С. Б. Мақыш

БАНК ІСІ

Оқулық ретінде ҚР ғылым және білім

министрлігімен ұсынылған

Алматы 2008

УДК 336.71 (076)

ББК

Баспаға Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті жанындағы жоғары және жоғары оқу орынынан кейінгі «Әлеуметтік ғылымдар мен бизнес» мамандығының топтары бойынша

оқу-әдістемелік кеңесі,

Қ.И. Сәтбаев атындағы «Қазақ ұлттық техникалық университетінің Экономика және бизнес институтының

оқу-әдістемелік кеңесі ұсынған

Мақыш С.Б.

Банк ісі. Оқулық.– (қайта өңделген және толықтырылған) - Алматы: Жетіжарғы. 2008. – 500 бет

ISBN

Оқулықта Қазақстандағы банк ісінің қалыптасуы мен дамуы, Қазақстан Ұлттық банкісінің қызметі мен міндеттері, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктер қызметін ұйымдастыру және реттеу, банк ресурстарын қалыптастыру және орналастыру, банктердің клиенттерге көрсететін қазіргі қызметтері мен өнімдері және операцияларының түрлері, банктің қызметінің нәтижелері, банк қызметін басқаруға қатысты теориялық және практикалық мәселелер толығырақ қамтылады.

Оқулық экономикалық жоғары оқу орындарының оқытушыларына, аспиранттары мен магистранттарына және студенттеріне, сондай-ақ банк саласының қызметкерлеріне арналады.

ББК

Сын-пікір жазғандар:

Ұ.М. Искаков, Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінің «Қаржы нарығы және банктік бизнес» кафедрасының меңгерушісі, э.ғ.д., профессор.

Д.М. Мәжитов, Қазақстан Ұлттық банкінің Қолма-қол ақшамен жұмыс жасау департаментінің директоры, э.ғ.к., доцент.

А.Ә. Ілияс, Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ Ұлттық техникалық университетінің Экономика және минералды ресурстарды басқару кафедрасының меңгерушісі э.ғ.к., доцент.

М.Т. Жоламанова, Еуразия нарық институтының Қаржы және банк менеджменті кафедрасының меңгерушісі э.ғ.к., доцент.

Мазмұны

Алғы сөз	6
1-бөлім. Банк жүйесінің қалыптасуы мен дамуы
1-тарау. Банктердің пайда болуы мен Қазақстандағы банк ісінің дамуы
1.1 Банктің мәні және даму тарихы	8
1.2 Қазақстан аумағына банк капиталының енуі	12
1.3 Кеңес үкіметі тұсындағы банк ісінің монополиялануы	17
1.4. Банктік реформалар	19
Бақылау сұрақтары	27
2-тарау. Қазақстан Ұлттық банкі – мемлекеттің орталық банкі
2.1 Қазақстан Ұлттық банкісінің ұйымдастырылу және функционалдық құрылымы	28
2.2 Қазақстан Ұлттық банкісінің міндеті, қызметтері мен операциялары	31
2.3 Қазақстан Ұлттық банкісінің эмиссиялық қызметі	33
2.4 Қазақстан Ұлттық банкісінің ақша-несие саясаты	37
2.5 ҚҰБ-нің алтын-валюта резервін басқару қызметі	45
2.6 Инфляциялық таргеттеу қағидаттары және трансмиссиялық механизм	50
2.7 Ақша массасы және ақша агрегаттары	55
Бақылау сұрақтары	58
3-тарау. ҚР банк қызметін ұйымдастыру және реттеу
3.1. Банктерді ашу және олардың қызметін ұйымдастыру	59
3.2. Банк қызметін пруденциалдық реттеу	63
3.3. Банктік қадағалау әдістері	74
3.4 Банктік топтардың қызметін жиынтық қадағалау	83
3.5 Банк қызметін рейтингтік бағалау және CAMEL жүйесі	91
Бақылау сұрақтары	101
2-бөлім. Банктің пассивтері мен активтері
4-тарау. Банктің ресурстары және капиталдық базасы
4.1. Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы	102
4.2. Банктік меншікті капиталының көздері мен қызметтері	104
4.3. Банктің меншікті капиталының жеткіліктігі	109
4.4 Банктің тартылған қаражаттары	112
4.4.1. Банктің депозиттік операциялары	113
4.4.2. Банктің депозиттік емес ресурстары	119
4.5 Банктің депозиттік саясаты	121
4.6 Қазақстандағы депозиттік нарықтың жағдайы	125
Бақылау сұрақтары	126
5-тарау. Банк активтерінің құрылымы және жіктелуі
5.1. Банктің активтерінің сипаты мен сапасы	127
5.2 Банк активтерінің жіктелуі	130
5.3 Несиелердің жіктелуі және оларға провизия құру	132
5.4. Банктің инвестициялық операциялары	138
5.3.1. Банктің инвестиция және инвестициялық саясаты	139
5.4.2 Банктің бағалы қағаздармен операциялары	141
Бақылау сұрақтары	150
3-бөлім. Банктің көрсететін қызметтері мен операциялары
6-тарау. Банктің есеп айырысу-кассалық операциялары
6.1 Есеп айырысу операциялары, олардың жіктелуі	151
6.2. Банктік шотты ашуды ұйымдастыру тәртібі	152
6.3. Қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысу формалары мен құралдары	156
6.4. Төлем карточкаларымен есеп айырысу	169
6.5 Электрондық қызмет көрсетулер және есеп айырысулар	177
6.6 Кассалық операциялар және қолма-қол ақшалармен банктің жұмысы	182
Бақылау сұрақтары	185
7-тарау. Төлем жүйесі және банкаралық есеп айырысулар
7.1 Төлем жүйесінің ұғымы және құрылымы	186
7.2. ҚР-ғы төлем жүйесінің қалыптасуы мен дамуы	190
7.3 ҚР-ғы төлем жүйесін ұйымдастыру	193
7.4 СВИФТ жүйесінің құрылымы мен қызметі	198
Бақылау сұрақтары	202
8-тарау. Банктің несиелік саясаты және несиелік механизм
8.1. Несиелік саясат, оның элементтері	203
8.2. Несиелік механизмнің мазмұны	206
8.2.1 Банктік несиенің жіктелімі	207
8.2.2. Несиелеу субъектілері мен объектілері	209
8.2.3 Несиелеуді ұйымдастыру қағидаттары	210
8.3 Банктің несиелік комитетінің құрамы мен құзіреті	214
Бақылау сұрақтары	217
9-тарау. Корпоративтік клиенттерді несиелеу және несиелік қабілетін бағалау
9.1. Корпоративтік клиенттерді несиелеу түрлері.	218
9.2 . Корпоративтік клиенттерді несиелеуге қажетті құжаттар	220
9.3. Несиелік қабілетті бағалау критерилері	222
9.4 Қарыз алушы- кәсіпорынның несиелік қабілетін бағалау	224
9.5 Несиелік және кепіл туралы келісімшарт жасау	229
9.6 Несиелік мониторинг және проблемалық несиелермен банктің жұмысы	231
9.7 Жобалық несиелеу ерекшеліктері	234
9.8 Инвестициялық жобаның тиімділігін бағалау	239
9.9 Несиелік қабілетті бағалаудағы шетел тәжірибесі	248
Бақылау сұрақтары	252
10-тарау. Жеке тұлғаларды несиелеуді ұйымдастыру
10.1 Тұтынушылық несиелеу	253
10.2 Халықты ипотекалық несиелеу	262
10.3. ҚР ипотекалық несиелеу жүйесі	270
10.4 Ипотекалық несие нарығы	275
Бақылау сұрақтары	279
11-тарау. Банктің қаржылық қызметтері
11.1. Лизинг	280
11.2. Факторинг	285
11.3. Форфейтинг	289
Бақылау сұрақтары	292
12-тарау. Банктің комиссионды-делдалдық операциялары
12.1. Траст операциялары	293
12.2. Валюталық операциялар	298
12.3 Инкассо	301
12.4 Аккредитив	303
12.5 Банктік кепіл-хат	309
Бақылау сұрақтары	313
4-бөлім. Банк қызметін басқару
13-тарау. Банктік менеджменттің мазмұны
13.1 Банктік басқару теориялары мен бағыттары	314
13.2 Банк менеджментінің сапасын бағалау	317
13.3. Банк қызметін стратегиялық және ағымдағы жоспарлау	320
13.4. Банк қызметіндегі ішкі бақылауды ұйымдастыру	326
13.5. Банк қызметкерлерін басқару	328
Бақылау сұрақтары	331
14-тарау. Банк өтімділігін басқару және бағалау
14.1. Банк өтімділігі және оған ықпал етуші факторлар	332
14.2. Банк өтімділігін басқару әдістері	336
14.3. Өтімділікті бағалау көрсеткіштері	339
Бақылау сұрақтары	341
15-тақырып. Банктің табыстары мен шығыстарын басқару
15.1. Банктің табыстары, олардың қалыптасу көздері	342
15.2 Банктің шығыстарының түрлері	345
Бақылау сұрақтары	346
16.-тарау. Банк тәуекелдерін басқару
16.1 Банктік тәуекелдердің жіктелімі	347
16.2 Несиелік тәуекелді басқару	349
16.3 Пайыздық тәуекелді басқару	354
16.4 Валюталық тәуекелді басқару	361
16.5 Операциондық тәуекелдерді басқару	365
Бақылау сұрақтары	366
Қосымшалар	367
Сөздік	417

Алғы сөз

“Банк ісі” атты оқулық “Банк ісі” пәнінің жұмыс бағдарламасы (syllabus) негізінде дайындалған мемлекеттік тілде жазылып отырған кәсіби пән болып табылады. Оқулық автордың қазіргі Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінің “Банк ісі кафедрасында, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің “Қаржы” кафедрасында доцент, Қ.И. Сатбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық универсиетінің «Қаржы және маркетинг» кафедра меңгерушісі қызметінде жүріп жинақтаған, бірнеше жылдық дәрістік материалдары негізінде дайындалған.

Оқулықтың өзіндік ерекшелігі банктердің қызметін ұйымдастыру, реттеу және бағалау және өтімділігін басқару, олардың нарықтық экономикаға өтудегі рөлі мен қызметтері жайлы нақты Қазақстан Республикасының тәжірибесіне сүйене отырып жазылғандығымен сипатталады.

Оқулық коммерциялық банктердің операцияларын тек теориялық бағытта қарастырып қоймай, сондай-ақ олардың тәжірибелік жақтарын да қамтиды.

Оқулықтың құрылымы: 4 бөлімнен, 16 тарау және бірнеше тақырыптардан, сондай-ақ әр тақырыптан кейін бақылау сұрақтарынан тұрады.

Бірінші тарауда банктердің пайда болуы және даму тарихы, Қазақстанға банк капиталының енуі, ҚР-ғы банк жүйесінің қалыптасуы мен дамуы, сондай-ақ КСРО және ҚР-ғы банктік реформалар туралы мәселелер қарастырылған.

Екінші тарауда Қазақстан Ресупбликасының орталық банкі - Қазақстан Ұлттық банкісінің ұйымдастырылу және функционалдық құрылымы, міндеті, классикалық қызметтері мен операциялары, эмиссиялау қызметі, ақша-несие саясатын жүргізу құралдары, алтын-валюта резервін басқаруы, сондай-ақ инфляциялық таргеттеу қағидаттарына өту ерекшеліктері және трансмиссиялық механизм туралы сұрақтар қамтылған.

Үшінші тарауда ҚР-ғы банктерді ашу және олардың қызметін ұйымдастыру, банк қызметін пруденциалдық реттеу, банктік топтардың қызметін жиынтық қадағалау және банк қызметін рейтингтік бағалау және CAMEL жүйесі қарастырылған.

Төртінші тарауда банктердің ресурстарының қалыптасу көздері мен құрылымдары: меншікті капитал, депозиттік және депозиттік емес ресурстар қарастырылған.

Бесінші тарау коммерциялық банктердің активтері, олардың құрылымдары мен сапасы, сол сияқты кейбір активтердің жіктелімі жайлы мәселелерді қамтиды.

Алтыншы тарауда банктің есеп айырысу-кассалық операциялары, оның ішінде: банктік шоттар ашу есеп айырысу формалары мен құралдарына, сондай-ақ банкаралық есеп айырысуға қатысты мәселелер қамтылған.

Жетінші тарауда төлем жүйесінің ұғымы, құрылымы, ҚР төлем жүйесінің қызметін ұйымдастыру ерекшеліктері, СВФИТ жүйесінің қызметі туралы сұрақтар қарастырылған.

Сегізінші тарауда несиелік саясат және несиелік механизм, несиелеу механизмі және банктердегі несие беру процестері, олардың өзара байланысы және құрылымдық элементтері жүйелі түрде қарастыралады.

Тоғызыншы тарауда корпоративтік несиелеу түрлері, ерекшеліктері, шарттары, қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау мәселелері, сондай-ақ жобалық несиелеу ерекшеліктері, инвестициялық жобаның тиімділігін талдау тәжірибиелері қарастырылған. Мұнда қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау критерийлері, заңды және жеке тұлғалардың несиелік қабілетін бағалау көрсеткіштер жүйесі беріледі.

Оныншы тарауда, жеке тұлғаларды несиелеу түрлері, ерекшеліктері, тұтынушылық несиелеу және ипотекалық несиелеу тәжірибиелеріне банк материалдарында нақты мысалдар келтірілген.

Он бірінші тарауда банктердің қаржылық қызметтері: лизинг, факторинг және форфейтинг операциялары туралы мәселелер қамтылады.

Он екінші тарауда банктің комиссионды-делдалдық операциялары, оның ішінде трасталық және валюталық операцияларына қатысты мәселелер баяндалады.

Он үшінші тарауда банк қызметін басқару, банктік менеджменттің бағыттары, соның ішінде қаржы менеджменті және кадр менеджментін ұйымдастыру қамтылған.

Он төртінші тарауда банктің өтімділігіне ықпал етуші факторларға, өтімділікті басқару және бағалау әдістеріне қатысты сұрақтардың банктің табыстары мен шығыстары, оның ішінде пайызды және пайызсыз табыстары туралы баяндайды.

Он бесінші тарауда банктің табыстары мен шығыстары, оның ішінде пайызды және пайызсыз табыстары туралы баяндайды.

Он алтыншы тарауда банктің қызметіндегі тәуекелдер, олардың жіктелімі, сондай-ақ тәуекелдердің кейбір түрлері, соның ішінде несиелік, пайыздық, валюталық тәуекелдерді басқару туралы баяндалған.

Оқулық алғаш рет даярланып отырғандықтан кемшіліктерсіз жазылған деп айта алмаймыз, осыған орай, мамандар мен оқырмандар тарапынан бағалы ұсыныстар мен түзетулер енгізуге байланысты ескертулері болса, оны автор құптайды және келешекте қайта өңделіп, түзетулер енгізу кезінде міндетті түрде ескереді, сондай-ақ ондай тілек білдірушілерге автор ықылас білдіре отырып, алдын ала алғысын айтады.

1-бөлім. Банк жүйесінің қалыптасуы мен дамуы

1-тарау. Банктердің пайда болуы мен Қазақстандағы банк ісінің дамуы

1.1 Банктің мәні және даму тарихы

Ежелгі ғасырлар тарихы кейінгі ұрпаққа банктердің қашан пайда болғаны туралы ғана емес, сондай-ақ олардың қандай операцияларды орындағандығы туралы да толық мәліметтер қалдырмаған секілді.

Кейбір ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура тұсында және ең бастысы, Италияның жекелеген қалаларында (Венеция, Генуе) XІV-XV ғғ. пайда болған. Олардың еңбектерінде банк тауар шаруашылығының ерекше институты ретінде тауар шаруашылығының ерте кезеңінде, яғни тауар-ақша қатынастарының дамуына байланыссыз, ақша айналысын реттеу үшін пайда болған делінеді.

XVІ-XVІІ ғғ. Венецияда, Генуеде, Миланда, Амстердамда, Гамбургте, Нюрнбергте саудагер-клиенттер арасында қолма-қол ақшасыз есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін жиробанктер құрылады. Жиробанктер өздерінің клиенттері арасында белгілі салмағы бар бағалы металлдардан жасалған ақша бірліктері арқылы есеп айырысулар жүргізді. Өздерінің бос ақша қаражаттарын жиробанктер мемлекетке, қалаларға және артықшылығы бар компанияларға ссудаға берді.

Ал кейбір мамандар, банкті одан да ерте мерзімде – феодализм тұсында пайда болған деп айтады. Олар феодалдық шаруашылық тұсында банктердің төлемдегі делдалдық қызметінің қажеттігінен пайда болғандығын тілге тиек етеді.

Дегенмен де, деректерге сүйене отырып, банктердің пайда болуының екі мың жылдық тарихы бар екендігін айтуға болады.

Өкінішке орай, “банк” сөзінің өзі бізге оның мәнін ғана белгісіз етіп қоймай, алғашқы несиелік мекеме туралы біздің жорамалымыздың ақиқаттығына күмән туғызады.

“Банк” сөзі “banco” деген ағылшын тілінен аударғанда “айырбас столы” дегенді білдіреді. Бұл “айырбас столы” тауарлармен сауда жасалатын алаңдарда құрылады. Сауда мемлекеттер мен қалалардың, жекелеген тұлғалардың әр түрлі монеталарымен жасалған. Ол уақытта монеталардың біртұтас жүйесі болмағандықтан, олармен сауда-саттық барысында әр түрлі формадағы монеталар кездескен. Банктер пайда болардың алдында ақша-сауда капиталының өкілдері саудагерлердің ақшалай салымдарын қабылдап, оларды әр түрлі елдің ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе, айырбастаушылар бұл салымдарды, сондай-ақ өздерінің ақша қаражаттарын ссудаға беріп, пайыз алу үшін пайдалана бастайды. Сөйтіп, айырбастаушылар біртіндеп банкирлерге айналады.

Біздің түсінігімізде, банк ұғымы айырбастаушылардың және олардың айырбас орындарының болуымен сипатталады. Алғашқы банктердің Италияда пайда болу себебі, оның сол уақыттарда дүниежүзілік сауда орталығы болғандығын ескеріп, әр елдің ақшалары мен тауарларының сол елге қарай ағылып, банкирлердің сауда операцияларына тікелей қатысуына байланысты түсіндіріледі.

Тарихшылардың пікірінше, б. э. д. 2300 жыл бұрын холдейлердің сауда компаниялары пайда болып, олар өздерінің тікелей қызметтерімен қатар, ссудалар берген. Олар б. э. д. VІ ғ. Ежелгі Вавилонда салым операциялары: салымдарды қабылдау және оларға пайыз төлеу операцияларының жасалғандығын еске сала кетеді. Мұндай операциялар б. э. д. ІV ғ. Ежелгі Грецияда да жасалған. Бір айта кететіні, ежелгі гректер салым қабылдай отырып, белгілі бір ақы төлеу арқылы ақшалар айырбасын жүргізіп отырған көрінеді.

Сонымен, бұл алғашқы банктік операцияларды орындаған кімдер? деген сұрақ туады. Тарихшылардың пайымдауынша, олар жекелеген тұлғалар және қолында шоғырланған ақшалай қаражаттары бар шіркеу мекемелері екен. Шіркеулер құндылықтарды сақтайтын ең сенімді орындар болған. Сол уақыттары белгілі гректің шіркеулері (Дельфа, Дело, Само, Эфсе) ақша сақтаумен айналысқан. Эфседегі Артемид шіркеуінде кіші Азия жағалауындағы елдердің салымдары, ал Дельфадағы Аполлон шіркеуінде барлық еуропалық Грецияның бос ақша қаражаттары шоғырланыпты.

Алғашқы банктер жинақталған зор ақша байлықтарының қозғалыссыз жатуға болмайтынын, оларды уақытша пайдалануға беріп, пайда табу қажеттігін түсінеді.

Ежелгі банктер несиелік операциялар жүргізумен қатар салым иелеріне біртіндеп есеп айырысу қызметін де көрсетті. Есеп айырысулар банктердегі салым иелерінің бір шотынан басқа бір шотқа аудару арқылы жүргізілді.

Банктер қызметтерінің қолайлылығы іскер адамдардың назарынан тыс қалмады. Банктің клиенттер қатары ақырындап ұлғая түсті. Банктер өз кезегінде клиенттер арасында жасалатын келісім-шарттарды құруда сенім қызметтерін көрсетіп, сауда-саттықта делдал қызметін атқарды. Есеп айырысуларды жеңілдету мақсатында ежелгі банктер өздерінің банктік билеттерін шығарды. Олар толық құнды ақшалармен қатар айналыста жүрді. Ағылшын елінде алғашқы акционерлік банк - Ағылшын банкі 1694ж. құрылып, үкіметтен банкнота шығаруға құқық алады.

Әрине, мұның бәрі алғашқы банктердің капитализмнің мануфактура жағдайында, банкирлер үйлері ретінде пайда болғанын куәландырмайды. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушылардың болуы банктердің пайда болуының тек алғышартын ғана сипаттайды.

Ендеше, осы жерде несие берушінің қандай жағдайларда банкке айналғаны таң қалдырады. Сонымен бізге белгісіз болатын келесі бір нәрсе - бұл несиенің жеке формасы мен банктік несие арасындағы айырмашылықтың болуы. Банктік несие бойынша несиелік қатынастың бір тарабы жеке тұлға емес, несиелік мекеменің қалай болғаны түсініксіз болуы мүмкін.

Бұл сұраққа жауап беру үшін қазіргі кездегі сөздіктердегі банк ұғымына мән берелік. Анықтамалық басылымдарда банк “ірі несиелік мекеме” ретінде сипатталады. Несиелік істің даму деңгейіне байланысты және несие берушілердің несиелік операциялары бір жүйеге айналу нәтижесінде жеке несие беруші өзінің несие беруін тоқтатады. Несие тек қана тұтыну мақсатына ғана берілмей, шаруашылық операциялардың қажеттілігін де қанағаттандыра бастайды. Несиелік мәмілелер жасаумен бірге несие беруші өзінің клиенттерінің тапсырмалары бойынша есеп айырысу және басқа да операцияларды жүзеге асырады. Сөйтіп, банктер ақша шаруашылығының осы даму сатысына өте отырып, барлық операцияларды бірдей көрсететін біртұтас орталыққа айналады. Демек, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура сатысынан да бұрын, яғни мемлекеттің құрылуы кезеңінде пайда болған дегенге негіз бар. Мұндай қатынастардың құл иеленушілік қоғамында болғандығына тарих куә.

Ежелгі Римде банк және несие құқының нормалары болған. Осы нормаларға сәйкес, б.э.д. ІІІ ғ. айырбас ісіне мамандандырылған Римдік банкирлерді кумулияр деп атады. Оларға несиелік операцияларды жүргізуге рұқсат етілмеген. Тарихшылардың айтуынша, Ежелгі Вавилон банктері тек қана несие беріп қоймай, сондай-ақ жер бөлімшелерін сатып алу-сату, және басқа да операцияларды орындаған.

Банктің пайда болуы туралы қарастырғандар оның мәнін ашуға жақындайды, бірақ та банктің толық мәні әлі де болса жұмбақ болып қала бермек.

Банктік мекемелердің қызметі сан алуан. Қазіргі қоғамда банктер әр түрлі операциялармен айналысады. Банктер арқылы халық шаруашылығын қаржыландыру, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, кей жағдайларда делдалдық мәмілелер мен мүлікті басқаруға байланысты қызметтер жүзеге асырылады.

Банктің мәнін ашуға екі жақты тұрғыдан келуге болады: заңи және экономикалық. Бірінші жағдайда, ең бастысы “банктік операциялар” ұғымының маңызы артады. Олардың қатарына банк қызметі туралы заңда көрсетілген операциялар тізімі жатады.

Қай жағынан алсақ та банктің мәнін заң тұрғысынан қарау жеткіліксіз болып табылады. Банктің мәнін айқындау оның қызметінің заңмен қатынасын білумен ғана шектелмейді. Банктің мәнін, оған рұқсат етілген операцияларын анықтайтын заң емес, оны істің экономикалық жағы және банктің жаратылысы анықтайды.

Банктің мәнін талдағанда оның бастапқы атқарған қызметтерін (валюта айырбасы, несие беру, есеп айырысу) жоққа шығаруға болмайды. Жалпы, кез келген құбылыстың мәнін танып білуде, оның қандай операцияларды орындайтыны немесе орындағандығы туралы сұраққа жауап іздеудің қажеті шамалы, бұл жерде ең бастысы, оның сапасына және басқа институттардан өзара айырмашылығына мән берген дұрыс.

Банктің мәнін басқа институттардан өзара айырмашылығына байланысты қарастырсақ, банк ерекше өнім шығарумен айналысатын кәсіпорын болып саналады. КСРО тұсында кәсіпорын ретінде тек фабрика, зауыт, немесе материалдық өнім жасайтын өндіріс сферасы түсінілген. Бірақ экономиканың басқа да буындарына “кәсіпорын” деген атақты иеленуге ешқандай да тиым салынбаған.

Ежелгі Русьте “кәсіпорын” деп қандай да бір іспен немесе қызметпен айналысатын субъектіні айтқан. Сондықтан да белгілі бір қызметпен айналысатын банк сияқты субъектіге “банк – бұл кәсіпорын” деп айту өзінше дұрыс нәрсе. Мұнымен біз нүкте қоюға тиіс емеспіз, себебі “кәсіпорын”- бұл біздің ойымыздағының бәрін толығымен ашпайды.

Сонымен бірге ол дұрыс нақтылауды қажет етеді, себебі, банк шын мәнінде фабрика да, зауыт та емес. Ол бұлардан өзіндік ерекше қызмет көрсетуіне қарай ажыратылады. Ең бастысы - банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан өзара ажыратылатыны, оның қызметінің өндіріс аясында емес, айналыс және айырбас аясында жүзеге асуына байланысты болуы.

Банктің ерекше кәсіпорын ретінде шығаратын өнімі материалдық өндіріс аясының өнімдерінен өзара ажыратылады, ол жай ғана тауар шығармайды, оның тауары ерекше, яғни ақша, төлем құралдары түрінде шығады.

Қызмет көрсету аясындағы банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан ерекшелігі оның несие беруінен байқалады. Оның негізгі өнімі “несие” болғандықтан, банкті - “несиелік мекеме” деп атаған.

Сондай-ақ, банк өнеркәсіптік кәсіпорындардан өзінің эмиссиялау сипатына да байланысты ажыратылады. Ол тек қана акциялар мен басқа да бағалы қағаздар шығарып қоймайды, сол сияқты басқа эмитенттердің бағалы қағаздарын есепке алу және сақтауға байланысты операцияларды жасайды.

Банкті сауда, делдал кәсіпорыны десе болады. Жалпы, банктің саудамен ұқсас болуы кездейсоқтық емес. Шынында да, банктер де ресурстарды сатып алып, оларды сатумен айналысады.

Сауда кәсіпорыны да өз кезегінде банкке ұқсайды, яғни ол да банктің кейбір қызметтерін көрсетеді. Мысалы ірі сауда кәсіпорындары да банк сияқты белгілі мөлшерде ақшалай немесе заттай несие беруі мүмкін. Сауда кәсіпорынынан банктің іргелі айырмашылығын оның негізінен байқауға болады. Банктің негізі деп оның басты өнімі – несие ісі түсіндіріледі.

Сонымен, қазіргі түсінікте “ коммерциялық банк” - бұл ерекше өнім шығарумен айналысатын кәсіпорын немесе қолма-қол және қолма-қолсыз ақшада төлем айналысын реттеуді жүзеге асыратын ақша-несие институты болып табылады.

“ҚР-ғы банктер және банктік қызмет туралы” заңның 1-бабына сәйкес, “банк –осы заңға сай банктік қызметті жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға”.

Банктік қызмет - бұл банктік операцияларды жүзеге асырумен байланысты қызметті білдіреді. Аталған заңның 30-бабына сәкес банктік операцияларға мыналар жатады:

• заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және жүргізу;

• жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және жүргізу;

• банктердің және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың крреспондентік шоттарын ашу және жүргізу;

• заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;

• кассалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, беру, қайта санау, айырбастау, ұсату, сорттау, қаптау және сақтау;

• аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аударумен байланысты тапсырмаларын орындау;

• есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін және өзге борыштық міндеттемелерін есепке алу (дисконт);

• заемдық операциялар: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару шартымен ақшалай формада несиелер беру;

• заңды және жеке тұлғалардың, оның ішінде корреспондент-банктердің тапсырмаларына байланысты, олардың банктік шоттары бойынша есеп айырысу операцияларын жүргізу;

• сенім (траст) операциялары: сенім білдірушінің тапсырмасы бойынша және оның мүддесіне сай, ақшасын, құйма бағалы металын және бағалы қағаздарын басқару;

• клирингтік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау, сондай-ақ олар бойынша өзара есепке алу операцияларын жүргізу және клирингке қатысушылардың таза позициясын анықтау;

• сейфтік операциялар: клиенттердің құжатты формада шығарылған бағалы қағаздарын, құжаттарын және бағалы заттарын сақтау қызметін көрсету, сондай-ақ жәшіктерді, шкафтарды және бөлмелерді жалға беру;

• ломбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен жылжитын мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несиелер беру;

• төлем карточкаларын шығару;

• банкнота мен монеталарды және бағалы заттары инкассациялау және жөнелту;

• шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдасытыру;

• төлем құжаттарын инкассоға қабылдау (вексельден басқаларын);

• чек кітапшаларын шығару;

• бағалы қағаздар нарығындағы клирингтік қызмет;

• аккредитивті ашу, растау және ол бойынша міндеттемені орындау;

• ақшалай формада орындалуды көздейтін, банктік кепіл-хаттарды беру;

• үшінші тұлғаның атынан ақшалай формада орындалуды көздейтін банктік кепілдеме беру.