3.3. Асноўныя гістарычныя формы пазітывісцкай філасофіі

Асноўныя гістарычныя формы пазітывісцкай філасофіі

3.3

Тэрмін «пазітывізм» пахо­дзіць ад лацінскага «positivus», што значыць станоўчы. У сучас­ным філасофскім свеце сэнс гэ­тага слова раскрываецца шмат­значна. Ім абазначаюць вучэнне заснавальніка пазітывізму Огюс­та Конта, сукупнасць канцэпцый, распрацаваных Контам, Спенсерам, Мілем, усе пазітывісцкія канцэпцыі XIX–XX стст., а таксама асобы метад навуковага пазнання. Найбольш іс­тотным у пазітывізме з’яўляецца тое, што ён, будучы разнавіднасцю эмпі­рызму, імкнецца звесці навуковыя веды толькі да непасрэдных, пачуццёва ўспрымаемых эмпірычных ведаў. Не выпадкова ўзнікненне пазітывізму і адраджэнне яго традыцый адносіцца да перыядаў бурнага развіцця прыродазнаўчых навук. У эвалюцыі пазітывізму вызначаюць асобныя этапы: класічны пазітывізм, махізм, эмпірыякрытыцызм і постпазітывізм.

Як філасофскі напрамак пазітывізм аформіўся ў 30-я гг. XIX ст. і звя­заны з імем французскага мысліцеля О. Конта. У пачатковай інтэрпрэтацыі Конта пазітывізм азначаў асаблівае патрабаванне, якое прад’яўлялася да філасофіі і заключалася ў тым, каб, адмовіўшыся ад пошуку агульных сут­насцей як занятка марнага, «метафізічнага» і, зняўшы пытанне аб перша­аснове свету (асноўнае пытанне філасофіі) як невырашальнае, абгрунта­ваць сапраўдную навуку, пабудаваць сістэму бясспрэчных і дакладных, карысных і зручных для прымянення ведаў. Для абгрунтавання сваіх ідэй Конт распрацаваў канцэпцыю эвалюцыі пазнання, згодна з якой пазнанне ў сваім развіцці паслядоўна праходзіць тры стадыі: тэалагічную, мета­фізічную і пазітыўную. Пазітывісты лічаць, што няма ніякага сэнсу ставіць пытанне, чаму здараецца ці існуе тая ці іншая з’ява. Задача навукі – даць адказ, «як» яна існуе.

Навука не тлумачыць, а толькі апісвае факты. Тым самым навука зво­дзіцца да эпістэмалогіі. Практыцызм і абсалютызацыя пазіцыі «здаровага сэнсу», звядзенне навукі да простай рэгістрацыі фактаў (самае большае – да пошуку функцыянальных залежнасцей) садзейнічалі сцвярджэнню ў пазітывізме агнастычных тэндэнцый, а прызнанне вузкапрагматычных арыентацый навуковых даследаванняў прыводзіць да высноў аб немаг­чымасці навуковага прадбачання, асабліва ў сацыяльнай галіне, таму што немагчыма пабудаваць, стварыць агульную сацыяльную тэорыю.

Асаблівасцю ранняга пазітывізму з’яўляецца спроба разгледзець агульныя пытанні светапогляду (сучасныя неапазітывісты адмовіліся ад гэтай арыентацыі). Станоўчую ролю філасофіі пазітывісты зводзяць да распрацоўкі і абгрунтавання прынцыпаў класіфікацыі ведаў, здабытых эмпірычнымі навукамі. Філасофія для іх – гэта лагічны спосаб, дзякуючы якому аб’ядноўваюцца доследныя вынікі канкрэтных навуковых дысцып­лін. Таму філасофія адрозніваецца ад іх толькі ступенню абагульнення. Тым самым пазітывізм імкнецца ліквідаваць філасофію, пазбаўляючы яе неабходных атрыбутаў навукі: самастойнага прадмета, метадаў даследа­вання, катэгарыяльнага (паняційнага) апарата. Сувязь філасофіі з канк­рэтнымі навукамі тлумачыцца пазітывістамі аднабакова і зводзіцца да поўнай залежнасці філасофіі ад гэтых навук. Ідэі класічнага пазітывізму атрымалі сваё далейшае развіццё ў працах Маха і Авенарыуса, а таксама ў філасофіі эмпірыякрытыцызму.

Другі гістарычны этап пазітывізму (М. Шлік, Р. Карнап, Л. Вітгенштэйн і інш.) з’явіўся вынікам метафізічнага тлумачэння вывадаў рэвалюцыі ў прыродазнаўчых навуках на рубяжы XIX–XX стст. Ён характарызуецца ўзмацненнем суб’ектыўна-ідэалістычнага і агнастычнага элементаў. Далейшы адыход ад светапоглядных праблем назіраецца ў неапазіты­вісцкіх плынях. Асноўныя палажэнні неапазітывізму сфармуляваны ў «Венскім гуртку» – семінары логікаў, матэматыкаў, філосафаў і сацыё­лагаў, якім кіраваў М. Шлік. Ідэі неапазітывізму атрымалі шырокае распаў­сюджанне ў Англіі, Аўстрыі, Польшчы. Настроі скептыцызму, песімізму, расчаравання адлюстроўваліся ў навукападобнай форме ў канцэпцыях неапазітывісцкай філасофіі.

Характэрныя асаблівасці неапазітывізму праяўляюцца ў трактоўках яго прадстаўнікамі прадмета і функцый філасофіі, абгрунтаванні аналі­тычных аперацый навукі, вырашэнні праблем ісціны. З гэтай прычыны неапазітывізм выступіў з прэтэнзіяй сфармуляваць прынцыпова новае разуменне прадмета філасофскага даследавання. Яго прадстаўнікі выста­вілі палажэнне аб нейтральным характары навуковага факта, реанімавалі палажэнне махістаў аб нейтральных элементах вопыту. Імкнучыся пера­адолець яўны суб’ектывізм махістаў, якія прызнаюць пачуццёвыя даныя зыходным пунктам пазнання, неапазітывісты лічаць іх толькі «матэрыялам пазнання», падкрэсліваючы прынцыповую розніцу паміж адчуваннямі і вы­нікамі іх рацыянальнай перапрацоўкі.

Навуковы факт для іх не ёсць простае адчуванне – гэта вынік актыў­нага дзеяння суб’екта, які зафіксаваў і запратакаліраваў з дапамогай зна­кавых сродкаў пазнаваемы аб’ект. Навуковы факт не матэрыяльны і не ідэальны, а ўяўляе сабой не што іншае, як лагічную, моўную канструкцыю альбо паняцце аб аб’екце. Пры гэтым аказваецца, што мова апісвае не сам аб’ект, які існуе незалежна ад суб’екта, які пазнае, выступае свое­асаблівай мадыфікацыяй вынікаў (паказанняў) дзейнасці органаў пачуц­цяў. Тым самым мысленне адрываецца ад моўнай абалонкі думкі, а сама думка супрацьпастаўляецца як слову, так і аб’екту. Рэчаіснасць, свет рэальных прадметаў аказваюцца пры гэтым непазнавальнымі, невыраз­нымі, таямнічымі. Адгэтуль вынікае шэраг неапазітывісцкіх сцвярджэнняў, дадзеных з пазіцый новага, «вербалісцкага» варыянта суб’ектыўнага ідэа­лізму: 1) усе веды знаходзяцца ў мове; 2) толькі правільная пабудова моў­ных формул дае адэкватныя веды ці ўяўленне аб аб’екце; 3) задача навукі – пабудова лагічна дасканалай мовы.

У адпаведнасці з агульнай метадалагічнай устаноўкай неапазітывісты трактуюць навуку як «метанавуку», як галіну, далёкую ад практычных праблем, як «чыстую» навуку. Адзінай задачай навукі яны аб’яўляюць ана­ліз моўных формаў навуковых ведаў. Аднак аналіз мовы праводзіцца не ў плоскасці суадносінаў лагічных формаў (слоў, паняццяў, катэгорый, тэрмінаў і г. д.) з аб’ектыўным светам. Размова ідзе пра супастаўленне паняццяў з іншымі паняццямі, з катэгорыямі навукі мінулага, са словамі, узятымі з розных навуковых дысцыплін. Тым самым аналіз мовы абмя­жоўваецца семантычным, фармальна-лагічным аспектам, зводзіцца да вывучэння сэнсу і значэння паняццяў. У прыватнасці, М. Шлік адкрыта заяўляў, што пытанне пра тое, якое значэнне мае слоўны знак, і ёсць асноўнае пытанне філасофіі.

Адгэтуль усе традыцыйныя філасофскія праблемы, уключаючы і асноўнае пытанне філасофіі, неапазітывісты адхіляюць як псеўданаву­ковыя. Не прызнаюць яны за філасофіяй і статусу навукі, занятай па­знаннем найбольш агульных законаў развіцця аб’ектыўнага свету і чала­вечагага мыслення. Філасофія, паводле ўяўлення неапазітывістаў, ёсць вучэнне аб лагічным канструяванні свету ў навуцы, г. зн. філасофія зво­дзіцца да аднаго са сваіх раздзелаў – логікі. Так, Л. Вітгенштэйн наогул разглядаў філасофію як адну з галін філалагічных ведаў і бачыў яе прыназначэнне ў тым, каб дапамагчы разблытаць клубок розных зна­чэнняў і сэнсаў слоў. Значыць, філасофія павінна адмовіцца ад спроб зра­зумець агульныя законы развіцця свету, а філосаф, калі ён жадае сва­бодна тэарэтызаваць па любых праблемах, не павінен быць ні матэрыя­лістам, ні ідэалістам. Задача філасофіі – зрабіць адбор і класіфікацыю значэнняў і сэнсаў слоў і паняццяў, пакінуўшы ўсё такім, «як яно ёсць», г. зн. не прэтэндаваць на змяненні знешніх абставінаў і аб’ектаў.

Агульныя пасылкі неапазітывізму знайшлі сваё поўнае адлюстра­ваннне ў інтэрпрэтацыі праблем гнасеалогіі. Найбольш важным у гэтых адносінах з’яўляецца выключэнне з гнасеалогіі праблемы гістарычнага развіцця пазнання. Тым самым выключаецца ідэя аб пазнанні як працэсе суб’ектыўнага адлюстравання аб’ектыўнага свету. Тэорыя адлюстравання проціпастаўляецца знакавай канцэпцыі пазнання. Пазнанне для неапазі­тывістаў – гэта працэдура абазначэння пачуццяў аб’екта, упарадкавання іх, параўнанне слоўных канструкцый і змяненне іх у выпадку, калі выяў­ляюцца якія-небудзь лагічныя неадпаведнасці і супярэчнасці. Пры гэтым аказваецца, што суб’ект пазнае нават не свае асабістыя пачуцці (як гэта выглядае ў махістаў ці ў Берклі), а іх запратакаліраваную, акрэсленую ў мове форму. Тым самым адмаўляецца станоўчае значэнне органаў па­чуццяў і абсалютызуецца рацыянальная форма пазнання. Пазнанне ператвараецца ў працэдуру інтэрпрэтацыі моўных знакаў, тлумачэнне слоў, наданне ім значэнняў шляхам суаднясення лагічнага канструкта з рэферэнтам, г. зн. адзінкавым вопытам – вопытам суб’ектыўнага ўспрыняцця.

Безумоўна, неапазітывісты, значна пашырылі ўяўленне аб аналізе як метадзе пазнання, звялі яго практычна да высвятлення, удакладнення сэнсаў і значэнняў слоў, да працэсу руху ад аднаго ўзроўню разумення да другога, больш глыбокага. Тым самым яны трактуюць мысленне як актыў­ны, творчы працэс, які ўздзейнічае на вынік аналітычных аперацый. Пры гэтым усе прапановы, якія выкарыстоўваюцца ў мове і камунікацыі, прапа­нуецца раздзяліць на тры асноўныя класы: 1) антынавуковыя, у якіх ёсць усе элементы прапаноў, але няма сэнсу; гэта абсурдныя прапановы тыпу «Метр больш за кілаграм» альбо «Месяц памнажае трохвугольнік»; 2) ненавуковыя, да якіх адносяцца ўсе асноўныя філасофскія паняцці тыпу «матэрыя ёсць аб’ектыўная рэальнасць»; неапазітывісты лічаць, што такія сцвярджэнні не даказваюцца і не адмаўляюцца і таму маюць псеўдазна­чэнне; 3) навуковыя веды, у якіх ёсць як праўдзівыя, так і памылковыя паняцці; задача філасофіі ў тым і заключаецца, каб, праяўляючы сэнс і змест моўных форм, выявіць сапраўдныя, правесці працэдуру верыфі­кацыі сэнсу.

Паняцце ці прапанова лічыцца сапраўдным, калі гэта можна выказаць іншым словам ці сказам, якія маюць тое ж значэнне, але не паўтараюць зыходных тэрмінаў. Таму прапануецца выключыць з навукі агульныя свер­джанні з-за немагчымасці кожны раз знайсці адэкватную форму для зыходнага сверджання. Больш таго, аказваецца, што нават верыфіка­цыйная ісціна страчвае свой сэнс адразу пасля працэдуры верыфікацыі і патрабуе новых і новых пацвярджэнняў. Зыходзячы з гэтага, некаторыя прадстаўнікі неапазітывізму прыходзяць да крайніх агнастычных высноў, лічачы распрацоўку любой тэорыі бесперспектыўнай справай, пазбаў­леным сэнсу заняткам.

На іх думку, усё, што можа даследчык – гэта абстрагавацца ад бяс­концай разнастайнасці ўласцівасцей рэальнага аб’екта і пабудаваць наву­ковы аб’ект, абстракцыю «макраскапічнага» ўзроўню, якая паддаецца пра­такаліраванню, замацаванню ў моўнай форме. З гэтымі лагічнымі кан­струкцыямі і мае справу навука. Спрабуючы выбрацца з лабірынту супя­рэчнасцей, якія ўзнікаюць пры вызначэнні прыроды пазнання, неапазіты­візм шукае выхад у распрацоўцы канцэпцыі лінгвістычнага аналізу. Гэта школа ўзнікла як рэакцыя на беззмястоўнасць і ірацыяналізм пазітывісцкай гнасеологіі і рэлятывісцкія вывады прадстаўнікоў семантычнай школы.

Прадстаўнікі лінгвістычнай філасофіі (Л. Вітгенштэйн, Джастын, Дж. Серл) бачаць сваю задачу ў даследаванні фактычнага ўжывання слоў і ў тлумачэнні памылак, якія ўзнікаюць пры выкарыстанні гэтых слоў. У прыватнасці, С. Чэйз лічыць задачай філасофіі зразумець, а затым і не­пасрэдна «лячыць» неадэкватны душэўны стан, выкліканы неразуменнем людзьмі адзін аднаго. Галоўным становіцца не даследаванне сэнсаў і значэнняў мовы навукі, а аналіз звычайнай мовы. Так, Вітгенштэйн, пад­крэсліваючы думку пра немагчымасць устанаўлення адзінага ідэалу дакладнасці і крытэрыю навуковай ісціны, лічыў, што адзіны спосаб пераадолець супярэчнасці ў галіне пазнання – гэта проста дамовіцца, што мы будзем разумець пад тым ці іншым ідэалам і крытэрыем. Адным з «рэцэптаў» для пывышэння эфектыўнасці вербальнай камунікацыі ён называў неабходнасць выключэння са звычайнай мовы абстрактных філасофскіх паняццяў. Сама ж філасофія аб’яўлялася не навукай, а толькі дзейнасцю, звязанай з інтэрпрэтацыяй паняццяў, якія выкарыстоўвае чалавек у звычайнай камунікацыі.

Падводзячы вынікі аналізу ідэй неапазітывістаў, неабходна адзначыць, што, нягледзячы на рознасць падыходаў, усіх іх аб’ядноўвае імкненне стаць вышэй за матэрыялізм і ідэалізм, выйсці за рамкі існуючых ідэалогій, перакананне ў нейтральным характары, аб’ектыўнасці і сапраўд­най навуковасці ўласных канцэпцый. Распрацоўка і абгрунтаванне прын­цыпу верыфікацыі прывялі прыхільнікаў неапазітывізму да далейшага адыходу ад светапоглядных праблем і ператварылі іх дактрыны ў метад, які вядзе да абмежавання прадмета навукі праз галіну фармальна-лагічных працэдур. А гэта і ёсць паслядоўнае адмаўленне магчымасцей навуковага пазнання свету, звядзенне працэсу пазнання да простай інтэрпрэтацыі суб’ектам (реферэнтам) сэнсу і значэння слоў.

Распрацоўваючы праблемы логікі навукі, вывучаючы лагічную структуру звычайнай мовы, удакладняючы яе семантычныя асаблівасці і выступаючы супраць уніфікацыі мовы, неапазітывісты прыходзяць да іншай крайнасці – высновы аб універсальнай унікальнасці моўных канструкцый. Гэты вывад змяшчае ў сабе скрыты элемент агнастыцызму. А адыход ад жыццёва важных сацыяльных і ідэалагічных праблем, абса­лютызацыя лагічнай праблематыкі прывялі да зніжэння папулярнасці гэта­га кірунку, узмацнення антыпазітывісцкіх тэндэнцый, крытыкі яго іншымі філасофскімі школамі (экзістэнцыялізм, філасофская антрапалогія і інш.).

Рэлігійная філасофія. Сучасная рэлігійная філасофская думка не ўяўляе сабой аднародную сістэму: у яе рамках функцыянуе шэраг плыняў, школ. Аналізуючы хрысціянскую філасофію, выдзелім перш за ўсё неата­мізм, які спрабуе прыстасаваць да ўмоў сучаснасці філасофскае вучэнне тамізму.

Філасофіі неатамізму. Тамізм, стваральнікам якога быў Фама Аквінскі, узнік у XIII стагоддзі як напрамак, што асіміляваў і выкарыстоўваў філасофскія ідэі Арыстоцеля для патрэбаў царквы. Пасля адносна кароткага перыяду росквіту тамісцкая філасофія падверглася распаду. Пераломным момантам у працэсе абнаўлення тамізму стаў 1879 год, калі ён атрымаў афіцыйнае прызнанне Ватыкана і зноў стаў дзеючай тэалагічна-філасофскай дактрынай, называнай неатамізмам.

Прадстаўнікі неатамізму (Ж. Марытэн, Э. Жыльсан і інш.) зыходзяць з таго, што да «духу і метаду» філасофіі Фамы трэба адносіцца актыўна, – развіваць яе, папаўняць, выпраўляць і інтэрпрэтаваць па-новаму, аднак так, як рабіў бы гэта «сам святы Фама, калі б ён жыў у XX стагоддзі».

Неатамісты лічаць, што для чалавека імпульсам творчасці павінна быць вера. Неатамізм – дактрына, якая прызнае першынство веры перад розумам, спрабуе рацыяналізаваць яе.

Згодна з неатамістамі, усе формы быцця (у тым ліку і людзі) скла­даюцца з двух элементаў: матэрыі і формы. Матэрыя – гэта пасіўны, ня­пэўны элемент рэчаіснасці, фактарам жа, які надае ёй пэўнасць, фарміруе яе, выступае нематэрыяльная форма. У прымяненні да чалавека гэтай формай з’яўляецца душа. Усё існае ў свеце спарадкавана ў рамках пэўнай іерархіі, на верхавіне якой знаходзіцца чыстая форма, чысты дух – «стваральнік і ахоўнік свету». Ніжэй знаходзяцца «чыстыя інтэлігенцыі» (ангелы), яшчэ ніжэй – на бясконцай адлегласці ад Бога і на вельмі вялікай ад ангелаў – знаходзіцца чалавечы род, а яшчэ ніжэй – жывёлы (яны валодаюць анімальнай душой, гэта значыць надзелены псіхічным жыццём, але не здольныя існаваць па-за матэрыяй) і раслінныя арганізмы, якія маюць вегетатыўную душу. Унізе знаходзяцца мёртвыя матэрыяльныя элементы. З пункту гледжання тамізму чалавек створаны Богам для таго, каб ён мог служыць Яму, і гэтаму павінна быць падпарадкавана ўся зямная дзейнасць.

Згодна з філасофіяй неатамізму, гістарычны працэс залежыць ад звышнатуральных трансцэндэнтных сіл. Гэтым фактычна выключаецца магчымасць актыўнага ўздзеяння чалавека на ход гісторыі. У цэлым філасофія неатамізму ўяўляе сабой тэалагічна арыентаваную метафізіку. Па сваёй праблематыцы і тэрміналогіі апошняя прыкметна адрозніваецца ад сярэдневяковага тамізму, у ёй электрычна злучаны асноўныя элементы вучэння Фамы Аквінскага (прынцып гармоніі веры і розуму і інш.) з асобны­мі палажэннямі навейшых ідэалістычных сістэм. У сучасных умовах наме­цілася і ажыццяўляецца новая арыентацыя неатамізму на далучэнне яго да сучаснай філасофіі шляхам сінтэзу тамісцкіх прынцыпаў з некаторымі ідэямі экзістэнцыяналізму, фенаменалогіі, філасофскай антрапалогіі і інш.

Сацыяльная філасофія неатамізму асуджае секулярызацыю сацыяль­нага быцця, бо яна пагражае існаванню цэласнага чалавека, вядзе яго да маральнай дэградацыі. Адгэтуль робіцца вывад аб пануючай ролі рэлігіі і царквы ў нармальным, натуральным развіцці грамадства.

У рамках рэлігійнай філасофіі атрымліваюць развіццё іншыя філасоф­скія кірункі, і сярод іх персаналізм, які ўяўляе сабой тэістычную антрапа­лагічную дактрыну. Ён узнік у пачатку 30-х гадоў XX стагоддзя як рэакцыя дробнабуржуазных слаёў на дэперсаналізацыю грамадскага жыцця. Найбольшае распаўсюджанне персаналізм атрымаў у Англіі і Амерыцы. Яго прадстаўнікамі з’яўляюцца англійскі філосаф X. У. Кер (1857–1931), нямецкі філосаф В. Штэрн (1871–1938), амерыканскія філосафы Р. Т. Флюэлінг (1871–1960), Б. Боун (1847–1910), Э. Ш. Брайтмен (1884–1953) і інш.

Персаналісты лічаць чалавека субстанцыяй (быццё, якое складаецца з нематэрыяльнай формы, душы, і матэрыі), яны аналізуюць яго ў двух аспектах: звышнатуральным, духоўным і па-за эмпірычным (чалавек-асоба), а таксама матэрыяльным, эмпірычным (чалавек-індывід).

Чалавек з’яўляецца асобай, таму што яму ўласціва самастойная дзейнасць, ён мае свабодную і разумную духоўную першааснову, свабоду выбару, і ён незалежны ад свету. Чалавек з’яўляецца асобай, таму што існуе як духоўнае быццё. Што ж тычыцца індывіда, то ён з’яўляецца звы­чайнай часцінкай матэрыі, валодае псіхічным жыццём і ўяўляе сабой част­ку грамадства. Будучы смяротным, ён усю сваю дзейнасць скіроўвае на зямныя даброты. Як частка прыроды і грамадства, чалавек-індывід пад­парадкоўваецца як грамадскім законам, так і законам прыроды. Ён мусіць падпарадкоўвацца грамадству, дзяржаве. Калі чалавек-індывід падпарад­каваны грамадству, дзяржаве, то чалавек-асоба знаходзіцца над грамад­ствам і падпарадкаваны толькі Богу, праз царкву.

Згодна з персаналістамі, свет пазнавальны таму, што ён створаны асобай. Але паколькі асобы, якія ствараюць, нераўнацэнныя, і яны могуць фарміраваць толькі тыя рэчы і з’явы, з якімі маюць справу на практыцы,– настолькі чалавечае пазнанне небязмежна. Чалавек, згодна з вучэннем персаналістаў, можа пазнаць усё, што залежыць ад яго, але не ўсё, што створана Найвышэйшай, духоўнай асобай. У прыватнасці, чалавек не мо­жа пазнаць, у чым заключаецца сутнасць свету, якія мэты ляжаць у аснове яго развіцця, якое яго прызначэнне і г. д. Адгэтуль вывад: аднаго чалаве­чага пазнання, ажыццяўляемага навукай, недастаткова для таго, каб мець поўныя веды аб свеце, патрэбен іншы шлях пранікнення ў сутнасць свету. Гэты інакшы шлях пазнання свету дае рэлігія. Вось чаму вынікае неабход­насць рэлігіі, якая злучае чалавека з Найвышэйшай, Боскай істотай і рас­крывае тайны быцця.

Атрымліваецца, што рэлігія і навука не толькі сумяшчальныя, але і неабходна дапаўняюць адна адну. Навука дае веды пра рэчы і з’явы, а рэлігія – пра канчатковыя прычыны быцця. Такое разуменне ўзаема­адносін рэлігіі і навукі, на думку персаналістаў, будзе садзейнічаць, з адна­го боку, умацаванню панавання рэлігіі, з другога — прызнанню дасяг­ненняў навукі, яе развіцця. У сваю чаргу, папа Ян Павел II аб’явіў аб закан­чэнні пазіцыйнай вайны з вучонымі, якая цягнулася вякамі. Ахвярам праследавання з боку царквы, такім, як ерэтыкі, як Галілеа Галілей і Чарльз Дарвін, ад імя Папы аб’яўлена амністыя. «Вера і розум» – два крылы, з дапамогай якіх чалавечы дух узнімецца да пазнання ісціны» – напісаў ён у сваёй 13-й энцыкліцы. Ян Павел II звярнуўся да паствы з за­клікам узнавіць парваную шмат вякоў назад нітачку дыялогу з даслед­чыкамі прыроды.

Экзістэнцыялізм («exsistentia» абазначае «існаванне», быццё чала­века ў свеце) – своеасаблівая рэакцыя філасофскага мыслення на рэва­люцыю ў прыродазнаўчых навуках і абставіны сацыяльнага жыцця пачатку XX ст. Ідэі, якія ўвайшлі ў гэту канцэпцыю, пачалі распрацоўвацца перад Першай сусветнай вайной у Расіі (Л. Шастоў, Н. Бярдзяеў), Даніі, Германіі, а таксама пасля Другой сусветнай вайны ў Францыі. Прадстаўнікі экзіс­тэнцыялізму лічаць, што як матэрыялісты, так і ідэалісты ўпускаюць сут­насную сувязь свету і чалавека: першыя раствараюць яе ў замкнута цыр­кулюючым быцці прыроды, другія ў бясконцым быцці ідэй. Таму яны пра­пануюць звярнуцца да суб’ектыўнага свету асобнага чалавека.

Сваю галоўную задачу экзістэнцыялізм бачыў у доказе першаснасці жыццёвага свету асобнага чалавека, даследаванні суб’ектыўнага света­адчування індывіда, а не ў аналізе бяздушнага свету аб’ектыўных рэаль­насцей. Важнейшым прадметам даследавання становіцца праблема аса­бістай свабоды чалавека, маральнага выбару і адказнасці за свае дзеянні. Экзістэнцыялісты імкнуцца распрацаваць такія канцэптуальныя сферы, якія б садзейнічалі індывідуальнаму самапазнанню, дапамагалі б індывіду выпрацаваць сістэму выразных значэнняў і зместу, падказалі б выхад з бяздушнага свету ў свет гуманных, па-сапраўднаму чалавечых адносін і каштоўнасцей.

Тэарэтычныя вытокі экзістэнцыялізму звязаны з тэалагічнымі разва­жаннямі дацкага філосафа С. К’еркегора, ірацыяналістычнымі ідэямі філасофіі жыцця (Ф. Ніцшэ, В. Дыльтэй), фенаменалогіяй Э. Гусерля, ніцшэанская крытыка навуковага пазнання і супрацьпастаўлення рацыя­нальнага мыслення экзістэнцыяльнаму пазнанню. Запазычыўшы ў К’ерке­гора катэгорыю «экзістэнцыя», прадстаўнікі гэтай плыні абвясцілі чалавека цэнтральным звяном Сусвету і адпаведна сфармулявалі асноўную задачу філасофіі. Свет прадметаў існуе толькі таму, што ён закрануты ўспрыняц­цем чалавека і штосьці значыць для яго. Чалавек не здольны адносіцца да рэчаіснасці як да аб’ектыўнага, незалежнага ад яго свядомасці, свету. Гэтыя адносіны заўсёды асабістыя, афарбаваныя суб’ектыўнасцю і інтарэ­самі чалавека, адлюстроўваюць сумненне, страх, трывогі і іншыя перажы­ванні суб’екта. Менавіта з гэтай прычыны экзістэнцыя не паддаецца рацы­янальнаму пазнанню, непадуладна розуму і, паводле К’еркегора, думка тут знаходзіцца ў чужым атачэнні. Усе адносіны да жыцця пранізаны суб’ек­тыўнымі перажываннямі, таму спробы рацыянальна пазнаць свет чалаве­ка няўхільна вядуць да скандалу для розуму і яго поўнай дыскрэдытацыі.

Экзістэнцыялізм у Гусерля запазычвае яго фенаменалагічны метад, сутнасць якога грунтуецца на прызнанні першаснасці жыццёвага свету, але які нельга пазнаць з дапамогай такіх метадаў, як назіранне, параў­нанне, вопыт і г. д. Жыццёвы свет у гэтым выпадку аказваецца толькі светам феноменаў, непасрэдных відавочнасцей, якія індывід перажывае і інтуітыўна спасцігае. Фенаменалагічны метад і ёсць той непасрэдны спо-саб перажывання рэчаіснасці, шлях уваходжання ў паток перажыванняў і індывідуальных прадбачанняў. У Гусерля фенаменалогія выступае адна­часова як крытыка рацыянальнага пазнання і як яго новая форма, здоль­ная пераадолець абмежаванасць навукі.

Такім чынам, аналіз ідэйных вытокаў філасофіі экзістэнцыялізму на­глядна даказвае, што ўсе яны ўяўляюць сабой вынік суб’ектыўна-ідэалі­стычнай інтэрпрэтацыі сапраўдных праблем чалавечай жыццядзейнасці. Пры гэтым кожная са школ (нямецкая і французская) мае як атэістычны варыянт, так і клерыкальную форму.

Заснавальнік нямецкага экзістэнцыялізму – М. Хайдэгер. Асноўная думка хайдэгераўскай канцэпцыі раскрываецца ў яго ўяўленні чалавечага існавання як зыходнага пункту асэнсавання ўсяго існага. Для філосафа важна растлумачыць не аб’ектыўны свет і яго атрыбуты – прастора, час,– а зразумець часавую і прасторавую атрыбутыку чалавечага існавання, да­следаваць не безаблічнае і бяздушнае быццё, а чалавечае быццё ў гіста­рычных рамках часу, дзе заўсёды прысутнічае свядомасць суб’екта. Гэта быццё разгортваецца перад іншым, супрацьлеглым полюсам, выступае як напружанае чаканне смерці, у ім чалавек адчувае сябе як штосьці часовае, як тое, што можа быць заменена іншымі, тымі, хто можа гэтак жа адчуваць сябе. Усё абезаблічвае чалавека, пазбаўляе яго індывідуальнага пачатку, ператварае творчы суб’ект у сярэднестатычную адзінку. Гэтаму працэсу садзейнічае хуткі рух навукі і тэхнікі. Навукова-тэхнічны прагрэс – гэта фактар адыходу ад сапраўднай быційнасці чалавека, разбурэнне чала­вечай аўтэнтычнасці.

Для таго, каб вярнуць сваю індывідуальнасць, чалавек павінен пера­ключыцца з навукова-тэхнічнай арыентацыі на самаарыентацыю, на сфе­ру сваіх патрэбнасцей і жыццёвых планаў. Чалавек здольны, адчуўшы «экзістэнцыяльны страх», раскрыўшы страшную перспектыву смерці, вяр­нуцца да самога сябе, адчуць сапраўднасць сваёй жыццядзейнасці. А гэта значыць, што, гледзячы ў вочы смерці, падыходзіць да той грані, якая ад­крывае перад чалавекам звышзадачу – навучыцца правільна думаць аб жыцці і смерці.

Задача новай філасофіі – крытыка тэхнакратызму, які вядзе да ня­шчаднай эксплуатацыі прыроды, дэперсаналізацыі чалавечай асобы, выпрацоўкі новай формы «мовы–думкі». Пры гэтым неабходна адмовіцца ад традыцыйных філасофскіх паняццяў «чалавек», «асоба», «рэчаіс­насць», «дух», «пазнанне» і інш. як ад марных, беззмястоўных і бессэнсоў­ных. Неабходна акунуцца ў шматзначнасць слоўнай стыхіі і працаваць над стварэннем новай мовы. Практычна, паняцце «чалавек» Хайдэгер замяняе расплыўчатым словам-сімвалам «Dasein» (быццё, якое ёсць быццё, існа­ванне), яно становіцца цэнтральным паняццем зноў створанай моўнай канструкцыі ў філасофіі.

Яго міфапаэтычная інтэрпрэтацыя раскрыцця цэласнасці чалавечага існавання паставіла важную метадалагічную праблему, на першы погляд не патрабуючую новай аргументацыі. Хайдэгер крытыкуе думку аб тым, быццам бы чалавеку вядома, што такое шчасце, воля, жыццё, мараль і г. д. За знешняй даступнасцю і аксіяматычнасцю гэтых тэрмінаў схаваны глыбокі пласт незразумелага, дзіўнага і таямнічага. Таму, лічыў ён, неаб­ходна разбудзіць цікавасць да разумення сэнсу гэтых пытанняў, раскрыць, у якой ступені могуць быць пазнаны існаванне, свабода, маральныя нормы і г. д. Гэтым і павінна займацца філасофія, якая свядома абмя­жоўвае свае інтарэсы сферай пазнання сэнсу чалавечага быцця.

На яго погляд, «філасофія ніколі не зможа непасрэдна надаваць сілы ці ствараць формы дзеяння і ўмовы, якія выклікаюць гістарычнае дзе­янне». Значэнне філасофскіх ведаў заключаецца ў тым, што «яны забяс­печваюць для новага чалавецтва неабходную метафізічную кампетэнт­насць, санкцыю на ахоп цэлага». У сваю чаргу, цэласнасць экзістэнцыі, сапраўднасць чалавечага існавання вызначаюцца, паводле Хайдэгера, не становішчам чалавека ў сістэме сацыяльных адносінаў і звязанымі з гэтым становішчам перажываннямі, а ўсведамленнем адчайна трагічнай сутнасці жыцця. Вось чаму песімізмам пранізана разуменне гэтым філосафам праблемы чалавека, скептыцызм і бязвыхаднасць праглядваюць у яго ацэнках сучаснай эпохі.

Тэму экзістэнцыяльнага статусу чалавека развіваў сучаснік Хайдэ­гера – К. Ясперс. Ён таксама лічыў, што навука не можа станоўча адказаць на пытанне: хто мы? І хоць межы навукі ўвесь час пашыраюцца, яна не можа пранікнуць у тайну жыцця, таму што сама з’яўляецца часткай гэтага жыцця. Навука дае чалавеку арыентацыю, а не сапраўдныя веды і ісціну. Філасофія ж ідзе далей за навуку, бо яна імкнецца разгадаць тайныя шыфры жыцця, зразумець знакі быцця, інтуітыўна ўспрыняць скрыты сэнс сімвалаў свету. Спрабуючы пранікнуць у сутнасць экзістэнцыі, яна суты­каецца з тым, што не паддаецца рацыянальнаму асэнсаванню, якое ўспрымаецца як звышнатуральная знешняя сіла, як штосьці транс­цэндэнтнае. Філасофстваванне вядзе да расшыфроўкі ірацыянальнага сэнсу жыцця. Сапраўдная самасць чалавека, яго экзістэнцыя раскры­ваюцца толькі ў трансцэндзіраванні чалавекам сваіх адносінаў да іншых людзей, г. зн. рэалізуючы магчымасці працэсу камунікацыі.

Будучы суб’ектамі камунікацыі, людзі выконваюць пэўныя ролі, якія да таго ж пастаянна змяняюцца: муж, бацька, балельшчык, клерк, амеры­канец і г. д. У адрозненне ад сапраўднага тэатра ўсе адначасова з’яўля­юцца не толькі акцёрамі, але і гледачамі, і драматургамі, і сцэнарыстами, і нават рэжысёрамі. Аднак галоўная роля належыць Богу, Ён з’яўляецца «галоўным рэжысёрам» чалавечага тэатра. Вось чаму ўсе формы адно­сінаў, якія існуюць у свеце, усе аб’яднанні, у якія ўступае чалавек, ілюзор­ныя, яны заснаваны на падманных прынцыпах бачнай камунікацыі, фана­тычнай веры ў тую ці іншую ідэю. Менавіта такім аб’яднаннем, паводле Ясперса, і была нацыянал-сацыялістычная партыя ў Германіі. Чалавек толькі імкнецца ў камунікацыі расшыфраваць замысел «галоўнага рэжы­сёра», але ён асуджаны заўсёды выконваць ролю марыянеткі ў руках Бога. Зварот да Бога, вера ў Яго, сувязь з Ім, прычым асабістая, а не калек­тыўная. Гэтыя палажэнні Ясперса характарызуюць яго як прыхільніка пра­тэстанцкага веравучэння, а яго вучэнне – як разнавіднасць хрысціянскага экзістэнцыялізму.

Такім чынам, нямецкі экзістэнцыялізм прадстаўлены як атэістычнай пазіцыяй Хайдэгера, так і рэлігійнай, звязанай з пратэстантызмам Яспер­са. Нягледзячы на разыходжанне ідэй і некаторых вывадаў, сутнасць гэ­тых філасофскіх канцэпцый адзіная: свет чалавека пазнаецца толькі ў іра­цыянальным акце асабістай адкрытасці і не належыць навуковай рэфлексіі.

Французскі экзістэнцыялізм прадстаўлены канцэпцыяй Г. Марселя ў яго каталіцкім варыянце, атэістычнай пазіцыяй Ж. П. Сартра, А. Камю, С. дэ Бавуар. Само існаванне чалавека ў свеце Марсель інтэрпрэтуе як сувязь «Я» і «другога Я», а не як сувязь з чужым, безаблічным «Ты». Адносіны да іншага – гэта «інтэрсуб’ектыўнасць», саўдзельніцтва ў жыцці іншага, любоў да яго. Для Марселя існаваць – значыць быць любімым. Рэалізацыя чалавечых адносінаў, ці інтэрсуб’ектыўнасці, – працэс супя­рэчлівы. Чалавек уступае ў жыццё з верай у чалавека і дабро. Але на жыц­цёвым шляху яго чакаюць расчараванні, яго вера бывае падманута «іншым Я». У гэтай сітуацыі чалавек нечакана можа выявіць сваё непа­трэбства, пакуту, асуджанасць на самоту. Выйсце з гэтай трагічнай сіту­ацыі – надзея.

Яна – асаблівы этап інтэрсуб’ектыўнасці, адзіны лек у бязмежным акіяне адзіноты. Але і надзеі могуць разбурыцца, і яны могуць аказацца ўсяго толькі чарговым міражом. Перажываючы крах надзеі, чалавек зноў трапляе ў адзіноту. Ніводнае грамадства не бароніць чалавека ад расча­раванняў у людзях, ад паняверкі, зневажэння веры і страты надзеі. Сучас­ная цывілізацыя ставіць у катастрафічна няшчаснае становішча, з якога не заўсёды можна знайсці патрэбнае выйсце. Развіццё навукі і тэхнікі не здольна зрабіць індывіда шчаслівым, а, наадварот, узмацняе трагізм яго становішча ў свеце. Гэта вядзе, з аднаго боку, да бязмежнай пагоні за багаццем і жыццёвымі ўцехамі, а з другога – ператварае чалавека ў рэч, з функцыяй вялізнага бяздушнага механізму. Рэальнага выхаду з гэтага крызісу няма, чалавек не здольны змяніць свет, у якім жыве, пераадолець адчужанасць, рэалізаваць прынцып любові да бліжняга і стварыць умовы для сапраўднага чалавечага існавання.

У гэтай сітуацыі, лічыў Марсель, застаецца адзіна суцяшэнне – уцёкі ад грамадства, адыход ад людзей і вяртанне да Бога, гэтаму найвышэй­шаму «Ты». Бог выступае адзіным сродкам для асабістага выратавання, ён ніколі не падмане, і вера ў Бога і надзея на Бога ніколі не могуць быць зняважанымі. Любоў да Бога, якая ўвасабляе вечную веру і вечную на­дзею, ёсць вышэйшы этап інтэрсуб’ектыўнасці, дзе чалавек толькі і здоль­ны зразумець сваю сутнасць, раскрыць усю веліч веры, надзеі і любові. Рэальнае быццё экзістэнцыі развіваецца ад вернасці сабе, іншым, свету– да вернасці Богу. Толькі рэлігія з’яўляецца панацэяй ад усіх бед, толькі вера можа выратаваць свет ад пагібелі і разбурэння. Сацыяльны сэнс філасофіі Марселя – не ў пераадоленні рэальных прычын крызісу, а ў пераадоленні адчаю з дапамогай веры.

Асноўнае прызначэнне філасофіі, паводле Сартра, – раскрыць інды­віду яго асабістыя магчымасці, дапамагчы яму здабыць сапраўдную сва­боду, стаць будаўніком свайго лёсу. На шляху да свабоды ўзнікаюць невы­рашальныя супярэчнасці, і абумоўлены яны дзвюма прычынамі. Першая звязана з «фактычнасцю» чалавечага існавання: чалавек смяротны па сваёй прыродзе, і імкненне рэалізаваць сваю свабоду ў канчатковым выні­ку становіцца абсурдным перад тварам немінучай смерці. Другая прычына вынікае з сацыяльнага характару быцця чалавека – сумеснага быцця з іншымі людзьмі. Менавіта гэта акалічнасць вядзе да змянення сапраўд­най экзістэнцыі, фарміруе непераадольную перашкоду для рэалізацыі асабістай волі, абумоўлівае супярэчнасць, якую нічым нельга скасаваць. Сутнасць супярэчнасці заключаецца ў тым, што, усвядоміўшы сваю волю, адчуваючы сябе такім, чалавек адначасна выступае і як вольны суб’ект, і як аб’ект (рэч, прадмет) для мыслення іншага суб’екта. Сартр скарыстаў гегелеўскую мадэль «панскай і рабскай» свядомасці (у якасці суб’екта чалавек–пан, у якасці аб’екта, быцця, для іншага ён – раб). Аўтар лічыць гэту супярэчнасць непераадольным антаганізмам, які ўзмацняецца імкнен­нем чалавека як мага хутчэй дасягнуць поўнай свабоды.

Згодна з прыродай, чалавек павінен быць свабодным, аднак імкненне рэалізаваць сваю прыроду, жаданне стаць «звышчалавекам» прынцыпова неажыццявіма. Экзістэнцыяльнае ўсведамленне гэтага характарызуецца Сартрам як «няшчасце», а само быццё чалавека ёсць ланцуг неажыцця­вімых жаданяў, імкненняў да ілюзорных мэт, якія суправаджаюцца расча­раваннем і крахам няздзейсненых надзей. Таму ён вызначаў існаванне чалавека як «бясплённае». Грамадства, іншыя людзі, на думку Сартра, абмяжоўваюць волю індывідуума, яго свабоду, робяць чалавека канфар­містам, фарміруюць спосабы і формы рэалізацыі асобных імкненняў, інта­рэсаў і захапленняў, пазбаўляюць экзістэнцыю ад аўтэнтычнасці, вядуць да непраўдзівасці ўсяго яго быцця. Адзіная магчымасць адчуваць свабоду адкрываецца ў дзеяннях, якія носяць непасрэдны, імпульсіўны характар і не маюць у якасці свайго матыву альбо стымула ніякіх знешніх умоў.

Канцэпцыя экзістэнцыялізму вядзе да поўнай маральнай дэзарыен­тацыі сучаснага чалавека. Погляды Сартра паслужылі асновай для рас­працоўкі такога напрамку сучаснай заходняй філасофіі, як «негатыўная дыялектыка» (Т. Адарно). Даючы ацэнку вынікам сваіх філасофскіх пошу­каў у рэчышчы экзістэнцыялізму, філосаф прыйшоў да высновы аб без­выніковасці зробленых спроб разабрацца ў сутнасці чалавечага быцця.

У цэлым філасофія экзістэнцыялізму, дэманструючы карціну супярэч­насцей, застаецца адным з найбольш папулярных філасофскіх напрамкаў сучаснасці. Гэтаму садзейнічае шэраг абставінаў. Экзістэнцыялісцкая праблематыка сугучна масавай псіхалогіі сучаснага грамадства з яго адчу­ваннем катастрофы і ўсеагульнага крызісу, страха перад тварам экала­гічных праблем, войнаў, палітычных пераваротаў, эканамічнай нестабіль­насці і г. д. Экзістэнцыялізм свабодны ад уласцівых некаторым філасоф­скім вучэнням ілюзій аб магчымасці бяскрызіснага развіцця грамадства. Усяляк падкрэсліваецца татальнасць крызісных з’яў, а грамадства харак­тырызуецца як «хворае», якое непазбежна ідзе да пагібелі, а чалавек – жыве як на краі бездані. У цэнтры ўвагі знаходзіцца праблема ўнутранага свету чалавека, яго надзеі, турботы, расчараванні, што само па сабе імпа­нуе масавай будзённай свядомасці, светаадчуванню. Філасофская дакт­рына экзістэнцыялізму мае ярка выражаную этычную афарбоўку, што так­сама робіць яе больш прывабнай у супастаўленні з абстрактнымі філа­софскімі канструкцыямі, уласцівымі некаторым сучасным філасофскім школам. Ідэі экзістэнцыялісцкай філасофіі выказаны не толькі ў навуковых артыкулах і манаграфіях, але і прадстаўлены ў раманах, драматычных творах г. Марселя, А. Камю, Ж. П. Сартра, што робіць іх даступнымі не толькі для філосафаў-прафесіяналаў, але і для шырокага кола чытачоў.

Дамінуючай тэндэнцыяй развіцця заходняй філасофіі ў сучасную эпо­ху з’яўляецца ўзмацненне яе ірацыяналістычнай скіраванасці. Пацвяр­джэннем гэтаму служаць такія філасофскія плыні, як крытычны рацыя­налізм, структуралізм, герменеўтыка.

Крытычны рацыяналізм (Э. Агацці, К. Попер, И. Лакатос, П. Фейе­рабенд, Д. Уоткінс і інш.) – прадукт распаду неапазітывісцкай традыцыі. Заснавальнік гэтага кірунку – К. Попер – першапачаткова падаваў сваю канцэпцыю як вучэнне аб метадах навуковага пазнання, а потым назваў яе «крытычным рацыяналізмам». Прызнаючы прынцыповую немагчымасць авалодання ісцінай, «крытычныя рацыяналісты» прапануюць гэтым тэрмі­нам абазначыць недасягальны ідэал, а для характарыстыкі навуковых вынікаў выкарыстоўваць тэрмін «праўдападобнасць». Праўдападобнасць ёсць набліжанасць да ісціны, яе падабенства і непаўнацэнная замена. Пошук праўдападобнага і ёсць тое, на што можа прэтэндаваць навука. У гэтым прадстаўнікі «крытычнага рацыяналізму» бачаць рэалізм асабіс­тай пазіцыі, у адрозненне, як яны лічаць, ад утапічнай пазіцыі марксістаў, якія прызнаюць аб’ектыўны характар ісціны.

Аднак «крытыцызм», як высветлілася, мае досыць вузкае поле пры­мянення і вызначае толькі тэндэнцыю да пастаяннай замены адной тэорыі іншымі. Перанесены ў сферу грамадскай практыкі, ён праяўляе сваю аб­межаванасць, таму што сацыяльныя праблемы і канфлікты, аказваецца, далёка не заўсёды могуць быць вырашаны толькі шляхам дыскусій, абмеркаванняў і пошуку тэарэтычнага кансенсусу.

Структуралізм (К. Леві-Строс, Ж. Лакан) – канкрэтна-навуковая метадалагічная арыентацыя, узнікла ў 20–30-я гады ХХ ст. у Францыі. У якасці задачы навуковага даследавання вылучыла выяўленні струк­туры аб’ектаў. Структуралізм узнік у пачатку ХХ ст. У шэрагу гуманітарных дысцыплін (літаратуразнаўства, псіхалогія, лінгвістыка і інш.) як рэакцыя на плоскі эвалюцыянізм пазітыўнага сэнсу. Ён выкарыстоўвае структурныя метады даследавання, распрацаваныя ў матэматыцы, фізіцы і іншых пры­родазнаўчых навуках. Для структуралізму характэрна: паглыбленая ўвага да апісання актуальнага стану даследуемых аб’ектаў, высвятленню ўнут­рана ўласцівых ім пазачасавых уласцівасцей, імкненне да дакладнага адрознення даследуемых аб’ектаў і доследных сродкаў і адпаведна адмо­ва ад прыярытэту ізаляваных фактаў і фіксаванне адносінаў паміж фак­тамі і фіксаванне адносінаў паміж фактамі ці элементамі вывучаемай сіс­тэмы. Пры вывучэнні аб’екта структуралізм лічыць рух ад пярвічнай аргані­зацыі назіраемых фактаў у рамках даследчай задачы да выяўлення і апі­сання ўнутранай структуры аб’екта і далей, да стварэння тэарэтычнай ма­дэлі аб’екта з яе інтэрпрэтацыяй у даследуемым матэрыяле. На развіццё структуралізму паўплывала наступнае: стварэнне семіётыкі, ідэі Ф. Сасюра ў лінгвістыцы, Леві-Строса ў этыялогіі, Л. С. Выгогскага і Піяжэ ў псіхалогіі, а таксама распрацоўка металогікі і матэматыкі (Фрэге, Гільберт).

Ідэі структуралізму адыгрываюць пэўную метадалагічную ролю ў аб’яднанні міждысцыплінарных даследаванняў з’яў культуры, у збліжэнні гуманітарных і прыродазнаўчых навук пры захаванні іх спецыфікі.

Структуралізм займаецца не толькі пытаннямі разумення (пазнання), але і праблемамі «будовы» аб’ектаў пазнання – грамадства на тым ці ін­шым этапе, культуры, навуковай тэорыі, міфа і г. д. Свет паўстае перад структуралізмам як своеасаблівая іерархія структур. Адны з іх – базавыя, глыбінныя (напрыклад, структура роднасці), іншыя – вытворчыя,якія ўзнаў­ляюць іх у сімвалічнай форме (напрыклад, структура міфа). У межах кож­най са структур можна вызначыць і воблік іх элементаў (называных «індывідамі»), і тэндэнцыі іх сувязей паміж сабой, і напрамак іх эвалюцыі.

У своечасовай заходняй сацыялогіі адрозніваюцца два асноўныя падыходы да даследавання грамадства. Прадстаўнікі аднаго з іх зася­роджваюць сваю ўвагу на разглядзе агульных праблем, распрацоўцы кан­цэпцый, якія ахопліваюць грамадства ў цэлым, агульных прынцыпаў яго функцыянавання і развіцця. Прадстаўнікі другога займаюцца даследаван­нем асобных лакальных сфер грамадскага жыцця, той ці іншай спецыяль­най галіны – сацыяльнай структуры, сацыяльнага планавання, палітычных адносін, сям’і, занятасці людзей, вольнага часу, спорту і г. д. Першы на­прамак уяўляе сабой філасофію гісторыі, другі – эмпірычную сацыялогію.

Аднак шырокае распаўсюджанне структурных метадаў у розных сфе­рах ведаў спарадзіла спробы, ігнаруючыя пазнавальныя межы, якія ўлас­цівы структуралізму, як і ўсякай канкрэтна-навуковай, ? з’яўляюцца не правамернымі. Антыгістарычнаму падыходу да паняцця структуры, адмаў­ленню ўнутраных супярэчнасцей як крыніцы развіцця і змянення структур аб’ектаў дыялектыка проціпастаўляе прынцыпы дыялектычнага аналізу.

Заснавальнікамі сучаснай філасофскай герменеўтыкі (тлумачаль­ны) з’яўляюцца нямецкія філосафы Ф. Шлейермахер (1768–1834), В. Дыльтэй (1833–1911), Э. Гусерль (1859–1938), М. Хайдэгер (1889–1976). Герменеўтыка разглядаецца як метад «уключэння» ў пазіцыі аўтара таго ці іншага тэксту, што дае магчымасць узнаўляць карціны, апісаныя ў ёй, з такой жа ступенню дакладнасці, як гэта ўяўлялася сведкам падзей, як майстэрства разумення пісьмова зафіксаваных жыццёвых з’яў. Рух па гер­менеўтычным кругу азначае бясконцы працэс узнікнення і вырашэння супярэчнасцей пазнання.

Уводзіцца паняцце жыццёвага свету, асабовага кантэксту культуры, у якім толькі і можна зразумець той ці іншы помнік, той ці іншы тэкст аўтара. Жыццёвы свет уяўляецца як моўнае асяроддзе, якое адкрывае даследчыку пэўны гарызонт разумення. Быццё культуры выражаецца ў моўнай форме, і задача навукі, якая пазнае быццё культуры, заключаецца ў пошуках дакладнага шыфру да тлумачэння моўных сімвалаў. З’яўляючыся сродкам перадачы вопыту ад пакалення да пакалення, мова садзейнічае культурнай традыцыі, а дыялог паміж традыцыямі ёсць пошук агульнай мовы. Ён набывае значэнне асаблівай рэальнасці, ўнутры якой індывід усведамляе сябе і якую нельга ахапіць знешнімі ў адносінах да яе ці суб’екта сродкамі. Паколькі слова шматзначнае, пастолькі важна ўстана­віць яго адэкватнае значэнне. У гэтым і бачыцца задача герменеўтычнай філасофіі.

Праблемы, пастаўленыя філасофскай герменеўтыкай, – прадразу­менне, інтуіцыя, прадпасылачнае пазнанне, інтэрпрэтацыя і інш. – важ­нейшыя пытанні тэарэтыка-пазнавальнай дзейнасці. Аднак прэтэнзія гер­менеўтыкі выступіць не проста ў форме аднаго з метадаў, а ў якасці «універсальнай філасофіі» з’явілася звышзадачай, якую нельга выканаць.