14.2. Традыцыі і навацыі ў дынаміцы культуры

К

14.2

Традыцыі і навацыі ў дынаміцы культуры

ультура з’яўляецца аб’ектам асаблівай складанасці для любога даследчыка. Яна не з’яўляецца прыродным утварэннем, хоць і звязана з прыродай тысячамі ніцяў. Культура цалкам залежыць ад чалавека, мае суб’ектыўны,– той, што зыходзіць ад суб’екта,– выток паходжання, напоўнены ў той жа час і аб’ектыўным зместам. Яна паўстае ў першую чаргу ў якасці некаторага выніку чалавечай дзейнасці, у выглядзе сукупнасці матэрыяльных аб’ектаў (прылады працы, вытворчыя і жылыя карпусы, прадметы ўжытку і быту), у сукупнасці навыкаў працоўнай дзейнасці, захоўваемых чалавецтвам старых і распрацоўваемых новых тэхналогій, а таксама ў выглядзе разнастайных аб’ектаў духоўнай культуры. Аднак разгляд культуры як выніку дзейнасці чалавека, як чагосьці статычнага, «паўстаўшага», натыкаецца на пэўныя цяжкасці. Любы аб’ект культуры мае сэнс толькі ў дзейнасці чалавека, набывае сваё сапраўднае быццё ў тым выпадку, калі ён мае сэнс і значэнне для суб’екта, які яго выкарыстоўвае, спажывае, распрадмечвае ў працэсе ўсёй сваёй жыццядзейнасці.

Чалавек – пастаянна зменлівая істота, якая «становіцца», развіваецца. Ён дзейсна прысвойвае сабе свет, успрымае культуру як жывы арганізм, таксама вечна зменлівы. Чалавек і культура – аб’екты, якія каэвалюцыйна развіваюцца. Яны узаемна ўплывальныя, абагачальныя і ўтваральныя. У гэтым сэнсе можна казаць пра культуру не толькі як пра вынік дзейнасці чалавека, але і як працэс, як тое, што знаходзіцца ў пастаянным станаўленні. Сувязным звяном каэвалюцыі выступае менавіта дзейнасць суб’екта. У супярэчлівай сутнасці чалавечай дзейнасці заключаны вызначэнні і супярэчнасці культуры, яе быцця як асаблівай, створанай чалавекам сістэмы. Каб разгледзець культуру ў якасці сістэмы, трэба адказаць на пытанні: ці з’яўляецца сусветная культура пэўнай цэласнасцю, і, калі так, то якая яе структура?

Сусветная культура ў часе і прасторы стракатая, невычарпальная ў сваіх асобных праявах, надзвычайна багатая, разнастайная, яна мае мноства мадыфікацый, прадстаўлена развітымі, развівальнымі, разнастайнымі пераходнымі формамі. Тым не менш, для яе характэрны такія агульныя рысы, як пазабіялагічнасць, якая выступае ў якасці субстанцыяльнай асновы культуры; тэхналагічнасць, гэта значыць наяўнасць механізмаў прыстасавальна-пераўтваральных адносінаў суб’екта-творцы да асяроддзя; прадуктыўнасць – творча спараджальны характар быцця ў свеце; стэрэатыпнасць – здольнасць да ўзнаўлення Наяўнага.

Пры такім разглядзе сусветная культура як цэлае з’яўляецца спосабам дзейнасці, тэхналогіяй родавага суб’екта (чалавецтва), народжанай соцыумам, характарызуемай у сваім быцці адзінствам прыстасавальна-пераўтваральнага і стэрэатыпна-прадуктыўнага момантаў. Якія б ні былі разнастайныя формы культур, у іх наглядна выяўляюцца рысы адзінства, супадзення ў прадметах культуры, спосабах дзейнасці людзей, незалежна ад храналагічнай і геаграфічнай аддаленасці. Недзялімасць свету, адзінства сусветнай культуры, агульнасць культурнага багацця чалавецтва прызнаваліся ўсімі прагрэсіўнымі мысліцелямі як сапраўды гуманістычны прынцып разгляду культуры. Ідэя гэта прасочваецца ў выдатных працах Э. Тайлора «Першабытная культура», Дж. Фрэзера «Залатая галіна» і іншых творах, якія здзіўляюць уяўленне чытача велізарным этнаграфічным матэрыялам, дзе за экзатычнасцю праяў мноства культур выяўляюцца падобныя рысы і прынцыпы іх функцыянавання. Разнастайныя формы культуры, як бы моцна яны ні адрозніваліся адна ад адной, з’яўляюцца параджэннем аднаго і таго ж кораня, яны тоесныя ў сваёй сутнасці, як спосабы адзінай чалавечай дзейнасці. Э. Тайлор, падыходзячы да параўнальнага вывучэння адрозных адна ад другой формаў, падкрэсліваў, што любы этналагічны музей наглядна паказвае рысы адзінства, супадзення ў прадметах матэрыяльнай культуры і спосабах дзейнасці – незалежна ад часавай і геаграфічнай аддаленасці. Прадстаўнікі так званага «культурнага рэлятывізму», насупраць, зыходзілі з прызнання несумяшчальнасці і адсутнасці пунктаў супадзення культур розных краін, народаў, эпох. Прыхільнікамі канцэпцый лакальных цывілізацый і тыпаў культур з’яўляюцца сусветна вядомыя даследчыкі Н. Данілеўскі, А. Тойнбі, О. Шпенглер.

На сённяшні дзень склаліся розныя падыходы да даследавання гістарычнага шляху чалавецтва: культурна-гістарычны, цывілізацыйны, фармацыйны, кожны з якіх імкнецца выявіць некаторыя крытэрыі, бо яны дазваляюць гаварыць аб пэўнай цэласнасці даследуемага аб’екта, аб адзінстве чалавечай гісторыі. Сярод крытэрыяў называюцца эканамічныя, тэхніка-тэхналагічныя фактары, фактары «духу», «ментальнасці», светапогляду, рэлігійнасці, фактары этнасу, «геаграфічнага культурнага арэалу» і інш. Што ж робіць адзіным цэлым сусветны гістарычны працэс, сусветную культуру? На якім сапраўды ўсеагульным грунце выпамёўваецца воблік таго цэлага, якое мы называем сусветнай культурай?

Фундаментальна агульным, тым, што істотна звязвае ўсю чалавечую гісторыю, робіць сусветную культуру сапраўды цэлым генетычна, гістарычна (дыяхронна) і сістэмна-структурна (сінхронна), з’яўляецца дзейнасць чалавека, яго праца, якая ляжыць у аснове каэвалюцыйнага змянення і развіцця самога чалавека, культуры, грамадства і прыроды. Дыяхронная саматоеснасць сутнасных асноў культуры выяўляецца ў адзінстве працэсу сусветнай гісторыі.

Тэндэнцыя разгляду сусветнай культуры як цэлага на аснове прызнання адзінства гісторыі, дзе суб’ект творыць сусветны працэс у дзейнасці па вытворчасці матэрыяльных і духоўных каштоўнасцей, дзе ёсць агульныя механізмы вытворчасці, захавання, распаўсюджвання, абмену створанымі чалавецтвам культурнымі багаццямі, усё больш прабівае сабе дарогу. Уяўленне аб сусветнай культуры, узятай як цэлае на працягу яе быцця (сусветнай гісторыі), не выключае, а дапускае яе сінхроннае адзінства ў кожны дадзены гістарычны перыяд. Разгляд гэтага пытання натыкаецца на неабходнасць вызначэння канкрэтна-гістарычнага тыпу сувязей, якія ўтвараюць культурнае цэлае. Вядома, што звязанасць – гэта вызначальная прыкмета цэлага. Часавае адзінства культуры набывае сапраўдную нагляднасць з гістарычнага перыяду новага часу, а пераход да інфармацыйнага грамадства робіць гэты працэс неаспрэчным. Усепланетарны абмен дзейнасцю, інфармацыяй дазваляе перадаваць ад аднаго суб’екта да другога свае «сутнасныя сілы» і з’яўляецца фундаментальнай сувяззю ўсяго сацыякультурнага кантынууму.

Сацыякультурны кантынуум як нешта цэлае не з’яўляецца аморфным. Ён валодае развітой унутранай структурай, выступае ў якасці складанай сістэмы.

Прынцып сістэмнасці ўяўляе сабой важны аспект філасофскай метадалогіі ў вывучэнні такога развівальнага аб’екта як культура. З ім звязаны шэраг нарматыўных патрабаванняў, якія прадпісваюць весці даследаванне так, каб зразумець даследуемы аб’ект як сістэму, як узаемную сувязь элементаў, як структураваную цэласнасць. Такім чынам, важна падкрэсліць, з аднаго боку, цэласнасць аб’екта, яго структурнасць, з другога – узаемадзеянне і дынаміку пераўтварэння структурных элементаў. Вынікам такога даследавання выступаюць сінтэтычныя веды, шматмерная карціна быцця культуры. Аднак многае залежыць ад зыходных метадалагічных установак, ад таго, што выбіраецца ў якасці сувязнога звяна структуры. Структуралісты (К. Леві-Строс, М. Фука), напрыклад, падкрэсліваюць базіснае значэнне моўна-знакавых структур у культуры.

Тэарэтыкі структурна-функцыянальнага аналізу (Т. Парсонс, Р. Мертон) у якасці вызначальнай структуры фіксавалі сукупнасць агульнапрынятых нормаў і каштоўнасцей, якія вымушаюць чалавека выконваць функцыянальныя патрабаванні сацыяльнай сістэмы.

Марксісцкі метад зыходзіць з прызнання базіснага значэння матэрыяльнай (эканамічнай) структуры, якая вызначае ролю матэрыяльнай культуры ў адносінах да духоўнага жыцця грамадства. Пры ўсім адрозненні адзначаных падыходаў усе яны ў першую чаргу мяркуюць разгляд аб’екта як сістэмы з уласнай унутранай арганізацыяй, указваюць на неабходнасць вызначэння ступені складанасці сістэмы і выяўлення заканамернасцей функцыянавання і ўзаемасувязі элементаў. Трэба падкрэсліць, што паняцце культуры шматзначнае.

Культура сінкрэтычная (нерасчлененая), полімадальная, шматмерная. З гэтай прычыны выдзяленне структурных элементаў абцяжарана, вызначанасць іх у пэўнай меры ўмоўная. Праблемы гэтыя ў той ці іншай ступені абмяркоўваліся ў працах расійскіх даследчыкаў: Ц. Арзаканьяна, А. Арнольдава, В. Давідовіча, Ю. Жданава, В. Келе, М. Кагана, В. Мяжуева, Э. Маркарана, В. Талстых і інш. Глыбокае пранікненне ў збудаванне цэласнага свету культуры яшчэ наперадзе, аднак паспрабуем выдзеліць найбольш часта сустракаемыя ў працах вучоных кампаненты сістэмы.

Пры разглядзе ўсеагульнага звароту культуры як уласцівасці дзеючага суб’екта, можна выдзеліць яе суб’ектыўнае быццё, выражанае ў дваістым захавальна-спараджальным характары актуальна функцыянуемага і развівальнага суб’екта, і аб’ектнае (аб’ектываванае) быццё, апрадмечанае, якое нясе ў сабе выніковы момант дзейнасці. Можна казаць пра два бакі культуры: яе знешняй прадметнасці, тэхнічным боку і ўнутранай прадметнасці, якая выступае як чалавечы бок, яго жывая дзейнасць, цэласнасць функцыянавання здольнасцей суб’екта, адзінства яго ўнутранага свету. З гэтых пазіцый уся чалавечая культура перш за ўсё паўстане перад намі як развіццё гэтай унутранай прадметнасці, пастаянна пераводзімай дзейнасцю суб’екта ў аб’ектываваную прадметнасць. Формы аб’ектывацыі з’яў культуры даволі розныя: ад аб’ектывацыі ў нейрадынамічных сістэмах мозга індывіда, яго свядомасці, поглядаў на свет, перакананняў, творчых інтэнцый, мэтаў дзейнасці да навыкаў і ўмення вырабляць што-небудзь, ад стэрэатыпных формаў паводзін да выходзячых за рамкі ўстойлівасці інавацыйных змен традыцый, ад аб’ектываваных, тых, што ўвайшлі ў фонд культуры, своеасаблівую памяць грамадства, момантаў духоўнай дзейнасці да аб’ектывацыі ў выглядзе матэрыялізаваных аб’ектаў (прадметаў) культуры, захоўваемых у музеях і выкарыстоўваемых у штодзеённым жыцці. Гэтыя меркаванні заслугоўваюць увагі, таму што ў іх змяшчаецца тэарэтычная пасылка для першага расчлянення кантынууму сусветнай культуры на тую, якая валодае быццём у суб’ектыўнай форме (як суб’ектыўная рэальнасць, уласцівая суб’екту дзейнасці,як унутраная прадметнасць, мэта дзейнасці ў яе адзінстве са сродкамі), і знешнюю прадметнасць як свет рэалізаванай дзейнасці, як выніковая форма.

Суб’ект, дзейсна прысвойваючы навакольны свет, агульначалавечую культуру і «свой» соцыум (ва ўсёй разнастайнасці формаў аб’ектывацыі), успрымае культуру як штосьці дадзенае, існуючае аб’ектыўна незалежна ад таго, якая форма аб’ектывацыі, хоць то матэрыяльныя аб’екты, ці выпрацаваныя і замацаваныя ў сацыяльнай памяці спосабы матэрыяльнай і духоўнай дзейнасці, традыцыі і эталоны паводзін, пануючыя ў грамадстве стэрэатыпы мыслення, парадыгмы, міфы, тыпы рацыянальнасці і ментальнасці. Вобраз будучага фарміруецца суб’ектам па сваёй чалавечай мерцы і патрабуе азначэння свету культуры не толькі такім, якім ён ёсць, але і якім ён павінен быць з пунту гледжання жадаемага бачання свету чалавекам (патрэбнага), пабуджальнага да яго дасягнення. Прыняцце наяўнай культуры, усведамленне і асэнсаванне свайго ўзаемадзеяння і сувязі з ёй, разуменне культуры як «свету чалавека» («я ў свеце», «свет ува мне», «свет для мяне», «я для свету») фарміруе вектар актыўнасці суб’екта не толькі ў працэсе адлюстравання свету, але і ў дзейнасці па змяненні, развіцці наяўна існуючай культуры, у прыняцці ці адкіданні традыцый, аўтарытэтаў і да т.п. Такім чынам, і наяўнае існае, і яго вобраз, і мадэль будучага, і сам суб’ект знаходзяцца ў пастаянным развіцці, не з’яўляюцца статычнымі аб’ектамі. Культура, акумулюючы грамадска-гістарычны вопыт, праграмуе чалавечую дзейнасць, зыходзячы з грамадскіх патрэб, і задае рух наперад. Культура выступае як механізм, створаны грамадствам для наследавання і перадачы сацыяльных сіл ад аднаго пакалення да другога. Яна – адзінства атрыманай у спадчыну і параджальнай дзейнасці. Быццё культуры ў гэтым сэнсе выступае як адзіны працэс, які разгортваецца ў сферы матэрыяльнай і духоўнай вытворчасці.

Дзяленне на матэрыяльную і духоўную культуру фіксуе прынцыповыя адрозненні паміж двума тыпамі дзейнасці. Дзяленне ажыццяўляецца зыходзячы не толькі з адрозненняў вырабленых «прадуктаў», але і па ўнутраных характарыстыках самой дзейнасці, па сукупнасці ўмоў і сувязей, якія ўтвараюць гэту дзейнасць.

Вызначаючы культуру як спосаб, тэхналогію дзейнасці, можна выдзеліць культурны бок разнастайных з’яў грамадскага жыцця: культуру працы, быту, мыслення, вытворчасці, палітычную, прававую, культуру сацыяльных адносін. Яна ёсць спосаб чалавечага быцця і кожнай праявы сацыяльнасці.

Культура, будучы рэалізаванай, увасобленай у дзейнасці свядомасцю, уключае ў сябе «культурную прадметнасць». Паняцце «культурная» прадметнасць ахоплівае ўсё тое, у чым увасабляюцца веды, уменне, нормы, каштоўнасці грамадства. Яна ўключае ў сябе матэрыяльную культуру, якая ахоплівае сродкі, прадукты і інфраструктуру матэрыяльнай вытворчасці, прадметы быту і духоўную культуру, увасобленую ў мове, гутарцы, у маральных паводзінах і творах мастацтва, у прававых і палітычных паводзінах, навуковых працах і рэлігійнай абраднасці. У цэлым зместам культуры з’яўляецца духоўны свет чалавека, увасоблены ў працоўнай ці іншай дзейнасці.

Як грамадская з’ява культура выконвае шматлікія функцыі. Яна ўключае ў сябе пазнавальную дзейнасць чалавека, выконвае інфарматыўную функцыю, з’яўляючыся сродкам перадачы сацыяльнага вопыту і асваення культуры іншых народаў. Развіццё культуры з неабходнасцю абумоўлена яе камунікацыяй з іншымі культурамі. Культура выконвае таксама нарматыўную функцыю, яна рэалізуе нормы, сфарміраваныя ў канкрэтнай цывілізацыі, а таксама стварае ўласныя нормы і каштоўнасці, распаўсюджваючы іх уплыў на ўсе сферы жыцця і дзейнасці чалавека.

Важнейшай функцыяй культуры з’яўляецца чалавекатворчая. Індывід становіцца асобай у працэсе авалодання культурай. Культура абслугоўвае сістэму сацыяльных адносін, апасродкуе і рыхтуе змены і зрухі, якія тут адбываюцца, ствараючы спецыфічныя механізмы, што забяспечваюць рэгуляцыю паводзін чалавека. Гэта можа быць прамое, непасрэднае рэгуляванне праз права, мараль, сістэму забаронаў, а таксама ўскоснае рэгуляванне – праз прадпісанні да ажыццяўлення некаторых дзеянняў, сімвалізуючых тыя ці іншыя каштоўнасці і патрабаванні грамадства.

Важнейшымі функцыямі культуры з’яўляюцца таксама адаптацыйная і негатрапійная. Культура як галіна творчага пошуку знаходзіць новыя магчымасці адказу на «выклік» гісторыі і прыроды, для вырашэння наспелых праблем у грамадстве. Яна забяспечвае адаптацыю грамадства да переменаў і узаемадзеяння з іншымі цывілізацыямі. Негатрапійная функцыя палягае ў захаванні грамадства як якасна своеасаблівага феномена. Культура супрацьстаіць разбуральным тэндэнцыям, паколькі змяшчае механізмы адбору каштоўнасцей, у выніку чаго адны феномены цывілізацыі, тыя, якія маюць абмежаванае гістарычнае значэнне, скасоўваюцца зусім, іншыя ўключаюцца ў скарбніцу агульначалавечых здабыткаў.

У якасці функцый культуры выдзяляюцца таксама наступныя функцыі: сацыялізуючая, мэтазаснавальная, кампенсатарная, гульнявая.

Тэрмін «цывілізацыя» выкарыстоўваецца ў розных сэнсах. Па-першае, цывілізацыя паўстае як гістарычная ступень у развіцці чалавецтва, якая пачалася пасля варварства, і характарызуецца ўтварэннем класаў, дзяржавы, урбанізацыяй і ўзнікненнем пісьменнасці. У гэтым сэнсе тэрмін «цывілізацыя» служыць для проціпастаўлення ўласна сацыяльнай формы арганізацыі жыцця грамадства кроўнароднасным, натуральна складзеным формам. Па-другое, паняцце цывілізацыі выкарыстоўваецца як характарыстыка цэласнасці ўсіх культур, іх агульначалавечае адзінства. Па-трэцяе, гэты тэрмін выкарыстоўваецца як сінонім тэрміну «матэрыяльная культура», г. зн. тое, што дае тэхніка – камфорт і зручнасці. Па-чацвёртае, цывілізацыя выступае як характарыстыка адзінства гістарычнага працэсу. Гэта пацяцце служыць у якасці крытэрыю параўнальнай ацэнкі пэўных этапаў гісторыі ў сувязі з развіццём грамадскага багацця.

У сярэдзіне XVIII ст. паняцце цывілізацыі выкарыстоўвалася як апазіцыя «натуральнаму» стану чалавека, а ў якасці крытэрыя прагрэсу цывілізацыі сцвярджалася ідэя грамадскага шчасця ў яе розных мадыфікацыях.

Цывілізацыя з’яўляецца канструкцыяй грамадства з гістарычна складзенымі і адносна нязменнымі сацыяльнымі структурамі і нарматыўна фіксаванымі адносінамі паміж імі. Яна ёсць сфера гістарычнай неабходнасці, спосаб захавання і ўзнаўлення грамадскага жыцця, замацаваны ў сістэме нормаў, рэгулюючых дзейнасць і адносіны асобных індывідаў і сацыяльных груп ва ўсіх падсістэмах грамадства. Сутнасць любой цывілізацыі складае нарматыўная база вытворчай, сацыяльнай, эканамічнай, палітычнай і іншай значнай грамадскай дзейнасці.

Важнае месца ў цывілізацыі займаюць нормы, звязаныя з авалодваннем прадметнымі і сацыяльнымі тэхналогіямі: тэхналогіяй улады, кіравання, выхавання, арганізацыі быту, і ў першую чаргу вытворчай тэхналогіяй. Ускладненне грамадскага жыцця суправаджалася крышталізацыяй разгалінаванай сістэмы норм, забаронаў і прадпісанняў. Передаючыся з пакалення ў пакаленне, яны забяспечвалі захаванне сацыяльнага вопыту і аднаўленне грамадскага жыцця ў той якасці, у якой яна гістарычна складвалася.

Цывілізацыя вызначае характар і напрамак жыццёвага існавання людзей, іх сацыяльнасці. Значнасць сацыяльных норм выклікала неабходнасць фарміравання адпавеных спосабаў іх перадачы – сродкаў камунікацыі і інстытутаў іх падмацавання. Кожная цывілізацыя выпрацавала асаблівую сістэму кадзіравання, захавання і трансляцыі сацыяльнага вопыту, які атрымліваў спецыфічнае выражэнне ў сацыяльных нормах. Сродкамі трансляцыі сацыяльных нормаў з’явіліся сумесныя калектыўныя дзеянні, гульні, паказ, прыклад, рытуал, звычай, г. зн. звыклы, стандартызаваны і мала падвергнуты асэнсаванню цэласны ўзор паводзін. Але першынствуючая роля належала мове міжасабовых стасункаў.

Гарантам захавання і выканання сацыяльных нормаў з’яўлялася сістэма пакарання, а таксама рэлігія як форма калектыўнай, грамадскай свядомасці і сацыяльныя інстытуты, якія яе прадстаўляюць. Рэлігія і царква надавалі цывілізацыі адметны воблік. У якасці вышэйшага аб’ядноўваючага пачатку цывілізацыі, які гарантуе яе захаванне, выступае вярхоўная ўлада, прадстаўленая дзяржавай з яе разгалінаванай сістэмай прававых нормаў. Розныя цывілізацыі стваралі розныя сістэмы дзяржаўнай улады: тэакратычныя, саслоўныя, прававыя, палітычныя.

Аналіз уплыву універсальнай сістэмы нормаў, рэгламентуючых грамадскія адносіны, дзейнасць і паводзіны людзей, дазваляе растлумачыць разнастайнасць цывілізацый. Яны адрозніваюцца, па-першае, асаблівасцямі пануючых рэлігійных і светапоглядных установак і іх месцам у палітычным, сацыяльным і культурным працэсе; па-другое, ступенню іх тэхніка-эканамічнай развітасці; па-трэцяе, хуткасцю эканамічных і сацыяльных працэсаў, характарам іх крыніц, механізмаў і ступенню арганічнасці. У кожнага тыпу цывілізацыі ёсць свае спецыфічныя асаблівасці палітычнай сістэмы і характар сваіх прававых устанаўленняў. Цывілізацыі адрозніваюцца таксама спосабамі кадзіравання, захавання і трансляцыі інфармацыі.

Найбольш пераканаўчай ілюстрацыяй цывілізацыйных асноў грамадства з’яўляецца тыпалогія цывілізацый. Перш за ўсё адрозніваюцца цывілізацыі еўрапейскага і нееўрапейскага тыпаў.

Вельмі значную групу складаюць нееўрапейскія, ці традыцыйныя цывілізацыі, якія ўзніклі задоўга да еўрапейскай. А. Тойнбі выдзяляе ў гэтай групе дваццаць адну цывілізацыю. Традыцыйнае грамадства развіваецца крайне марудна і здольна ўзнаўляць існуючы лад жыцця стагоддзямі і нават тысячагоддзямі. Эвалюцыя нееўрапейскіх цывілізацый адрозніваецца цыклічнасцю і перыядычнымі пульсацыямі – узмацненнем ці аслабленнем дзяржавы з уласцівымі ёй інстытутамі і нормамі. Характэрнымі рысамі традыцыйнай цывілізацыі з’яўляюцца дэспатычная ўлада, бяспраўе падданых, абшчынная структура, невыдзеленасць асобы, неразвітасць права, прыніжанасць індывіда. Гібель падобнага грамадства не змяняе сам тып цывілізацыі, якая перадаецца па механізмах сацыяльнай спадчыннасці. У духоўнай сферы традыцыйнай цывілізацыі пануюць рэлігійна-міфалагічныя ўяўленні, а першыя формы навуковых ведаў выпрацоўваліся і выкладаліся пераважна як рэкамендацыі для існуючых формаў дзейнасці.

Еўрапейская цывілізацыя з’яўляецца асаблівым тыпам сацыяльнага і культурнага развіцця, які сфарміраваўся ў Еўропе ў XV–XVII стст. Яе папярэднікамі былі культуры антычнага свету і еўрапейская хрысціянская традыцыя. Сінтэз гэтых дзвюх традыцый у эпоху Ренесансу сфарміраваў глыбінныя менталітэты тэхнагеннай цывілізацыі і яе культуру, якая забяспечвала паскоранае развіццё тэхнікі і тэхналогіі, карэнную змену сацыяльных сувязей паміж людзьмі. Яна заснавана на станаўленні прававой дзяржавы, выстаўленні ў цэнтр грамадскага жыцця асобы як вышэйшай каштоўнасці з яе ініцыятывай, дынамізмам і самастойнасцю. У ёй ярка выражана тэндэнцыя да пераадолення адчужэння чалавека ад ім жа пароджаных сацыяльных і палітычных структур. Адной з асаблівасцей тэхнічнай цывілізацыі з’яўляюцца інтэнсіўныя стасункі паміж людзьмі і фарміраванне эфектыўных сродкаў камунікацыі. У культуры дамінуе навуковая рацыянальнасць як асаблівая самадастатковая каштоўнасць.

Тыпалогія цывілізацый не вычэрпваецца спецыфікай еўрапейскага і нееўрапейскага развіцця, паколькі ў гісторыі чалавецтва існавала і існуе мноства цывілізацый, якія маюць большыя ці меншыя рысы падабенства і адрознення. Па культурна-гістарычнай агульнасці можна выдзеліць краіны Заходняй, Усходняй, Паўднёва-Ўсходняй Еўропы, а таксама ЗША і Канаду, якія адносяцца да еўрапейскай цывілізацыі, але істотна адрозніваюцца па характару іх культуры. Па часе ўзнікнення і гібелі выдзяляюцца сучасныя і памерлыя цывілізацыі. Згодна з класіфікацый Тойнбі, у цяперашні час існуюць такія цывілізацыі, як заходне-хрысціянская, праваслаўна-хрысціянская, ісламская, індуісцкая, дальнеўсходняя.

О. Тофлер, Д. Бел, Куусі Пека бяруць за аснову дзялення ўзровень развіцця прадукцыйных сіл і выдзяляюць наступныя цывілізацыі, якія характарызуюць у асноўным этапы іх эканамічнага развіцця: перадцывілізацыя (архаічнае, традыцыйнае ці першабытнае грамадства); аграрна-рамесная цывілізацыя; індустрыяльная, ці прамысловая цывілізацыя. Па характару сацыяльна-палітычнага жыцця выдзяляюцца традыцыйныя, ліберальныя і цывілізацыі прамежкавага тыпу.

Сутнасныя характарыстыкі грамадства грунтуюцца на цывілізацыі як буйнамаштабнай форме арганізацыі сацыяльнага жыцця. Цывілізацыі маюць вялікую ўстойлівасць у часе і прасторы, грунтуюцца на ўсеагульных нормах, якія рэгулююць сувязі індывідаў і сацыяльных груп і вызначаюць як матэрыяльныя, так і духоўныя перадумовы развіцця грамадства. Яны з’яўляюцца важнейшым сістэмаўтваральным пачаткам грамадскага жыцця, ствараючы ўсеагульныя формы культуры і сацыяльных адносін.

У цяперашні час ў большасці слоўнікаў тэрмін «цывілізацыя» разглядаецца як сінонім паняцця «культура». У шырокім сэнсе пад цывілізацыяй разумеецца сукупнасць матэрыяльных і духоўных дасягненняў грамадства ў яго гістарычным развіцці, а ў вузкім сэнсе толькі матэрыяльная культура.

У той жа час яшчэ ў XIX ст., перш за ўсё, у краінах германскай групы, паняцце «культура» супрацьпастаўлялася паняццю «цывілізацыя». Ужо ў І. Канта намячаецца адрозненне паміж гэтымі паняццямі. О. Шпенглер абсалютызаваў гэта адрозненне, вызначыў цывілізацыю як момант у развіцці культуры. На аналізе велізарнага фактычнага матэрыялу ён прыйшоў да высновы, што ў гісторыі чалавецтва існавала і існуе мноства самабытных і эквівалентных па значнасці культур, кожная з якіх завяршае пройдзены ёю жыццёвы цыкл стадыяй амярцвення, якую Шпенглер называе цывілізацыяй. У канцэпцыях О. Шпенглера, А. Тойнбі, П. Сарокіна і многіх іншых цывілізацыя вызначаецца як этап выраджэння культуры, як царства тэхніка-механічных элементаў, якія выцясняюць арганічна жыццёвы пачатак, які канцэнтруецца ў культуры.

Важны ўклад у разуменне сутнасці цывілізацыі быў унесены этнаграфічнымі даследаваннямі XIX–ХХ стст., якія раскрылі велізарнае багацце і разнастайнасць духоўнага свету, быту, звычаяў, эканомікі і культуры розных народаў. Адзін з вядомых этнографаў XIX ст. Э. Тайлор атаясамліваў культуру і цывілізацыю, мяркуючы, што абодва гэтыя паняцці абазначаюць увесь комплекс ведаў, вераванняў, маральна-этэчных канцэпцый, юрыдычных устанаўленняў, прывычак і практычных навыкаў, якія набываюць людзі ў ходзе гісторыі.

Многія даследчыкі сходзяцца ў тым, што цывілізацыя ўяўляе сабой знешні ў адносінах да чалавека свет, які ўздзейнічае на яго і супрацьстаіць яму, у той час як культура з’яўляецца ўнутраным здабыткам чалавека, раскрываючы меру яго развіцця і з’яўляючыся сімвалам яго духоўнага багацця.

Такое сцверджанне пэўна ж дарэчы ў рамках дзейснага падыходу да разумення культуры як унутранай накіраванасці жыццядзейнасці чалавека, яе духоўнага коду. Аднак пры цэнасным падыходзе да культуры, пры якім яна разглядаецца як нарматыўна-каштоўнасная прастора быцця той ці іншай сацыяльнай супольнасці, такое проціпастаўленне культуры і цывілізацыі выглядае неабгрунтаваным, таму што культура як надіндывідуальная рэальнасць таксама з’яўляецца знешняй у адносінах да чалавека.

Культура выступае ў якасці важнейшага структурнага элемента цывілізацыі, які аб’ядноўвае ў сабе ўсе праявы сацыяльнага жыцця. Гэта звязана з тым, што самі па сабе цывілізацыйныя нормы, якія выконваюць прагрэсіўную, стваральную ролю, яшчэ не гарантуюць стабільнасць і захаванне грамадства. Яны дапускаюць фарміраванне людзей, якія здольны кіравацца дадзенымі нормамі, рэалізоўваць іх у сваёй дзейнасці, даваць ім уласнае тлумачэнне, і вырашальную ролю ў працэсе гэтага фарміравання заклікана адыграць культура.

Цывілізацыя і культура адзіныя, яны не існуюць адна без другой. Цывілізацыя стварае перадумовы культурнага працэсу, рэгламентуе яго. У сваю чаргу, культура стварае ўмовы развіцця цывілізацыі, з’яўляючыся творчасцю новага. Але культура і цывілізацыя не тоесныя адна другой. Культура ёсць свабодная дзейнасць, якая дапускае ўвасабленне, рэалізацыю сацыяльных норм, прадпісваемых цывілізацыяй. Яна складае каштоўнасны здабытак грамадства, сукупнасць матэрыяльных і духоўных даброт.