Научные стремления 2011-2

Белосток-Сувалки, а также вблизи городов – туристских центров – Бреста, Гродно, Волковыска, Белостока, Бяла-Подляски. Например, в 330 минутах транспортной доступности от Бреста находятся усадьбы Скоки, Гремяче, Высокое, Волчин, Малые Зводы, Люта, Шостакова; в пределах 1 часа– Каштановка, Пружаны, Поречье, Капылы, Заполье, Закозель, Папино, Вороцевичи и другие. Исторические усадьбы, представляющие интерес как объекты туризма, имеются в окружении Гродно – Свислочь, Костенево, Понемонь, Станиславово, Кашубинцы; Волковыска – Гнезно, Краски, Теолин, Старые Пески, Подороск, Вердомичи, Меречевщина, Большая Берестовица, Сынковичи, Поразово, других городов – туристских центров белорусскопольского приграничного региона[6].

На территории Польши вокруг Люблина много дворцов знати, которые стоит увидеть. Фамилии прежних хозяев этих усадеб много скажут как полякам, так и белорусам: Сапеги, Радзивиллы, Чарторийские, Сангушко, Любомирские. Их обширные владения были разбросаны по всем регионам Речи Посполитой. Многих привлекают Пулавы, где хозяйничали Чарторийские.

На территории белорусско-польского приграничного региона расположено большое количество ценных в туристском отношении природных комплексов: памятник всемирного наследия – национальный парк «Беловежская пуща»; Бебжанский, Полесский национальные парки; Августовская, Кнышиньская, Гродненская, Пружанская пущи; озерные районы

– Сувалковское, Августовское Поозерья; лесные комплексы – Гожевский, Поречский, Сопоцкенский заказники, Липичанская, Ружанская пущи; долины рек – Немана, Зап. Буга, Нарев, Мухавца, Бебжи, Щары, Лесной, Росси, Свислочи, Котры[6]. Соседство исторических усадеб с природными объектами и территориями расширяет возможности их туристского освоения, включая размещение в усадьбах учреждений отдыха, туристских гостиниц, музейных экспозиций связанных с экологическими туристскими маршрутами.

При использовании усадьбы в системе туризма неизбежны преобразования, связанные с размещением объектов обслуживания туристов – экскурсионные бюро, места продажи сувениров, питания туристов, другие, созданием автостоянок, реконструкцией дорог, аллей и т.п. Для обеспечения охраны историко-культурных ценностей и рационального использования территории целесообразно деление территории усадьбы с выделением: зоны историко-культурных ценностей; парковой зоны; зоны проживания и обслуживания туристов; хозяйственной зоны.

Для развития туризма важно не только наличие памятников истории, культуры, природы, мест, связанных с важными историческими событиями, выдающимися историческими личностями. Необходима подготовка имеющихся достопримечательностей к туристско-экскурсионному показу, обеспечение удобной транспортной доступности объектов туризма. Основная проблема развития туризма на приграничных территориях Беларуси это низкий уровень инфраструктуры туризма и нескоординированность взаимовыгодного использования туристско-рекреационного потенциала приграничных районов.

101

Для этого, следует более эффективно использовать ресурсы белорусскопольского приграничья, создать систему приграничного и трансграничного туризма. Граница должна быть не разделяющим фактором, а фактором объединяющим, чтобы через туризм развивались приграничные территории.

Литературные источники

1.О Национальной программе развития туризма в Республике Беларусь на 2001–2005 годы / Постановление Совета Министров Республики Беларусь от 29.12.2000 (документ обновлен в феврале 2010 года).

2.Туристская энциклопедия Беларуси; редкол.: Г.П. Пашков и др. ; под общ. ред. И.И. Пирожника. – Минск : БелЭн, 2007.

3.Нестерчук, Л.М. Замкi, палацы, паркi Берасцейшчыны X–XX стст. (гiсторыя, стан, перспектывы) / Л.М. Нестерчук. – Мінск, 2002.

4.Федорук, А.Т. Стилевые особенности и проблемы сохранения старинных усадеб Гроденщины // Садова-парковае мастацтва Гродзеншчыны: гiсторыя i сучаснасць – Гродно, 2001.

5.Старинные усадьбы Брестчины / А.Т. Федорук; ред. Т.Г. Мартыненко. – Минск :

БелЭн, 2004.

6.Туризм в Беларуси [Электронный ресурс] / Путешествия по Беларуси. – Режим доступа :http://belarus-travel.by/ –Дата доступа : 20.09.2011.

Valko D.A.

HISTORIC MANOR BELARUSIAN-POLISH BORDERLAND AS OBJECTS OF CROSS-

BORDER TOURISM

Tourism Institute of the BelarusianState University of Physical Culture, Minsk

Summary

The need for the use of historical estates as objects of cross-border tourism in border areas is marked. There is the question of the need for tourism and recreational systems in the border regions of Belarus and Poland.

102

УДК338.48-44(476.2-37-22)

Е.А. Гайдаш

ИСТОРИКО-КУЛЬТУРНЫЕ ЛАНДШАФТЫ ГОМЕЛЬСКОЙ ОБЛАСТИИ ВОЗМОЖНОСТИ ИХ

ИСПОЛЬЗОВАНИЯ В ОРГАНИЗАЦИИ ФОЛЬКЛОРНОЭТНОГРАФИЧЕСКОГО ТУРИЗМА (ФЭТ)

Белорусский государственный педагогический университет имени Максима Танка, Минск

Актуальность. В настоящее время в Республике Беларусь значительно возрос интерес к ФЭТ [1]. Среди факторов, оказавших влияние на этот процесс, необходимо отметить направление государственной идеологии и развитие патриотического воспитания. Оценка фольклорно-этнографического потенциала Гомельской области, изучение его специфики и структуры в разрезе этногеографических регионов показывает объективные возможности для развития данного вида туризма в регионе.

Цель исследования. Комплексная оценка территориальных особенностей культурно-исторических ландшафтов и возможностей их использования в организации ФЭТ в Гомельской области.

Материалы и методы исследования. В разработке инструментально-

методического аппарата исследования автор руководствовался работами отечественных этнографов по проблемам ареальных исследований [2, 3, 4]. Для сбора полевых этнографических материалов применялся полевой маршрутный и стационарный методы. Длительное изучение быта и культуры осуществлялось на территории Гомельского района (Рудня-Маримонова, Марковичи, Грабовка, Черетянка и др.) в течение 2005-2010 гг. Полевой маршрутный метод применялся на территории Добрушского, Калинковичского, Житковичского, Чечерского, Ветковского, Мозырского, Лоевского, Петриковского, Репкинского (Украина) районов. Сбор и фиксация материала сопровождалась беседой с местными жителями. Для реализации поставленных задач был проведен анализ и систематизация литературного материала по вопросам распространения типичных элементов народного костюма, жилых и бытовых помещений Восточного Полесья и Поднепровья.

Результаты и обсуждение результатов исследования. Основными факторами, создающими предпосылки для организации ФЭТ в регионе выступают: наличие фольклорно-этнографического потенциала, выражающегося в колорите историко-культурных ландшафтов Гомельской области, их особенностях проявляющиеся на мезо- и локальном уровнях территориальной организации, что во многом определяется особенностями географического положения; развитая сеть музейных учреждений; организация фестивалей и национальных праздников. Приграничное положение огромных пространств области обусловливает наличие не только внутрирегиональных национальных особенностей костюма, жилища, но и наличие элементов, типичных для России и Украины (растительный и зоологический орнамент вышивки рушников, сорочек, богатая резьба и т.д.).

103

В результате полевых исследований нами были выделены территории Поднепровья, характеризующиеся преобладанием погонного однорядного и двухрядного дворов, а также двора с несвязанными строениями. Таким сочетанием выделяется Гомельско-Брянское пограничье (Буда-Кошелевский, Чечерский, Ветковский районы). Черниговскоежепограничье отличается преобладанием линейного двора, что является свидетельством влияния традиций украинского этноса и определяет яркую этнографическую окраску [5]. Однако, ему присущи и свои отличительные черты. В основном жилые помещения располагаются торцовым фасадом с 1-3 окнами на улицу (таблица 1). Встречаются дома, расположенные боковой стеной с окнами на улицу (Грабовка, Будище Гомельского района и др.).

Таблица 1 – Особенности комплекса построек Поднепровья и Восточного Полесья

Непосредственная близость Украины обусловила расшивание женской сорочки и фартука, господство не геометрических, что характерно именно для Поднепровья, а растительных узоров вышивки, а также красно-черная гама вышивки (Гомельский и Добрушский районы). В то же время, Поднепровье имеет значительные отличия от Восточного Полесья. Для Поднепровья характерен орнамент на рукавах и на лифе. В то время как в Восточном Полесье – на рукавах, по лифу, на поликах, воротнике (Мозырский, Речицкий районы). Отличал народный костюм от других локальных территорий Поднепровья и фартук, который одевался на юбку с нагрудником, завязывался и детям, как и в Украине.

Материальная культура Восточного Полесья представлена яркими локальными особенностями.Согласно полевым исследованиям нами было выявлено преобладание двухкамерного жилья, в то время как в Западном Полесье существует развитая планировка типа хата+сени+камора. Характерны хаты с четырехскатными крышами (Калинковичский, Мозырский, Петриковский, Житковичский, Ельский, Лельчицкий районы). Такая конструкция специфична и для некоторых других районов Беларуси (Минского, Полоцкого, Гродненского), встречается в России (Новгород, Рязань) [5]. Только здесь известны дома с шатровой крышей. Крыши крылись тесом, тростником и

105

соломой. Мозырский, Хойникский и Ельский районы характеризуются компактным бытованием четырехскатной крыши не только в хозяйственных, но и в жилых постройках, что было выявлено автором на основании полевых исследований. Специфика юго-восточных регионов Восточного Полесья проявляется также в форме и конструкции крыш и в способах покрытия соломой. Здесь можно встретить точно такие же, как и в Гомельском районе, крыши с усеченным снизу фронтоном, причем не только на жилых, но и на хозяйственных постройках.

В народной одежде Восточного Полесья хорошо сохранились традиционные черты, имеющие общеславянскую основу. Этот регион долгое время является этноконтактной зоной, и в одежде Восточного Полесья четко прослеживаются локальные особенности, в частности по орнаментации, покрою плечевой одежды, типу и украшению головного убора.

Выводы. В результате комплексной оценки территориальных особенностей ФЭТ были получены следующие результаты: обобщены и систематизированы факторы и условия развития туризма в Гомельском регионе, проведен анализ современного состояния и перспектив развития ФЭТ. Автором было выявлено локально-вариативное многообразие ресурсов ФЭТ и очерчены ареалы наиболее значимых вариативных признаков. Однако организация ФЭТ в регионе не получила большого развития, что связано с особенностями деятельности предприятий туриндустрии. Согласно результатам анкетирования, объемы внутренних потоков туристов, имеющие фольклорноэтнографическую направленность, незначительны. Кроме того, на существующее состояние ФЭТ влияют факторы, сдерживающие развитие всей турсферы в стране. Автором были разработаны оригинальные маршруты для Гомельской области в рамках развития ФЭТ, а также осуществлена оценка туристско-рекреационного потенциала Гомельского района и разработан турпродукт выступающий составной частью кластера трансграничных маршрутов в рамках Еврорегиона «Днепр». Данные предложения представляют ряд наиболее простых краткосрочных мероприятий, не требующих серьезных капиталовложений и направленных на развитие туристской индустрии. Реализация намеченных нами путей развития ФЭТ предполагает сочетание в себе туризма музейного и событийного, ориентированного, в первую очередь, на внутреннего туриста.

Основные рекомендации и выводы, вытекающие из проведенного исследования, апробированы в практике работы учителей географии общеобразовательных школ г. Гомеля, педагогов «ГГУ им. Ф. Скорины» в преподавании курсов «География памятников архитектурных и этнография Беларуси», а также в работе отдела культуры, спорта и туризма Гомельского райисполкома, КУП «Гомельоблтурист», Гомельского государственного дворцово-паркового ансамбля Румянцевых-Паскевичей, Гомельского государственного областного центра туризма и краеведения учащейся молодежи.

106

Литературные источники

1.Локотко, А.И. Историко-культурные ландшафты Беларуси / А.И. Локотко. – Мн. :

Бел. Наука, 2006. – 470 с.

2.Брук, С.И., Рабинович, М.Г. Выбор этнографический реалий и их картирование при исследовании традиционной материальной культуры // Тезисы докладов Всесоюзной конференции «Ареальные исследования в языкознании и этнографии». – Уфа, 1985 . –

с. 162-164.

3.Козьмин, В.А. Полевая этнография / В.А. Козьмин. – С.-Петербург : Издательство С.- Петербургского университета, 2004. – 284 с.

4.Григорьева, А.Р. Белорусско-русское пограничье : этнологические исследования / А.Р. Григорьева. – М. : Издательство Российского университета дружбы народов, 2005. – 377 с.

5.Титов, В.С. Историко-этнографическое районирование материальной культуры белорусов : 19 – начало 20 вв. / В.С. Титов. – Мн. : Наука и техника, 1983. – 83 с.

Gajdash E.A.

HISTORICAL AND CULTURAL LANDSCAPES OF THE GOMEL REGION AND THEIR POSSIBLE USE IN THE ORGANIZATION OF FOLKLORE AND ETHNOGRAPHIC TOURISM.

Minsk State university of M. Tank, Minsk

Summary

The paper presents an analysis of folklore-ethnographic-building and territorial peculiarities of cultural and historical landscapes of Gomel region, assessed the current state and prospects of FET in the region, offered the original tourist routes, carried out assessment of tourist and recreational potential of the Gomel region, and developed tourism product, the speaker part of the International Project «A cluster of crossborder routes within the Euroregion «Dnepr», to which is the author of this work.

107

УДК 004.738.1:725.945(476)+94(476)«1914/1918»

Голікава-Пошка Я.У., Маруноў А.А.

САЙТ-ДАВЕДНІК ―МЕМАРЫЯЛЬНЫЯ КОМПЛЕКСЫ ПЕРШАЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ‖

Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя Кандрата Крапівы НАН Беларусі, Мінск

Праблемы, звязаныя з вывучэннем віртуальнай рэальнасці, а асабліва віртуальных музеяў (на наш погляд, праэкт ―Сайт-даведнік ―Мемарыяльныя комплексы Першай Сусветнай вайны‖ можна разгледжваць як сваесаблівы віртуальны музей, аб‘яднаны агульнай тэмай і злучаны агульнай сеткай спасылак) іх сувязі з рэальнымі музеямі, даследаванне ўплыву камп‘ютэрных тэхналогій на развіццѐ культурнай асобы з‘яўляюцца актуальнымі на сѐнняшні дзень. Актуальнасць дадзенай праблемы абумоўлена сучаснай сацыякультурнай сітуацыяй у рэаліях глабальнага развіцця інфармацыйных тэхналогій, якія працягваюць адыгрываць адну з галоўных роляў у жыцці чалавека. У ХХІ ст. набыццѐ інфармацыі ў віртуальнай прасторы, якая не змяняе, а дапаўняе і пашырае прадстаўленне аб навакольнай рэчаіснасці, з‘яўляецца найбольш зручным, хуткім і агульнадаступным сродкам атрымання навейшых ведаў.

Акрамя музеяў, да якіх мы прызвычаіліся, якія можна наведваць рэальна ў часы іх працы, існуюць яшчэ і віртуальныя музеі; яны працуюць у любы час, нягледзячы на тое, раніца гэта альбо вечар, будныя дні альбо святочныя. На сѐнняшні дзень існуе шмат меркаванняў наконт таго, што такое віртуальны музей. Кожны чалавек прадстаўляе яго па-свойму. Адны лічаць, што ―віртуальны‖ – значыць, ―не існуючы‖ на самой справе, другія ж адразу звязваюць слова ―віртуальны‖ з сусветнай глабальнай сеткай Internet. Між тым, падобныя меркаванні не выказваюць спецыялісты па інфармацыйных тэхналогіях і музеязнаўству. Амаль усе прафесіяналы падразумяваюць пад паняццем ―віртуальны музей‖ спраектаваныя па пэўных законах музейнага праектавання інтэрнэт-сайты, якія могуць быць створаны як па аналогіі з рэальнымі музеямі (маюць аддзелы фонда, трохмерныя кампазіцыі, даведачны аддзел і г.д.), так і прадстаўляць музей, заснаваны на іррэальных экспанатах, фантазійных сюжэтах (напрыклад, музеі, якія прысвечаны героям мультфільмаў, кніг і інш.). У пацвярджэнні ўсяго вышэйадзначанага можна прывесці выказванне вядомага спецыяліста ў галіне віртуальнай рэальнасці Уільяма Брыкена: ―Віртуальная рэальнасць наўрад цібудзе калі-небудзь падобная на рэальны свет менавіта таму, што чалавечае ўяўленнеімкнецца не паўтарыць гэты свет, а запоўніць яго лакуны‖ [1].

Вядома, што ў сучасным грамадстве шмат увагі надаецца тым культурным установам, якія могуць чуйна і хутка рэагаваць на змены ў галіне навукі, тэхнікі, культуры. Бясспрэчна, такія патрабаванні з‘яўляюцца даволі неабходнымі (асабліва ў ХХI стагоддзі, калі інфармацыя змяняецца, дапаўняецца і павялічваецца амаль кожны тыдзень). Менавіта таму, што музеі выступаюць ―культурнымі злучальнікамі месца і часу, (…) разам з іншымі

108

ўстановамі культуры здольныя стаць не толькі сховішчамі спадчыны, але і месцамі культурнай навізны і цэнтрамі эксперыментавання‖[2, с. 126].

Сѐння перад музеем паўстае даволі складаная праблема канкурэнтнай барацьбы за ―месца пад сонцам‖. Умовы рынку садзейнічаюць разнастайнасці выбару: глядач сам можа выбіраць тое, што яму падабаецца. Таму кожная ўстанова культуры – тэатр, кінатэатр, выстава, музей – павінна быць арыентавана на ―спажыўца‖, а не наведвальніка ―увогуле‖; выбіраць свае метады рашэння гэтай праблемы. Тэатры – ставіць шматлікія пастаноўкі, кінатэатры – закупаць касавыя стужкі, выставы – пастаянна аднаўляць свае зборы і г.д. Таму і музеі павінны набываць сваіх спажыўцоў, якія будуць іх пастаяннымі наведвальнікамі, нягледзячы на статычнасць кампазіцыі.

Згодна словам прэзідэнта Канферэнцыі міжнароднага Савета Музеяў Жака Перо, музеі ХХI ст., якія ―падвяргаюцца зменам і трансфармацыі, выкарыстоўваюць новыя інфармацыйныя тэхналогіі і іншыя здабыткі глабалізацыі‖ павінны ―служыць справе зберажэння культурнай спадчыны. Ахова і зберажэнне спадчыны, па-ранейшаму, застаюцца дзвюма галоўнымі задачамі музея‖ [2, с. 126].

Віртуальныя музеі працягваюць выконваць тыя самыя функцыі, якія ўсталяваліся яшчэ ў самым пачатку развіцця музейнай дзейнасці. Па-першае, музеі былі створаны для ―навуковага дакументавання з‘яў, працэсаў, заканамернасцей развіцця прыроды і грамадства (навукова-дакументацыйная функцыя)‖, па-другое, музеі былі прызваны ―вырашыць задачы аховы культурна-гістарычных каштоўнасцей ў інтарэсах нацыянальнай і сусветнай культуры (ахоўная функцыя)‖, па-трэцяе, ―музеі з‘яўляюцца спецыфічнымі цэнтрамі навуковых даследаванняў, на якіх засноўваецца ўся іх дзейнасць (даследчая функцыя)‖, і апошняе, ―грамадства выстаўляе перад музеямі патрабаванне актыўнага ўдзелу ў фарміраванні новага чалавека (адукацыйнавыхаваўчая функцыя)‖ [3, 45].

Асноўныя задачы, якія павінны быць вырашаны ў працэсе функцыянавання кожнага музея, былі сфармуляваны ў трэцім артыкуле Закона Рэспублікі Беларусь ад 5 верасня 1996 г. N 575-XIII г.Мінска ―Аб музеях і музейнам фондзе Рэспублікі Беларусь‖. Ён абвяшчаў: ―вывучэнне і асэнсаванне гісторыі і культуры ў мэтах развіцця інтэлектуальных, маральных, культурных і творчых магчымасцей грамадзян Рэспублікі Беларусь, выхавання ў іх нацыянальнай самасвядомасці, далучэння іх да нацыянальнай і агульначалавечай культуры‖ [4], з‘яўляецца галоўнай задачай музейнай установы.

Як вядома, кожны віртуальны музей мае свой профіль дзейнасці, які вызначаецца яго прыналежнасцю да адпаведнай галіны мастацтва, навукі, тэхнікі і г.д. Таму ўсе існуючыя віртуальныя музеі – калі разглядаць іх прыналежнасць да пэўнага профілю – можна падраздзяліць на гістарычныя (базіруюцца на сістэме гістарычных навук), да гэтага профілю належыць і ―Сайт-даведнік ―Мемарыяльныя комплексы Першай Сусветнай вайны‖, прыродазнаўчыя (абапіраюцца на прыродныя навукі), мастацтвазнаўчыя

109

(вычначаюцца прыналежнасцю да гісторыі мастацтва і мастацтвазнаўства), літаратурныя (музеі, якія прысвечаны развіццю літаратуры, жыццю і дзейнасці пісьменнікаў) і тэхнічныя (звязаны з вытворчасцю, тэхнічнымі навукамі). У сваю чаргу, кожны з гэтых музеяў падзяляецца на яшчэ больш дробныя адзінкі. Напрыклад, у кола гістарычных музеяў уваходзяць этнаграфічны, археалагічны, агульнагістарычны, гісторыка-рэвалюцыйны, ваенна-гістарычны музеі, а таксама музей народнай славы і інш.; да прыродазнаўчых адносяцца батанічны, геалагічны, заалагічны і іншыя музеі; да мастацтвазнаўчых – музеі тэатральныя, музычныя, выяўленчага і прыкладнога мастацтва і г.д.; тэхнічны музей падзяляецца на політэхнічны і тэхнічна-галіновы (транспарту, сувязі, электронна-вылічальнай тэхнікі і інш.) музеі. Акрамя таго, адпаведна формам уласнасці музеі падзяляюцца на дзяржаўныя, прыватныя і грамадскія (―Сайтдаведнік ―Мемарыяльныя комплексы Першай Сусветнай вайны‖ можна аднесці да грамадскай формы ўласнаці). Значнае месца ў спісе займаюць так званыя комплексныя музеі, у якіх сабрана шмат прыродазнаўчых, краязнаўчых і гістарычных матэрыялаў.

Вядома, вялікую ролю ў музеях адыгрываюць менавіта экспазіцыйныя матэрыялы, з дапамогай якіх можна адразу ж вызначыць, да якога профілю дзейнасці належыць той ці іншы музей. Існуе некалькі відаў экспазіцыйных матэрыялаў, якія складаюцца з музейных прадметаў. Музейны прадмет – ―выбраны з рэальнайрэчаіснасці прадмет музейнага значэння, уключаны ў музейны збор і здольныпрацягла захоўвацца‖ [3, с. 15]. Да ліку музейных прадметаў адносяць: 1) гісторыка-культурныя помнікі, і фотадакументы; 2) аднаўленне музейных прадметаў – копіі, заменнікіарыгіналу; 3) тэксты і фонакаментарыі, якія дапамагаюць зразумець экспазіцыю; 4) навуковадапаможныя матэрыялы, якія паясняюць гістарычныя працэсы, адлюстраваныя ў тым ці іншым музейным прадмеце; 5) паказальнікі – для лепшага арыентавання ў залах музея [3]. Аб‘яднанне музейных экспанатаў згодна профілю дзейнасці музея і стварае аснову для музейнай экспазіцыі, асноўная частка якой захоўваецца ў фондах. Менавіта ад суадносін паміж колькаснымі паказчыкамі наведванняў і вялічыні музейнага фонду і залежыць, да якой з пяці катэгорый адносіцца той ці іншы музей.

Як адзначалася вышэй, усе экспазіцыі, якія ствараюцца ў музеях, адрозніваюцца па характары матэрыялаў выкарыстання. Гэта могуць быць: 1) арыгіналы, 2) сабраныя матэрыялы, 3) змешаныя матэрыялы (варыянт, пры якім існуюць і арыгіналы, і копіі, муляжы, навукова-дапаможныя матэрыялы, сустракаецца найбольш часта) [5]. Экспазіцыі, цалкам сфарміраваныя з арыгіналаў, падраздзяляюцца на ―новыя паступленні, экспедыцыйныя матэрыялы, з прыватных збораў (калекцый)‖, сабраныя ―«па гарачых слядах» падзей сѐнняшняга дня, з фондаў калекцый‖ [5, с. 102].

Зыходзячы са спецыфікі аб‘ектаў, якія будуць прадстаўлены ў экспазіцыі ―Сайта-даведніка ―Мемарыяльныя комплексы Першай Сусветнай вайны‖, як віртуальнага музея,будзе сфарміравана яго структура.Галоўнымі аб‘ектамі экспазіцыі з‘яўляюцца мемарыялы, памятныя знакі і надмагіллі воінскіх

110