3 Трансфармацыя традыцый класічнай філасофскай спадчыны ў марксізме 3.2 .2. Трансфармацыя традыцый класічнай філасофскай спадчыны ў марксізме

Перадумовы для ўз­нікнення філасофіі марк­сізму выспелі да сярэдзіны XIX ст., калі капіталізм да­сягнуў параўнальна высо­кага ўзроўню развіцця і да­волі рэзка праявіліся яго ўнутраныя антаганістыч­ныя супярэчнасці. Рост капіталістычнага грамадства даў штуршок раз­віццю прыродазнаўства, якое назапасіла факты для стварэння цалкам новай навуковай карціны свету. Развіваліся таксама філасофскія і палі­тычныя тэорыі. Такім чынам, перадавая грамадская думка, якая задаваль­няла патрабаванні практыкі, паставіла да гэтага часу пытанні, на якія імкнулася адказаць марксісцкае вучэнне.

У цэнтр сваіх даследаванняў К. Маркс паставіў не тэарэтычную, не духоўна-мыслярную, а рэвалюцыйна-практычную дзейнасць людзей. Дыялектыку думак ён разглядаў як адлюстраванне змянення матэрыяль­ных умоў жыцця. «З дапамогай свайго дыялектычнага метаду К. Маркс перамог матэрыялізм XIX ст. і развіў сапраўды дынамічную і цэласную тэорыю, якая грунтавалася на дзейнасці чалавека...».

Маркс навукова даказаў, што людзі павінны перш за ўсё працаваць, каб задавальняць свае самыя элементарныя патрэбы – есці, піць, мець адзенне і жыллё, і толькі пры выкананні гэтай умовы яны будуць здольныя займацца палітыкай, навукай, мастацтвам і г. д. Значыць, матэрыяльная вытворчсць – гэта аснова існавання і развіцця чалавечага грамадства. Абагульняючы вопыт усёй папярэдняй гісторыі, Маркс прыйшоў да вы­сновы, што не свядомасць людзей вызначае іх быццё, а наадварот. Ён выявіў галоўную, вызначальную залежнасць у складанай сістэме сувязей і ўзаемадзеяння вытворчых сіл, вытворчых і іншых грамадскіх адносін, палітычнай і юрыдычнай надбудовы, формаў грамадскай свядомасці.

Маркс распрацаваў фундаментальнае паняцце грамадска-экана­мічнай фармацыі і высветліў, што нарастанне і паглыбленне супярэч­насцей паміж прадукцыйнымі сіламі і вытворчымі адносінамі прыводзіць да пераходу грамадства шляхам сацыяльнай рэвалюцыі ад адной ступені сацыяльнага развіцця да другой, больш высокай. Замест утапічнай мары Маркс паставіў навуковае прадбачанне. Ён не імкнуўся дагматычна праду­гадаць будучае, а хацеў толькі пры дапамозе крытыкі старога знайсці новы свет. Пры гэтым камунізм разглядаўся Марксам не ў якасці мэты, якая б задавальняла інтарэсы аднаго класа, а ў якасці спосабу эмансіпацыі ўсяго чалавецтва. «Камунізм,– пісаў Маркс,– ёсць неабходная форма і энерге­тычны прынцып бліжэйшага будучага, але сам па сабе камунізм не ёсць мэта чалавечага развіцця, форма чалавечага грамадства».

Маркс і Энгельс разумелі, што пераход ад капіталізму да камунізму – доўгі, супярэчлівы і складаны гістарычны працэс, у ходзе якога будуць радыкальна змяняцца і матэрыяльныя ўмовы жыцця грамадства, і грамад­скія адносіны, і самі людзі. Яны вызначылі толькі найбольш істотныя рысы будучага грамадства і яго вышэйшы прынцып – усебаковае і свабоднае развіццё кожнага чалавека і ўсяго грамадства. З’яўленне філасофіі марк­сізму азначала скачок у развіцці грамадскай думкі па шляху высвятлення сутнасці і сэнсу сацыяльнага прагрэсу, форм і спосабаў рэалізацыі свабоды асобы.

Гісторыя – пастаяннае змяненне, рух, бясконцы працэс. І ў залежнасці ад таго, як ён развіваецца, змяняюцца значэнне і сэнс усяго таго, што ажыццяўлялася ў мінулым. Гісторыя як працэс змяняе значэнне адных і тых жа падзей, эпізодаў, дынамічнага быцця людзей. Таму і сам марксізм нельга разглядаць па-за часам.

Трэба мець на ўвазе, што асобныя палажэнні марксізму, якія ў свой час называліся рэвалюцыйнымі, сёння – агульнавядомыя. Да іх можна аднесці прызнанне першачарговага значэння эканамічных фактараў, якія ўключаюць у сябе прадукцыйныя сілы і іх арганізацыю; цесныя сувязі, якія існуюць паміж сістэмай вытворчасці, эканамічнымі і сацыяльнымі адно­сінамі і якія абумоўліваюць іх гістарычную адноснасць; арганічнае развіццё спосабу вытворчасці і немагчымасць абмінуць асноўныя фазы эканаміч­нага развіцця. Можна сказаць, што па ўсіх гэтых паказчыках уклад К. Маркса ў сацыяльную навуку прапарцыянальны ўкладу Канта ў філа­софію. Яго думка ўяўляе сабой адзін з пластоў – магчыма, найбольш каштоўны. Аднак яна ўжо не можа прэтэндаваць на выключнае і мана­польнае месца.

М. Хайдэгер папярэджваў аб недапушчальнасці легкаважна-палітыч­ных адносін да дыялектычнага матэрыялізму. «Сутнасць матэрыялізму, – пісаў ён, – заключаецца не ў сверджанні, быццам бы ўсё ёсць матэрыя, але ў метафізічным вызначэнні, згодна з якім усё існае паўстае як матэрыя працы, самаарганізаваны працэс усёахопнага выраблення, дзейнасці человека, які адчуў у сабе суб’екта».

Дзесяцігоддзі панавання дагматыкі і кан’юнктурнай схаластыкі, праг­матызацыя, апашленне гуманістычных ідэалаў у жыцці СССР прывялі да цяжкіх крызісных з’яў як у практыцы грамадскага развіцця, так і ў тэарэ­тычным падмурку усвядомленай логікі гістарычнага працэсу, а носьбітамі гэтых негатыўных з’яў выступілі бюракраты і ашуканцы, кансерватары і дагматыкі, прыхільнікі ўраўнілаўкі і гультаі, кіраўнікі, якія імкнуліся пры­своіць сабе вынікі дзейнасці падначаленых, кар’ерызм, пратэкцыянізм, кругавая парука, выкарыстанне службовага становішча ў асабістых мэтах і нанясенне ўрону інтарэсам грамадскім. Справа, такім чынам, не ў кла­сіцы, а ў нашым з ёй абыходжанні. І ісціны становяцца догмамі пры не­крытычных, ”іканастасных” да іх адносінах.

Сёння ў грамадстве намеціўся ўсплёск тэхнакратычных настрояў, якія ставяць пад сумненне не толькі сапраўднасць дыялектыка-матэрыялістыч­нага светапогляду, але і мэтазгоднасць існавання гэтай галіны ведаў.

З другога боку, расчараванне ў абвешчаных, але не здзейсненых ідэ­алах, разыходжанні слова і справы, страта веры ў будучую перспектыву садзейнічалі хуткаму ўзмацненню рэлігійных вераванняў, містыкі. Гэта небяспечная тэндэнцыя, яна пагражае адкінуць грамадства далёка назад у яго духоўным развіцці. Вось чаму перад філосафамі стаіць задача: да­следаваць светапоглядныя, метадалагічныя праблемы, прысвечаныя рас­крыццю сутнасці чалавека і свету яго быцця, сацыяльнай справядлівасці, роўнасці, свабоды, сутнасці гістарычнага працэсу, праблем духоўнага жыцця грамадства і духоўнага свету асобы, праблем сэнсу жыцця.

Вядома, філасофія як вучэбны курс і засвоеная, напрыклад, студэн­там, не вызначае аўтаматычна яго светапоглядных установак. Але веды дапамагаюць яму ўсвядоміць свае адносіны да свету, да іншых людзей, да сябе, выпрацаваць светапоглядныя арыенціры, такія неабходныя для ўсведамлення сэнсу свайго быцця.

Рэфлексія, усведамленне сэнсу і ўнутранага зместу цяперашняй творчай эпохі, пошук сродкаў выхаду грамадства з крытычнага стану, фармулёўка светапоглядных ідэалаў – прэрагатыва філасофскіх ведаў, і ніякая галіна ведаў не зможа справіцца з гэтай задачай.

Пра значэнне тэарэтычнай спадчыны Маркса для сучасных навуковых ведаў добра сказаў Карл Попер, адзін з буйнейшых сацыяльных філоса­фаў XX ст. і навуковы крытык марксізму: «...ён (Маркс) шмат на што ад­крыў нам вочы і абвастрыў наш зрок. Вяртанне да дамарксісцкай грамад­скай навукі ўжо немагчыма. Усе сучасныя даследчыкі праблем сацыяль­най філасофіі абавязаны Марксу, нават калі яны гэтага не ўсведамляюць. Гэта асабліва слушна для тых, хто не згодны з яго тэорыямі, як, напрыклад я. І я з гатоўнасцю прызнаю, што мая трактоўка Платона ці Гегеля носіць на сабе адбітак марксавай думкі».

Сацыялістычная ідэя, … не можа праваліцца – яна ж адлюстроўвае народжаныя разам з чалавецтвам мары аб свабодным, справядлівым, мірным, дэмакратычным, г. зн. сапраўдным чалавечым грамадстве.

З другога боку, і ліберальны ход думкі і практыкі шмат даў чалавец­тву. Дарэчы, і таму, што яно таксма выкарыстоўвала ідэі, запазычаныя ў сацыялістаў, прычым падчас лепш, чым гэта рабілі паслядоўнікі К. Маркса.

Адным словам, самасцвярджэнне марксісцкай думкі сёння павінна будавацца на новых, свабодных ад дамешкаў сацыяльнага утапізму і даг­матызму, пачатках. Сацыялізм – гэта не сацыялізацыя, не пралетарыят на чале ўлады і нават не матэрыяльнае раўнапраўе. Сацыялізм па сваёй сутнасці – гэта прагрэсіўнае ажыццяўленне ідэй свабоды, сацыяльнай справядлівасці і сацыяльнай аховы людзей, іх жыцця як вышэйшай каштоўнасці.

Філасофія XX ст. сімвалізуе пачатак інтэнсіўных пошукаў новага, больш адэкватнага разумення і аргументацыі традыцыйных філасофскіх праблем, што наглядна дэманструецца ў эвалюцыі стылю мыслення, змяненні даследчых праграм вядучых філасофскіх школ, супярэчнасці і неадназначнасці атрыманых вынікаў. Варта адзначыць, што сучасную філасофію вылучае мноства даследчых праграм, хуткая эвалюцыя і змяненне навукова-пошукавых арыентацый часам на прама супраць­леглыя. Пра гэта сведчаць найбольш уплывовыя напрамкі сучаснай філасофскай думкі: пазітывізм, экзістэнцыялізм, герменеўтыка, рэлігійная філасофія (неатамізм) і інш.

Філасофія XX ст. не мае адзінства ў метадалагогіі, тлумачыцца гэта тым, што кожная з разнастайных школ выступае з прэтэнзіяй падняцца вышэй за закон філасофіі, заняўшы «нейтральную», «аб’ектыўную» пазі­цыю непрадузятага назіральніка і даследчыка. Гэта вызначае філасофскі плюралізм і розныя «вобразы» сучаснай філасофіі: сярод іх – аналітычныя напрамкі, аб’яднаныя ў так званую «філасофію навукі», а таксама эмпі­рычныя, якія спецыялізуюцца ў асноўным у галіне сацыяльна-псіхала­гічных праблем. Мазаічнасць і эклектычнасць сучаснай філасофіі – вынік вострых супярэчнасцей і сацыяльных перыпетый XX ст., адлюстраванне парадоксаў навуковага пазнання і праблем сацыякультурнага развіцця.