігі үшін «сымбатты батыр» деп аталатын болды.

Есімнің өлімінен кейін, (1628-1680) оның ұлы Жәңгір қазақ ханы болды және оның күресінің артынан ол Тоқтамысқа қарсы болған.

Қазақ хандығы ойраттарды басып алды және Қырғыз-қазақ одағын (1680-1718) Тәуке хан басқаруды бастады. Қырғыздар қазақтарды ұзақ уақытқа басып алды. Бірақ көп кешікпей Қазақстанға ауыр экономикалық және саяси жағдай алдын ала ескерілген болатын:

1) толассыз ойраттар шапқыншылықтары

2) ішкі талас тартыстар

3) Орталық Азия елдерімен қарым қатынастарды күшейте түсті

4) Қазақстанның солтүстік батысында әскери нығайтулар орнатылды.

Тәуке хан мыналарды меңгерді:

1) мемлекетте ішкі саяси жағдайды орнатты

2) Хандық билікті орнату үшін көптеген іс шараларды атқарды

3) Дворяндық билікті жоюға талпынды

4) Қазақ халқын біріктірді.

Ол көршілес мемлекеттермен біріктіруге арналған жолдар және бейбітшілікке көңіл бөлді. Әдеттегі құқық ережелерінің кодексі кезінде "Жеті - Жарғы" құқықтық тәртіп негізгі принциптері және мемлекеттік құрылғыларды айқын қабылдаған.