1. Сырым Датов бастаған көтеріліс (1783-1797)

Себебі: орыс империясының бай жайылымдарды алып қоюы. Негізгі күш жасақтары: қазақ шаруалары. Көтеріліске кіші жүздің барлық рулық қауымдары қатысты: Шекті, Төртқара, Шөмекей, Кете, Алаша, Серкеш, Байбақты, Беріш, Табын және басқалар.

Негізгі мақсаты: орыс үкіметі басып алған жайылым жерлерді қайтару.

Көтерілісті Байбақты руының басшысы Сырым Датұлы бастады. Ресейге қарсы күрес 1783 жылы басталды. Сырым Датұлы тұтқынға алынып 1784 жылы босатылды. Ең бірінші үлкен шайқас 1784 жылы Жайықтың жоғарғы жағында Орскіге жақын маңда болды. 1784 жылы Сырымның жауынгерлерінің қатарларында 1000-нан аса адам болды.

1785 жылының көктемінде жаңа шабуылдар бастады. Ресей үкіметі қазақ жерлеріне Колпаковтың және Пономаревтың отрядтарын жіберді. Сол уақытта көтерілісшілердің саны 2700 болатын. Датов «Сахарная крепость» және «Антоновская "ФОРПОСТ"»-тарға шабуыл жасады. Бұл кезде негізгі шайқастар Оралдың бойында болатын. 1785 жылының жазында ақсақалдардың Нур-Алиді өз ханына санамады. Ол Уфаға жіберіліп 1790 жылы қайтыс болды.

1790 жылдары – көтерілістің екінші кезеңі. 1790 жылдың тамыз айында Донсков атаманы көптеген ауылдарды тонады. Ералы сұлтан 1971 жылы Кіші жүздің ханы болып сайланғанда жағдай қиындап кетті. 1792 жылдың қыркүйегінде С. Датұлы Илецк қаласына сәтсіз шабуыл бастады, осыдан кейін бұл көтеріліс партизандық көтеріліс сияқты болып кетті. 1794 жылы Ералы хан қайтты және Есім Нұралы ханның ұлы, өзін заңды ханмын деп жариялады .

1797 жылдың наурызында Датов жасақтары Есім ханның ауылына шабуыл жасап ханды өлтірді. Есім ханының өлімінен кейін, қазақ даласының ақсақалдарының жиынына Игельстром

(Орынбордың генерал - губернаторы) келді. Әбілқайыр ханның баласы, Айшуақ сұлтан, осы жиынның l-ші басшысы болып сайланып, жәнеде сол жылы Кіші жүздің ханы болды. Ол ешқашанда дұрыс басшы бола алмады. Оны орыстар таңдап сайлады, сондықтан да оның өз халқының арасында еш қолдауы болмады. Оған қарсы Нур-Али ханның заңсыз туған ұлы Қаратай шықты, кезінде оны заңсыз туылғаны үшін және оның Сырыммен араласып тұрғаны үшін бетін қайтарған.

Көп кешікпей Сырымның күші жоқ болып кетті. Ол 1797 жылының соңында Хиуаға қашты, сол жақтарда ол қазақтарға және башқұрттарға қарсы шайқастарды бастады. Ол 1802 жылы өлтірілген болатын .

2. Исатай Тайманов және Махамбет Өтемісов бастаған көтеріліс (1836-1838).

1801 жылы орыс патшасы Павелдың қаулысымен орда бақтарының негізі салынған болатын, ол 1845 жылға дейін болған. 1827 жылы 12 биден тұратын "хан кеңесі" құрылған болатын.

Көтерілістің себептері:

1.Салықтардың роумингке жоғарылауы.

2. Орыс крепостының құрылысы және дәстүрлі жайылымдардың жойылуы .

3. Бабаджа ұлының (Жәңгір ханның күйеу баласы) Каспий маңында рулардың басшы болып сайлануы.

Көтерілістің негізгі мақсаты:

1. Хан өкіметіне шек қою.

2. Ресейдің отарлау саясатын өзгерту.

3. Шаруалардың жағдайын жақсарту.

Көтеріліс үш кезеңге бөлінген болатын:

1.1833-1836- көтерілістің негізгі себептерінің қалыптасуы .

2.1837- Көтерілістің дамуы, орыс әскерлерімен және ханның әскерлерімен шайқасуы.

3. 1837 жылдың желтоқсаны – 1838 жылдың шілдесі – көтерілістің жеңілуі.

Қозғалушы күштің негізі шаруалар мен кейбір қазақ бастықтары мен билер .

Көтеріліс көсемдері Исатай Тайманов және Махамбет Өтемісов болатын. Исатай Тайманов беріш үлкен рулық қауымының басшысы және қара сүйек болды. Исатай әлдеқашан ханға қарсы күресті, сол үшін ол 1817 және 1823 жылдары тұтқындалған болатын. Ол және оның көмекшісі, шежіреші, ақын, Махамбет Өтемісов, өзінің беріш рулық қауымының арасында оппозиция ұйымдастырды , ал содан соң басқа рулық қауымдардың арасынан да қолдау көрді.

1836 жылының қазанында Исатайға 20 ауыл қолдау берді. 1837 жылдың 24-ші қазанында Исатай жасақтары ханды қоршады. 1838 жылы шілденің 12-сінде Ақбұлақ деген жерде көтерілісшілер Гекке мен Айшуақұлы басқарған отрядтан жеңілді. 1838 жылдың 12 шілдесінде Ақбұлақ деген жерде соңғы шайқас болды. Исатай өлтірілді.

Осылайша, бас-аяғы 6 айға жетпейтін қысқа уақытты қамтыған аумағы мен сарбаздардың саны жағынан Бөкей хандығындағы көтерілістен асып түсетін бүкіл Кіші жүз даласын дүр сілкінткен батыр Исатай Тайманұлы бастаған халық-азаттық көтеріліс жеңіліске ұшырайды. Ол заманда басқаша болуы мүмкін де емес еді. Көтерілісшілерге хан өкіметі мен сұлтандар, патша үкіметінің жақсы қаруланған, арнайы дайындықтан өткен әскерлері қарсы тұрды. Көтерілісшілер Қазақстанның басқа аймағындағы, соның ішінде К.Қасымұлы басқарған ұлт-азаттық қозғалыспен байланыс жасап үлгермеді. Көтерілісшілердің қарау-жарағы да мейлінше нашар болды. Нақты бағдарламаның болжамауы ұйымшылдықтың жетіспеуі де жеңіліс себептерінің бірі болды..