6.1 Есеп айырысу операциялары, олардың жіктелуі

Есеп айырысу операциялар мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:

Есеп айырысу субъектілеріне қарай:

• банктік емес секторлар (шарушылық субъектілері) арасындағы банктер арқылы есеп айырысулар;

• жеке сектор - үй шаруашылықтарының банктер арқылы есеп айрысулары;

• банктік сектор - банкаралық есеп айырысулар.

Есеп айырысу объектілеріне қарай:

• тауарлы операциялар бойынша есеп айрысулар;

• бюджет және басқа бюджеттен тыс қорлармен аударымдар;

• банк ссудалары, вексельдері және басқа да міндеттемелері бойынша төлемдер.

Есеп айырысу аумағына қарай:

- Мемлекет ішіндегі есеп айрысулар, соның ішінде:

бір қаланың ішінде;

қаладан тыс жерлерде, аудандарда, ауылда және т.с.с.

- Мемлекет арасында (халықаралық) есеп айырысулар.

Есеп айырысу уақытына қарай:

• сауда операциясы басталғанға дейінгі (аванстық) төлемдер;

• мәміле жасалған соң, мерзімді төлемдер;

• коммерциялық несие шартында, яғни мәміле жасалған соң белгілі бір уақыттан кейнігі төлемдер;

• мерзімінен бүрын, яғни келіскен мерзімге дейін;

• ашық шот бойынша (жоспарлы), яғни тауарларды алған сайын үздіксіз төлемдер;

• мерзімі кейінге қалдырылған, яғни бастапқы белгіленген мерзімін ұзарту жолымен;

• мерзімі өтіп кеткен төлемдер, яғни төлем уақыты кешіктірілген.

Есеп айырысу жүйелеріне қарай:

• пошта байланысы арқылы;

• телеграф-телетайп байланысы арқылы;

• телефон байланысы арқылы;

• электрондық байланыстар арқылы;

• SWІFT (Дүниежүзілік банкаралық телекомуникация қоғамы) жүйесі арқылы

Есеп айырысу формаларына қарай:

• Қолма-қолсыз аударымдар (банктік), соның ішінде:

кредиттік;

дебеттік;

ашық шот арқылы;

аккредитив;

инкассо.

- Қолма-қол ақшалар (банкнота және монеталар) арқылы;

Есеп айырысу тәсіліне қарай:

• толық есеп айрысулар;

• жартылай есеп айырысу;

• өзара талаптар мен міндеттемелерді есепке алу (клиринг) арқылы есеп айрысулар.

Есеп айырысу құралдарына қарай:

- Кредиттік аударымның құралдарымен есеп айырысулар, соның ішінде:

төлем тапсырмасымен;

Дебеттік аударымдар құралдарымен есеп айырысулар, соның ішінде:

• төлем талап-тапсырмасы,

• чек,

• вексель,

• инкассалық өкімдер;

- Аралас құралдар арқылы есеп айырысулар, яғни бірде дебеттік, бірде кредиттік аударымдар түрінде болатын: аккредитив, пластикалық карточкалар, банктік аударымдар және т.б.

Есеп айырысу шамасына қарай:

• ірі төлемдер;

• ұсақ төлемдер;

Есеп айырысу кезектілігіне қарай:

• жалақы, бюджет, сақатандыру және т.с.с. төлемдер;

• материалдық құныдылықтар үшін төлемдер;

• несиелер үшін төлемдер;

• сот шешімі бойынша төлем құжаттарымен есеп айырысулар.

Отандық банк тәжірибесінде банктердің есеп айырысу-кассалық операциялар мынадай түрлерге бөлінеді:

• банктік шоттар ашу;

• ұлттық немесе шетел валютасында аударым операциялары;

• алдағы уақытта валюталау күні қойылуға тиісті, ұлттық валютадағы аударым операциялары;

• төлемнің шартын өзгерту не қайтару;

• валюталық операцияларға бақылау жасау;

• шоттың архивін беру;

• шоттан қолма-қол ақша беру;

• ұсақ ақшаларды ірілеп беру;

• банктен кеңсеге дейін немесе керісінше қолма-қол ақшаларды инкассациялау;

• құндылықтарды жеткізіп беру.