1 13.2 Крыніцы і рухаючыя сілы развіцця грамадства 3.2. Крыніцы і рухаючыя сілы развіцця грамадства

Дзейнасць, скіраваная на задаваль­ненне асабістых і грамадскіх патрэб, барацьба вытворцаў за свае карэнныя інтарэсы з’яўляюцца галоўнай крыніцай развіцця вытворчасці наогул, прадукцый­ных сіл у прыватнасці. Вытворчасць і яе законы, уся сукупнасць эканамічных законаў грамадскага развіцця праз патрэбы людзей і іх інтарэсы вызна­чаюць змест і форму дзейнасці. Можна сказаць, што аб’ектыўныя законы грамадскага развіцця рэалізуюцца ў дзейнасці людзей, праламляюцца праз прызму іх патрэб, інтарэсаў.

Патрэбы – адносіны грамадства, класа, сацыяльнай групы, асоб да умоў існавання і развіцця, у якім выражаецца пэўная неабходнасць у матэрыяльных і духоўных каштоўнасцях.

Усе патрэбы чалавека бяруць свой пачатак ад матывацый, што забяспечвае індывідуальнае і відавое самазахаванне: патрэбы ў ежы, адзенні, жыллі, у прадаўжэнні роду.

Патрэбы з’яўляюцца рухавіком гісторыі і рухаючай сілай паводзін асобнага чалавека, яны – сапраўдная і адзіная першапрычына гістарыч­нага працэсу.

Патрэбы маюць аб’ектыўны характар, яны абумоўлены ўзроўнем развіцця прадукцыйных сіл і вытворчых адносін грамадства.

Патрэбы знаходзяцца ў супярэчлівым адзінстве з вытворчасцю. З аднаго боку, патрэбы абумоўліваюць развіццё грамадскай вытворчасці, штурхаюць яго да прагрэсу. З другога – вытворчасць, ствараючы канкрэт­ныя віды матэрыяльнага і духоўнага багацця для задавальнення патрэб, спараджае новую патрэбу ў іх.

Улавіць наспелыя патрэбы развіцця грамадства – гэта значыць рэалізаваць грамадскі інтарэс у цэлым. Інтарэсы супадаюць з тым, што мы называем патрэбамі грамадскага развіцця.

Інтарэс – гэта не толькі пэўнае псіхалагічнае перажыванне, якое выражаецца ў мэтавай скіраванасці чалавека, калектыву, класа на набыццё ці засваенне тых або іншых багаццяў – матэрыяльных або духоўных.

Інтарэсы спараджаюцца і аб’ектыўна абумоўліваюцца у першую чаргу эканамічным становішчам, роляй сацыяльнай супольнасці ў сістэме эканамічных адносін.

«...Эканамічныя адносіны кожнага дадзенага грамадства праяўляюцца, перш за ўсё, як інтарэсы», – пісаў К. Маркс.

Калі патрэбы арыентаваны пераважна на іх задавальненне, то інтарэсы нацэлены на тыя сацыяльныя адносіны, інстытуты, устано­вы, ад якіх залежыць размеркаванне прадметаў, каштоўнасцей, даброт, якія забяспечваюць задавальненне патрэб. Інтарэсы асабліва цесна звязаны з размеркавальнымі адносінамі ў грамадстве і скіраваны або на іх умацаванне, або на іх змяненне. У інтарэсах адлюстроўваецца сацыяльнае становішча індывідаў, што абумоўлівае іх ролю як важнейшых пабуджальных стымулаў дзеяння і рухаючых сіл грамадскага развіцця.

Агульнай філасофскай тэорыяй развіцця з’яўляецца матэрыялі­стычная дыялектыка, законы якой даюць характарыстыку ўнутранага механізму (праз супярэчнасці), рухаючых сіл, агульнай накіраванасці і асноўных форм развіцця (эвалюцыя, рэвалюцыя).

Агульная ўзыходзячая лінія развіцця грамадства ёсць вынікам дыялектычнага ўзаемадзеяння разнастайных працэсаў, у якіх выра­шальная роля належыць мэтанакіраванай дзейнасці народных мас, якія апіраюцца на пазнанне аб’ектыўных законаў гісторыі.

Калі ў аснове прагрэсіўнага развіцця ляжыць заканамерное змяненне спосабаў вытворчасці, то творчай сілай, якая вызначае гэта заканамернае змяненне і прагрэсіўнае развіццё ўсяго грамадства, з’яўляецца народ.

Зразумела, што ролю народных мас нельга разглядаць абстрактна, адарвана ад класаў і партый, ад правадыроў, якія іх узначальваюць. Як сведчыць гісторыя, роля народных мас у многім залежыць ад таго, якое палітычнае і ідэйнае кіраўніцтва яны маюць у дадзены гістарычны момант у дадзенай краіне.

Марксізм выявіў заканамернасці гістарычнага развіцця, і ў той жа час ён ніколі не адмаўляў вялікай, а ў пэўных абставінах вырашальнай ролі асабістых якасцей.

Аднак ролю асобы ў гісторыі нельга зразумець па-за дыялектычнай сувяззю яе з гістарычнай неабходнасцю, з вырашальным уздзеяннем яе на грамадскае развіццё народных мас. Толькі з улікам гэтых момантаў можна навукова растлумачыць прычыны з’яўлення вялікіх гістарычных дзеячоў, якія садзейнічаюць грамадскаму прагрэсу.

Вядома, што канкрэтная рэалізацыя гістарычнай неабходнасці ў мно­гім залежыць ад правадыроў народных мас, хоць у аснове ляжаць больш фундаментальныя матывы: сацыяльна-эканамічныя супярэчнасці грамадства, інтарэсы асноўных груп насельніцтва. Як адзначаў Г. В. Пляханаў, калі сама логіка гістарычнага працэсу вызначаецца гэтымі карэннымі матэрыяльнымі прычынамі, то яго канкрэтны выгляд ці воблік у дадзенай краіне знаходзіцца ў прамой залежнасці ад тых, хто стаіць на чале працэсу, ад іх індывідуальных якасцей і дзеянняў. Асоба толькі тады нечага вартая, калі зможа ўлавіць жаданні мас і ўзначаліць рух за рэалізацыю гэтых памкненняў. Англійскі пісьменнік Оскар Уайльд казаў, што ў наш век светам кіруе асоба, а не ідэі. Аднак кіраваць можна выключна на ідэйнай аснове.

Калі звузіць свет да постсавецкай прасторы, то стане відавочным, што ў XXI век мы ўступілі пад сцягам дыктатуры асобы. Цяжка назваць нейкую новую ідэю, якая б натхніла людзей у бягучым стагоддзі на актыўныя дзеянні. Размова ідзе, па вялікім рахунку, выключна пра старую цывілізацыйную спрэчку паміж заходнікамі і ўсходнікамі, спрэчку, якая доўжыцца ўжо тысячагоддзе, з часоў раздзялення хрысціянскіх цэркваў.

Постсавецкія краіны праходзяць тое, што ўжо было пройдзена многімі да іх. Аднак ніколі ні ў кога не было магчмасці поўнасцю паўтарыць той ці іншы шлях. Ніхто не можа пахваліцца, што прадубліраваў удалыя дзеянні тых ці іншых кіран, дзяржаў. Вось чаму гэтулькі размоў пра «нацыянальны шлях» руху і развіцця.

У развіцці грамадства важнейшая роля адводзіцца праблеме ўзаемасувязі прыроды і грамадства. Тэрмін «прырода» ўжываецца ў філа­софіі ў трох значэннях. У шырокім сэнсе ім абазначаюць усё існае, увесь свет ва ўсёй разнастайнасці яго формаў. Ён распаўсюджваецца на ўсю аб’ектыўную рэальнасць і ахоплівае увесь матэрыяльна-энергетычны і інфармацыйны свет Зямлі, куды састаўной часткай уваходзіць і чала­вецтва як нешта цэлае, што становіць сабой адзінства матэрыяльнага і духоўнага пачаткаў. Прырода ў вузкім сэнсе – гэта частка аб’ектыўнай рэальнасці, навакольнае асяроддзе ці біясфера, «вобласць жыцця». Яна выступае як сукупнасць умоў існавання чалавека, уключанага ў біясферу ў якасці біялагічнага віду. У прымяненні да грамадства тэрмін «прырода» ўжываецца ў другім, вузкім значэнні гэтага слова.

На працягу ўсёй гісторыі людзі няўхільна развівалі і ўдасканальвалі свае здольнасці ўздзеяння на навакольнае асяроддзе, тым самым змяняючы і характар узаемаадносінаў грамадства з прыродай.

Да эпохі вялікіх геаграфічных адкрыццяў XVI–XVII стст. людзі жылі на параўнальна невялікіх, абмежаваных тэрыторыях. Велізарныя прасторы нашай планеты заставаліся за межамі ўплыву чалавечай дзейнасці. Першабытны чалавек задавальняў свае патрэбы прысваеннем гатовых прадуктаў, ён здавольваўся тым, што давала яму прырода. Па меры пераходу ад збіральніцтва да вытворчасці неабходных для жыцця матэрыяльных дабротаў ён усё ў большай ступені стаў уцягваць прыроду і яе рэсурсы ў гаспадарчы абарот, істотна змяняючы асяроддзе свайго пражывання. Буржуазныя рэвалюцыі ў Еўропе далі магутны штуршок экстэнсіўнаму асваенню прыроды, што выразілася ў тэндэнцыі да паста­яннага павелічэння аб’ёму і разнавіднасцей прыродных рэсурсаў, уцяг­нутых у гаспадарчы абарот.

Акрамя пастаяннага ўзаемадзеяння з прыродай неабходнай умовай функцыянавання і развіцця грамадства з’яўляецца народанасель­ніцтва, г. зн. бесперапынна аднаўляемая сукупнасць людзей, якія жывуць у пэў­ных краінах і на зямным шары ў цэлым.

У філасофска-сацыялагічным плане народанасельніцтва, яго рост, шчыльнасць, рассяленне разглядаюцца як адна з неабходных матэрыяль­ных умоў жыцця грамадства.

Сацыяльная філасофія распрацоўвае тэарэтыка-метадалагічныя праблемы даследавання народанасельніцтва ў яго ўзаемасувязі з раз­віццём матэрыяльнай вытворчасці і ўсяго грамадства, вывучае гэту праб­лему зыходзячы з таго, што народанасельніцтва ёсць важнейшы і неаб­ходны фактар усіх сацыяльных сістэм, аб’ектыўная перадумова і суб’ект гістарычнага працэсу.

Вядома, дынаміка народанасельніцтва істотна ўплывае (запавольвае ці аблягчае) на развіццё матэрыяльнай вытворчасці і ўсяго грамадства, прычым важнейшае значэнне мае змяненне не толькі колькасці, але і якасці народанасельніцтва – яго прафесійнага складу, ўзроўню адукацыі і г. д. Для развіцця матэрыяльнай вытворчасці неабходна наяўнасць адпа­веднасці паміж патрэбамі эканомікі ў працоўных рэсурсах. Парушэнне гэтай адпаведнасці, незбалансаванасць патрэб насельніцтва ў таварах і паслугах і магчымасцей іх задавальнення – прычына супярэчнасцей у развіцці народанасельніцтва і крыніца сацыяльных праблем. Канкрэт­ныя тэмпы росту народанасельніцтва залежаць ад гістарычных умоў.

У чым заключаецца галоўная сіла сістэмы ўмоў матэрыяльнага жыцця грамадства, якая вызначае характар грамадскага ладу, пераходу адной стадыі развіцця да другой? Такой сілай выступае спосаб здабывання сродкаў да жыцця, неабходных для існавання людзей.

Спосаб вытворчасці матэрыяльных дабротаў – гэта пэўны від жыццядзейнасці людзей, пэўны спосаб здабывання сродкаў да жыцця, неабходных для задавальнення матэрыяльных і духоўных патрэбаў.

Спосаб вытворчасці складае дыялектычнае адзінства прадукцыйных сіл і вытворчых адносін – двух бакоў вытворчасці, якія выражаюць адно­сіны людзей да прыроды і адзін да аднаго.

Прадукцыйныя сілы – гэта тыя сілы, з дапамогай якіх грамадства ўздзейнічае на прыроду і змяняе яе.

З трох кампанентаў, якія складаюць прадукцыйныя сілы грамадства – чалавек, прылады працы (машыны, станкі і г. д.), прадметы працы (сыра­віна і дапаможныя матэрыялы), галоўным з’яўляецца чалавек.

Другі бок спосабу вытворчасці складаюць вытворчыя адносіны.

Перш за ўсё трэба адзначыць, што, як і прадукцыйныя сілы, вытвор­чыя адносіны належаць да матэрыяльнага боку жыцця грамадства. Матэрыяльнасць вытворчых адносін выражаецца ў тым, што яны склад­ваюцца ў працэсе матэрыяльнай вытворчасці, існуюць незалежна ад свя­домасці людзей, носяць аб’ектыўны характар. Гэта адбываецца таму, што вытворчыя адносіны залежаць ад узроўню развіцця вытворчых сіл грамадства, вызначаюцца імі. Людзі не могуць выбіраць прадукцыйныя сілы паводле свайго жадання. Кожнае новае пакаленне людзей застае тыя прадукцыйныя сілы, якія былі створаны папярэднімі пакаленнямі. У сувязі з гэтым і адносіны паміж людзьмі ў працэсе вытворчасці складваюцца незалежна ад свядомасці і волі людзей.

Сутнасць дыялектыкі развіцця прадукцыйных сіл і вытворчых адносін заключаецца ў тым, што абодва гэтыя бакі любога спосабу вытворчасці ўзаемазвязаны і ўзаемаабумоўлены. Развіццё вытвор­часці заўсёды пачынаецца з развіцця прадукцыйных сіл, і перш за ўсё прылад працы як найбольш рэвалюцыйнага і рухомага элемента вытвор­часці. Яны з’яўляюцца вядучым і вызначальным бокам грамадскай вытворчасці.

Неабходнасць задавальнення ўсё большых патрэб чалавека выклікае неабходнасць развіцця прадукцыйных сіл. Новы ўзровень развіцця прадукцыйных сіл спараджае ўсё новыя і новыя патрэбы.

Разам з прадукцыйнымі сіламі развіваюцца і вытворчыя адносіны. Вышэйшы ўзровень адных – вышэйшая ступень другіх. Усё тут узаема­звязана і ўзаемаабумоўлена. Але не толькі імкненне да поўнага матэры­яльнага дабрабыту прымушае чалавека рухацца ад «станцыі» да «станцыі», а ў першую чаргу – адвечная барацьба за свабоду.

Узаемадзеянне паміж вытворчымі сіламі і вытворчымі адносі­намі выражаецца ў агульнасацыялагічным законе, законе адпавед­насці вытворчых адносін характару і ўзроўню развіцця вытворчых сіл. Гэты закон, з аднаго боку, характарызуе залежнасць вытворчых адно­сінаў ад развіцця прадукцыйных сіл. Прадукцыйныя сілы, развіваючыся, раней ці пазней выклікаюць адпаведнае змяненне вытворчых адносінаў. З другога боку, ён паказвае залежнасць прадукцыйных сіл ад змянення вытворчых адносінаў. Пэўныя вытворчыя адносіны, якія ўзніклі на аснове гэтых прадукцыйных сіл, у сваю чаргу ўздзейнічаюць на іх развіццё.

Развіццё грамадства, як і прыроды, адбываецца ў двух асноўных формах: эвалюцыйнай і рэвалюцыйнай. Эвалюцыя рыхтуе рэвалюцый­ныя змены, пэўныя скачкі, якія пераводзяць грамадства на новыя ступені. Тэорыя і сучасная сацыяльная практыка сведчаць пра тое, што чала­вецтва на ўсіх этапах сваёй гісторыі не можа развівацца без скачкоў у розных галінах грамадскага жыцця. Па маштабах і значэнні рэвалюцыі бываюць розныя. Яны могуць ахопліваць як асобныя сферы грамадскага жыцця – эканоміку, палітыку, навуку, культуру і г. д., так і грамадства ў цэлым, і прыводзіць да істотнага змянення ўсяго грамадскага арганізму. Галоўнай прычынай сацыяльнай рэвалюцыі з’яўляецца канфлікт паміж новымі вытворчымі сіламі і старымі вытворчымі адносінамі, якія стано­вяцца бар’ерам на шляху далейшага развіцця прадукцыйных сіл. Сацыяльная рэвалюцыя рыхтуецца аб’ектыўным развіццём грамадства. Разам з тым яна ажыццяўляецца людзьмі, якія дзейнічаюць свядома – сацыяльнымі групамі, слаямі, палітычнымі партыямі, гатовымі на рашучыя масавыя дзеянні, скіраваныя на зламанне (скасаванне) старых вытворчых адносінаў і ўстанаўленне новых, адпаведных патрэбам і інтарэсам людзей, якія ўдзельнічаюць у гэтым працэсе. У залежнасці ад канкрэтных умоў сацыяльная рэвалюцыя можа праходзіць у розных формах – мірнай и нямірнай. Суадносіны паміж мірнымі і нямірнымі шляхамі развіцця рэвалюцыі маюць адносны характар.

У гістарычным развіцці грамадства канфлікты часта з’яўляюцца вынікам сацыяльнага насілля, якое ўвасабляе выяўленне агрэсіўнасці, дэструктыўнасці ў грамадстве, і азначае прымяненне ці пагрозу прымя­нення сілы ў прамой ці пераноснай форме з мэтай прымусу людзей да пэўных паводзін, панаванне адной волі над другой, што іншым разам пагражае чалавечаму жыццю.

Ужо ў традыцыйных грамадствах насілле выступала ў форме непа­срэднай рэакцыі на чужога, аж да яго знішчэння.

У індустрыяльным грамадстве на пярэдні план выступаюць скрытыя формы насілля, дзе інструментам насілля становяцца інтэлект і высока­арганізаваныя тэхналогіі і г. д.

Маштабны ўсплёск насілля і лютасці ў XX ст. выявіў абмежаванасць сацыяльна-класавай трактоўкі насілля і неабходнасць аналізу больш глыбінных яго прычын, звязаных з чалавечай прыродай. Адштурхоўваючы­ся ад раней узнікшых ідэй аб насіліі як уласцівай псіхалогіі чалавека асаблівасці (Гобс і інш.), філосафамі былі сфармуляваны некаторыя механізмы выяўлення ўласцівых чалавеку формаў насілля: як ахоўная інстынктыўная рэакцыя арганізма на асяроддзе (Ларэнц), як праява бессвядомых памкненняў чалавека (Ніцшэ), як наяўнасць унутранай агрэсіўнасці чалавека (Фром і інш.). Шырокія праявы гвалтоўных дзеянняў асабліва небяспечныя ў сучасным свеце, калі накоплены велізарны арсенал ядзернай зброі, тэхніка-тэхналагічных сістэм , якія з’яўляюцца пагрозай чалавецтву ў выпадку яе выкарыстання.

Вось чаму заканамерным вынікам пошуку іншых альтэрнатыўных насіллю стратэгій паводзінаў з’яўляюцца ідэалы кампрамісу, дыялогу, супрацоўніцтва і абмежавання, дэструктыўных пачаткаў чалавека, інакш кажучы, ненасілля.

Канцэпцыя ненасілля складае і адпаведную ідэю, і лад жыцця, і спе­цыфічны тып развагапабудовы.У аснове канцэпцыі ненасіллля – асаб­лівыя адносіны да чалавека як да вышэйшай каштоўнасці свету, а таксама такія маральныя прынцыпы, як міласэрнасць, цярпімасць, узаемаразу­менне, спачуванне, спагада, саўдзельніцтва ў процівагу насіллю, падаў­ленне дэспатыі.

У той ці іншай ступені ідэі ненасілля выкладаюцца ўсімі рэлігіямі і культурамі свету. Канцэпцыя ненасілля развівалася Л. Талстым у духу непраціўлення злу насіллем.

Для індыйскага філосафа М. Гандзі (1869 – 1948) ідэя ненасілля – не толькі этычнае вучэнне, але і адпаведны арыенцір грамадска-палітычнага руху. Асноўныя метады ўздзеяння для Гандзі – перакананне, уступкі, сумленнасць, супрацоўніцтва, дараванне замест помсты і кары. Гэты шлях – праява вялікай мудрасці і сілы, ён звязаны з нястачай, нягодамі і пакутамі, і нават смерцю ў імя справядлівасці.

Ініцыятар тактыкі негвалтоўных дзеянняў – Марцін Лютэр Кінг – амерыканскі баптысцкі пастар, які распрацаваў практычны бок ідэалогіі ненасілля. Ён прапанаваў 6 прынцыпаў ненасілля:

• У барацьбе немагчыма знішчыць праціўніка.

• Ненасіллем змагаюцца са злом, а не з тымі, хто яго ўчыніў.

• Той, хто стаў на шлях ненасілля мусіць быць гатовым прыняць пакуты і не імкнуцца адказаць ударам на ўдар.

• Духоўнае насілле таксама недапушчальна, як і фізічнае.

• Справядлівасць – адзін з сусветных пачаткаў.

• Садзейнічаць справядлівасці праз любоў і ненасілле – гэта значыць уносіць свой уклад у Гармонію Сусвету.

Традыцыя ненасілля, як апазіцыя жорсткай рацыянальнасці ў заход­няй філасофіі прадстаўлена ў дыялагічнай філасофіі (Бубер, Бахцін, Меер і інш.), у этыцы таварыскасці па існаванні (Гвардыні), глыбокай пашаны да жыцця (Швейцэр). Апошні ў аснову сваіх філасофскіх поглядаў паклаў няведанне аб свеце, а «глыбокую пашану перад жыццём, перад самім яго фактам» ён лічыў за галоўны прынцып усёй філасофіі. Швейцэр разглядаў гэты прынцып, як своеасаблівы «фільтр» супраць адмоўных вынікаў цыві­лізацыі, таму што бачыў у ім перспектыву маральнага ўдасканальвання чалавецтва. Шлях да ажыццяўлення гуманістычных ідэалаў для яго не ў сацыяльных пераўтварэннях, а ў асабістых намаганнях, скіраваных на паляпшэнне «прыроды чалавека»; у экалагічнай этыцы (Леапольд, Шэпард); у камунікатыўнай рацыянальнасці (Апель), у рэлігійных канцэп­цыях «інтэгральнага гуманізму»; Марытэн, напрыклад, лічыў, што на аснове прызнання рэлігійных каштоўнасцей можна перабудаваць цывілі­зацыю, згуртаваць людзей, скасаваць антаганізм.

У сацыяльнай філасофіі XX ст. «атрымалі прапіску» і іншыя сістэмныя тэндэнцыі грамадства, аснову якіх у значнай ступені складаюць матэрыя­лізм (індустрыяльнае грамадства, постіндустрыяльнае грамадства, інфармацыйнае грамадства).

Тэорыя «постіндустрыяльнага грамадства» – адна з канцэпцый заходняй сацыяльна-філасофскай футуралогіі, заснаваная на палажэннях індустрыялізму, згодна з якім развіццё кожнага грамадства вызначаецца ўзроўнем развіцця прамысловасці (індустрыі), выражаным абагульненым паказчыкам велічыні валавага нацыянальнага прадукта (ВНП). Згодна з гэтай тэорыяй, нізкі ўзровень ВНП, характэрны для большасці бакоў, якія развіваюцца, незалежна ад іх грамадскага ладу, азначае стадыю «даіндустрыяльнага грамадства», а высокі ўзровень ВНП, характэрны для заходніх краін Еўропы, ЗША, Канады, Японіі і некаторых іншых краін свету, у апошняй чвэрці ХХ стагоддзя ўступілі ў стадыю «постіндустрыяльнага грамадства». Для гэтага грамадства, на думку У. Растоу, Дж. Гелбрэйтэ, Д. Бела, Г. Кана і іншых характэрна вялікая перавага долі занятых у «вытворчай інфляцыі», г. зн. у розных сферах духоўнай вытворчасці і змяншэння долі занятых у іншых сферах і перарыентацыі эканомікі і культуры на павышэнне «якасці жыцця», г. зн. на задавальненне пераважна культурных патрэб і г. д.

Інфармацыйнае грамадства – сацыялагічная і футуралагічная канцэпцыя, згодна з якой галоўным фактарам грамадскага развіцця з’яўляецца вытворчасць і выкарыстанне навукова-тэхнічнай і іншай інфар­мацыі. Канцэпцыя інфармацыйнага грамадства з’яўляецца разнавіднасцю тэорыі постіндустрыяльнага грамадства, аснову якой паклаў З. Бжэзінскі, Д. Бел, О. Тофлер. Разглядаючы грамадскае развіццё як змену стадый, прыхільнікі тэорыі інфармацыйнага грамадства звязваюць яго станаўленне з дамініраваннем чацвёртага, інфармацыйнага сектара эканомікі. Пры гэтым сцвярджаецца, што капітал і праца як аснова індустрыяльнага грамадства ўступаюць месца інфармацыі і ведам у інфармацыйным грамадстве.

Рэвалюцыянізуючае дзеянне інфармацыйнай тэхналогіі прыводзіць да таго, што ў інфармацыйным грамадстве класы замяняюцца сацыяльна недыферэнцыраванымі і інфармацыйнымі згуртаваннямі (Е. Масуда). Традыцыйным грувасткім карпарацыям Тофлер супрацьпастаўляе малыя эканамічныя формы – хатнюю індывідуальную дзейнасць, электронны катэдж. Яны ўключаны ў агульную структуру інфармацыйнага грамадства з яго інфа-, тэхна- і іншымі сферамі чалавечага быцця. Выстаўляецца праект глабальнай электроннай цывілізацыі на базе сінтэзу тэлебачання, камп’ютэрнай службы і энергетыкі – тэлекамп’ютарнергетыкі (Дж. Пелтан). Камп’ютэрная рэвалюцыя паступова прыводзіць да замены традыцыйнага друку электроннымі кнігамі, змяняе ідэалогію, ператварае беспрацоўе ў забяспечаны вольны час (Х. Эванс). Сацыяльныя і палітычныя змены разглядаюцца ў тэорыі інфармацыйнага грамадства як вынік мікра­электроннай рэвалюцыі.

Інфармацыйнае грамадства паўстае як інтэгральнае паняцце, якое ахоплівае ўсе бакі функцыянавання сацыяльнай сістэмы. Такім чынам, у кантэксце наяўных тэндэнцый сусветнага грамадскага развіцця інфарма­цыйнае грамадства можна вызначыць як такое грамадства, у якім інфар­мацыя і ўзровень яе выкарыстання істотна абумоўлівае якасць жыцця, а таксама перспектывы эканамічнага развіцця і сацыяльных змяненняў. У такім грамадстве ўзровень жыцця, характар працы і адпачынку, сістэма адукацыі і рынак непасрэдна адчуваюць на сабе ўсё большы ўплыў інфармацыі і ведаў. Далейшае развіццё гістарычнага працэсу вядзе да таго, што ўяўленне аб агульным, паўтаральным у падзеях, становіцца глыбейшым, усебаковым, больш наглядным.

Для больш глыбокага разумення суадносін развіцця грамадства разам з паняццем культуры сацыяльная філасофія ўводзіць паняцце «цывілізацыя».

Французскія філосафы-асветнікі называлі цывілізаваным такое грамадства, якое заснавана на пачатках розуму і справядлівасці. У ХХ ст. гэта паняцце азначала высокі ўзровень развіцця матэрыяльнай і духоўнай культуры заходнееўрапейскіх народаў і было часткай канцэпцыі еўрацэнтрызму. Адначасова паняцце «цывілізацыя» ўжывалася як характарыстыка капіталізму ў цэлым.

Згодна з канцэпцыяй О. Шпенглера (пачатак XX ст.), цывілізацыя- гэта пэўная стадыя развіцця любой культуры. Яе характэрныя прыкметы: развіццё індустрыі і тэхнікі, дэградацыя мастацтва і літаратуры, вялікае скапленне людзей у гарадах, ператварэнне народаў у «бязлікія массы». Гісторыя складваецца як быццам бы з шэрагу незалежных, непаўторных, замкнутых цыклічных культур, асаблівых звышарганізмаў, якія маюць індывідуальны лёс і перажываюць перыяды нараджэння, станаўлення і канца. Множнасць культур выводзіцца з факта своеасаблівай перары­вістасці гістарычнага працэсу. Адгэтуль доказнасць адсутнасці сувязі паміж гісторыка-культурнымі звеннямі: Антычнасць – Сярэднявечча (Адраджэнне) – Новы час, сярод якіх Антычнасць і Адраджэнне Шпенглер лічыў адасобленымі, знешнімі ў адносінах да еўрапейскага духу культур­нымі феноменамі. Вось чаму цывілізацыя – гэта этап упадку культуры, яе старэнне.

Канцэпцыя Тойнбі вылучаецца тым, што паняцце «цывілізацыя» выкарыстоўваецца для характарыстыкі канкрэтнага грамадства як сацыя­культурнага ўтварэння, лакалізаванага ў прасторы і ў часе, альбо як фіксацыя пэўнага ўзроўню тэхнічнага развіцця. Сусветную гісторыю ён разглядаў як «суму цывілізацый», якія праходзяць аднолькавыя фазы: нараджэнне, рост, разлажэнне, крушэнне, гібель. Але ў адрозненне ад Шпенглера Тойнбі даказваў магчымасць ратунку «заходняй цывілізацыі» шляхам укаранення клерыкалізму (пануючай ролі царквы). ОТСЮДА

Дыялектыка-матэрыялістычная канцэпцыя цывілізацыі сфармулявана Ф. Энгельсам у працы «Паходжанне сям’і, прыватнай уласнасці і дзяржавы». Энгельс лічыў, што культура ўзнікае разам з грамадскім чалавекам. Яна праходзіць стадыі дзікунства і варварства (дагістарычныя ступені), культура ў сваім гістарычным развіцці паднімаецца да ўзроўню цывілізацыі. Асноўныя прыкметы цывілізацыі: раздзяленне працы (на вышэйшай стадыі варварства) паміж земляробствам і рамяслом, зараджэнне прыватнай уласнасці, узнікненне процілегласці паміж горадам і вёскай, з’яўленне класаў, металічных грошай. Прычым вышэйшая ступень варварства, якая непасрэдна папярэднічала цывілізацыі, «пачынаецца з плаўлення жалезнай руды і пераходзіць у цывілізацыю ў выніку вынаходнітцва літарнага пісьма і прымянення яго для запісвання славеснай творчасці».

І культура, і цывілізацыя ў сваім развіцці падпарадкоўваюцца дзеянню агульных законаў, што і з’яўляецца адным з асноўных паказчыкаў адзінства чалавечай гісторыі. Розныя культуры і цывілізацыі развіваюцца не як асобныя, самастойныя і ўнутрана замкнутыя ўтварэнні, а ўзаемадапаўняюць адзін аднаго.

Культура і цывілізацыя – два блізкія паняцці. Іх блізкасць становіцца асабліва бачнай пры супастаўленні паняццяў «культурнасць» і «цывілізаванасць». Цывілізаванасць ёсць паказчык, прыкмета, мера авалодання багаццямі культуры, яе актуалізацыі ў наяўным вопыце грамадства; культурнасць – сведчанне гуманістычнага зместу і кірунку цывілізацыі. Цывілізацыя ўключае ў сябе пераўтвораную чалавекам грамадскую гісторыю, з’яўляючыся сацыякультурным феноменам.

Культура характарызуе чалавека, вызначае меру яго развіцця, спосабы самавыражэння ў дзейнасці, а цывілізацыя характарызуе ўзровень авалодання самой культурай. Таму гэтыя паняцці выконваюць важную метадалагічную функцыю ў навуковым пазнанні грамадства, садзейнічаюць больш глыбокаму асэнсаванню багацця форм развіцця чалавека і грамадства. Раздзяленне гэтых паняццяў вядзе не толькі да раздвоенасці адзінай цэласнасці вытворчасці, але і цэласнасці самога чалавека.

Цывілізацыя ўключае ў сябе пераўтвораную чалавекам, акультураную гістарычную прыроду і сродкі гэтага пераўтварэння чалавека, які асвоіў культуру і здольны жыць і дзейнічаць у акультураным асяроддзі свайго пражывання, а таксама сукупнасць грамадскіх адносін як форму арганізацыі культуры, якія забяспечваюць яе існаванне і прадаўжэнне. Фармацыйнае раздзяленне грамадства надае цывілізацыі сацыяльна-гістарычную пэўнасць, гістарычную канкрэтнасць.

Цывілізацыя – паняцце больш глабальнае, чым фармацыя. Фармацыйныя адрозненні ў грамадствах, якія выйшлі з першабытнага стану – гэта адрозненні ўнутры цывілізацыі. Рэальнае грамадства не ўкладваецца ў рамкі такіх паняццяў, як «спосаб вытворчасці» ці «грамадская фармацыя». Гэта толькі адзін з аналітычных падыходаў. Не менш важны тэарэтычны і практычны іншы падыход – цывілізацыйны.

Цяпер наўрад ці можна аспрэчваць, што чалавечая цывілізацыя становіць сабой дынамічную, нелінейную суперсістэму, якая самаарганізуецца і самаразвіваецца.

Фармацыйны падыход да пазнання гісторыі і грамадства не можа сёння прэтэндаваць на глабальную эўрыстычную функцыю ў гістрычным пазнанні наогул, паколькі ён пакідае па-за полем зроку мноства элементаў і сувязей грамадства як сістэмы, якія тым самым не знаходзяць у маністычным поглядзе на гісторыю свайго адэкватнага тлумачэння. Але, з другога боку, фармацыйны падыход да гісторыі адзіна здольны забяспечыць адэкватнае пазнанне яе аб’ектыўнага аспекту, абгрунтавання ідэі заканамернасці паступальнага развіцця чалавецтва, разгляду дыялектыкі прадукцыйных сіл і вытворчых адносінаў як галоўнай крыніцы развіцця «матора» прагрэсу, г.зн. працэсаў, якія складваюцца з «суміравання» вынікаў індывідуальных дзеянняўствий грамадскіх індывідаў. Ён быў і застаецца буйнейшым навуковым дасягненнем сацыялагічнай думкі.

Цывілізацыйны падыход да гісторыі ставіць чалавека – адзінага творцу гісторыі – у цэнтр пры вывучэнні мінулага і сучаснага грамадства. Цывілізацыйны падыход арыентуе даследчыка на пазнанне мінулага праз усе формы аб’ектывізацыі суб’екта гісторыі, г. зн. на раскрыццё яго ўнутранага «Я» ва ўсіх формах дзейнасці – працоўнай, сацыяльнай, палітычнай і духоўнай, ва ўсіх грамадскіх сувязях.

Выпрацоўка цывілізацыйнага падыходу азначае штосьці значна большае, чым проста фармалёўку новых канцэпцый. Размова ідзе пра стварэнне важных перадумоў фарміравання ў грамадстве новай праграмы-парадыгмы (ад грэч. paradeigma- прыклад, узор). Яе краевугольным каменем памінен стаць агульнанавуковы прынцып дадатковасці, упершыню сфармуляваны Н. Борам, які выключае магчымасць абсалютызацыі нейкага аднаго пункту гледжання на прадмет даследавання. У гэтай сувязі трэба падкрэсліць, што новая парадыгма не можа не ўключаць у сябе абноўлены фармацыйны падыход; прызнанне "сутнаснага" статусу катэгорыі цывілізацыі не адмяняе аналагічнага статусу катэгорыі фармацыі, паколькі фармацыйны падыход скіраваны на даследаванне механізмаў сацыяльнага змянення, а цывілізацыйны падыход – сацыяльнай пераемнасці.

Кожная грамадская сістэма мае свае падсістэмы, якія жывуць па законах свайго сацыяльнага часу, таму канчатковы вынік можа аказацца вельмі складаным. І. Кант упершыню паказаў, што разумнасць і заканамернасць гісторыі – гэта ў значнай меры пытанне маштабу, прыкладзенага да яе: калі маштаб малы, то на першы план выступаюць выпадковасці, а калі маштаб даволі вялікі, то становіцца відавочным нарастанне працэсаў з відавочнай тэндэнцыяй развіцця.

Для філасофскага аналізу гісторыі грамадства вельмі важна высветліць агульную траекторыю развіцця. У 20-я гады ХХ стагоддзя П. Сарокін выставіў ідэю аб трох відах фундаментальных культур у гісторыі чалавецтва: рэлігійнай, прамежкавай і матэрыялістычнай. У аснове рэлігійнай культуры ляжыць уяўленне пра Бога і руху гісторыі пад дзеяннем волі, і не адной, а трох: Божай, д’ябальскай і чалавечай. Матэрыялістычная культура заснавана на пачуццёва ўспрымаемай рэальнасці як аснове гістарычнага руху, а трэцяя культура з’яўляецца прамежкавай.

Пераход ад адной культуры да другой праходзіць цыкл стадый: крызіс – крушэнне – ачышчэнне – пераацэнка каштоўнасцей – адраджэнне. У 80-я гады ХХ ст. японскі футуролаг Ф. Фукуяма выставіў паняцце «канца гісторыі» як выніку адыходу з гістарычнай арэны магутных ідэалогій і заснаваных на іх дзяржаў. Іншыя філосафы, наадварот, мяркуюць, што свет, у якім жывём сёння, суадносіны парадку і хаосу рэзка змяняюцца і наступае сітуацыя непрадказальнасці. У гэтай сувязі прагназуецца канфлікт паміж існуючымі на планеце цывілізацыямі за рэсурсы, энергію, інфармацыю.

Тэрмін «філасофія гісторыі» быў уведзены ў навуку Вальтэрам. Ён пазначыў спробу асэнсавання сутнасці развіцця грамадства, яго ідэалаў і мэт.

Філасофія гісторыі – вобласць ведаў, дзе вывучаюцца праблемы сэнсу гісторыі, яе заканамернасцей, асноўныя напрамкі развіцця чалавецтва і гістарычнае пазнанне. Гістарычна філасофія гісторыі бярэ свой пачатак з Антычнасці. У яе гістарыяграфіі змяшчаюцца пэўныя ўяўленні аб мінулым і будучым чалавецтва. Аднак яны яшчэ не складваліся ў закончаную сістэму поглядаў, адсутнічала думка аб накіраванасці гістарычных змяненняў.

Філасофія гісторыі Антычнасці разглядала свет як завершаны космас, якому ўласцівы гармонія і цыклічнасць. Яны з’яўляліся філасофіяй вечнага станаўлення і вечнага вяртання перыядычных сусветных пажараў.

Філасофія гісторыі Сяреднявечча пераадолела антычную ідэю кругазвароту. Згодна з ёй, першы прыход Іісуса Хрыста, яго распяцце, чакаемае Другое Прышэсце – гэта вузлавыя пункты гісторыі, часовасці чалавека. Гісторыя мае канчатковы пункт, але ён дасягаецца толькі ў тым выпадку, калі чалавецтва стане Богачалавецтвам. Аўтарам канцэпцыі правідэнцыялізму з’яўляецца Аўгустын Блажэнны, які сцвярджаў, што гісторыя ёсць сістэматычная рэалізацыя Божага плану кіравання светам.

Аўгустын развіў, паводле выказвання Пляханава, «тэалагічнае разуменне гісторыі» – думку пра тое, што гістарычныя падзеі залежаць ад Боскага прадвызначэння. Аўгустын разглядаў жыццё грамадства як барацьбу двух супрацьлеглых царстваў – грэшнага (язычніцкага) і Боскага.

Першае ўвасоблена ў дзяржаўных установах Рымскай імперыі, другое – у супольнасці выбраных, падзеленых Божай ласкай, г.зн. у царкве. Іх барацьба прывядзе да канчатковай перамогі царквы – да панавання каталіцкай рэлігіі. Не адмаўляючы свецкай улады, Аўгустын прызнаваў прыярытэт над ёй улады духоўнай і ў такой жа форме асвятляў дзяржаўную ўладу, не лічачы рабства боскім стварэннем. Аўгустын аднак заклікаў цярпець яго, як і беднасць, прапаведаваў аскетызм і веру ў замагільнае шчасце. Няроўнасць з’яўляецца бокам іерархічнага грамадскага арганізму, створанага Богам. Спрабуючы прадухіліць зварот народных мас да ерэтычных вучэнняў, Аўгустын спасылаецца і на хрысціянскую ідэю роўнасці ўсіх людзей перад Богам – усе людзі паходзяць ад аднаго прабацькі.

Першай уласна гісторыка-філасофскай працай сярэднявечнай Еўропы з’явілася праца Уолтэра Берлі (1327–1357) «Кніга аб жыцці і смерці старажытных філосафаў і паэтаў», якая была адзінай працай па гісторыі антычнай філасофіі ў Заходняй Еўропе, якая змяшчала вялікі фактычны матэрыял.

Пэўную ролю ў станаўленні філасофіі гісторыі адыгралі матэрыялісты Бэкан, Спіноза і іншыя філосафы, якія паставілі пад сумненне ўсе асноўныя прынцыпы пануючай на той час схаластычнай філасофіі, разглядалі з новых пазіцый філасофскую думку мінулага. Мэта філасофіі гісторыі – устанаўліваць вынікі філасофствання розуму наогул, характарызаваць праблемы, выстаўленыя філасофіяй для задавальнення тэарэтычных і практычных патрэб і метады, выбраныя ёю для іх вырашэння. Такім чынам, усё больш настойліва сцвярджалася ідэя гістарызму, якая ў гэты ж час распрацоўвалася такімі мысліцелямі, як Віка, Мантэск’е, Вальтэр, Гердер, Кант, Гегель, Маркс.

Выступаючы супраць тэалагізацыі гісторыі ад Аўгустына, асветнікі ўнеслі ў філасофію гісторыі ідэю прычыннасці, распрацавалі тэорыю прагрэсу, выказалі ідэю адзінства гістарычнага працэсу, абгрунтавалі ўплыў на чалавека геаграфічнай і сацыяльнай сферы.

Віка Д. (1668–1744) – італьянскі філосаф Новага часу. Ён стварыў тэорыю гістарычнага кругазвароту гісторыі, дзе ўказаў на тое, што грамадства развіваецца моцай унутраных, заканамерных прычын. Кожны народ, паводле вучэння Віка, праходзіць у сваім развіцці тры эпохі (боскую, гераічную, чалавечую), аналагічныя перыяды жыцця чалавека – маленства, юнацтва, сталасць, а затым вяртаецца да першапачатковага стану. Свае прынцыпы гістарычнага развіцця Віка распаўсюджваў таксама на мову, права.

У ХVIII ст. Вальтэр (1694–1778) у сваіх гістарычных працах крытыкаваў біблейска-хрысціянскі пункт гледжання на развіццё грамадства, даў накід карціны гісторыі чалавецтва. У аснове «філасофіі гісторыі» (ён увёў гэты тэрмін) ляжыць ідэя прагрэсіўнага развіцця грамадства незалежна ад волі бажаства, але ход гісторыі тлумачыў змяненнем ідэй.

Мантэск’е Шарль Луі (1689–1755) – французскі філосаф-асветнік, адмаўляў правідэнцыялізм і трактаваў закон як «неабходныя адносіны, вынікаючыя з прыроды рэчаў». Ён лічыў немагчымым пабудаваць на тэорыі натуральнага права ўніверсальную сістэму грамадскіх законаў, бо ўмовы існавання народаў розныя. Мантэск’е быў адным з заснавальнікаў геаграфічнага напрамку ў сацыялогіі. У фарміраванні грамадскага ладу і нораваў асаблівае значэнне надаваў клімату, глебе і г. д. Побач з гэтым Мантэск’е падкрэсліваў ролю асяроддзя, якое супадала ў яго з паняццем палітычнага ладу і заканадаўства.

Гердэр Іаган Готфрыд (1744–1803) – нямецкі філосаф-асветнік. У сваёй працы «Ідэі да філасофіі гісторыі чалавецтва», апіраючыся на паняцце аб развіцці ў прыродзе развіў вучэнне аб прагрэсе ў гісторыі і аб руху грамадства да рэалізацыі ідэй гуманізму. Выказаў шэраг здагадак аб ролі вытворчасці (рамёстваў) і навукі ў развіцці грамадства. Для Гердэра гісторыя ёсць «заканамернае развіццё культуры». Каштоўным у яго вучэнні было і тое, што ён апярэдзіў вучэнні Шэлінга і Гегеля аб несупадзенні паміж суб’ектыўнымі мэтамі індывідуальных чалавечых дзеянняў і іх аб’ектыўным гістарычным вынікам.

І. Кант упершыню ў гісторыі філасофіі паказаў, што разумнасць і заканамернасць гісторыі – гэта ў значнай меры пытанне маштабу, прыкладзенага да яе: калі маштаб малы, то на першы план выступае выпадковасць, калі маштаб даволі вялікі, то становіцца відавочным нарастанне працэсаў з тэндэнцыяй развіцця. Для філасофскага аналізу гісторыі грамадства, лічыў Кант, вельмі важна ўразумець агульную траекторыю развіцця.

У філасофіі гісторыі Гегель ставіў задачу пранікнуць у субстанцыянальны змест гістарычных падзей. Ён казаў, што, калі дух выходзіць за межы дадзенага народа, мы ўступаем на грунт сусветнай гісторыі і вызначаем як прагрэс ва ўсведамленні свабоды, які трэба пазнаць у яго неабходнасці. Пры аналізе сусветнай гісторыі Гегель карыстаўся трыма катэгорыямі: змяненне, вяртанне маладосці і розум. Гегель выказваў ідэю заканамернасці гістарычнага працэсу, а таксама геніяльную думку пра тое, што дзейнасць вялікіх людзей змяшчае субстанцыянальнае ў гістарычным працэсе. Ён патрабаваў ад гісторыкаў раскрыцця аб’ектыўнага зместу дзейнасці выдатных асоб.

Ідэалістычнае разуменне гісторыі як прагрэсу ва ўсведамленніі свабоды вызначыла і ідэалістычны характар гегелеўскай перыядызацыі гісторыі (4 перыяды: Усходні свет – Кітай, Індыя, Персія, Егіпет, – грэчаскі свет, рымскі свет, германскі свет). Паводле гэтай перыядызацыі, толькі германскія народы дайшлі да хрысціянскай свядомасці, да разумення таго, што свабода складае асноўную ўласцівасць іх прыроды.

У цэлым філасофія гісторыі XVIII–XIX стст. была пераважна тэорыяй гістарычнага развіцця. філосафы імкнуліся сфармуляваць мэту, рухаючыя сілы і сэнс гістарычнага працэсу. Аднак яны выводзілі законы гістарычнага развіцця з абстрактнага філасофскага мыслення. З гэтай прычыны гісторыя выступіла як метафізічная праблема, як сфера выяўлення трансцэдэнтнай заканамернасці ці лёсу. Такім чынам, рэальная гістарычная творчасць выводзілася з нейкіх знешніх, негістарычных сіл.

У ХХ ст. канцэпцыя лінейнага развіцця грамадства шматразова падвяргалася крытыцы. О. Шпенглер, А. Тойнбі, П. Сарокін развівалі ідэю лакальных грамадстваў з іх выразнымі адметнасцямі, якія не дазваляюць паказаць гісторыю ў выглядзе лінейнага працэсу.

Ва ўмовах дамініравання філасофіі лінгвістычнага аналізу ў Англіі і ЗША ў апошнія тры дзесяцігоддзі ХХ ст. атрымала шырокае распаўсюджванне аналітычная філасофія гісторыі і «Мета-гістарычны аналіз», як яшчэ называюць гэты напрамак, мае на мэце высвятленне структуры гістарычных тэкстаў, г.зн. аб’ектывізацыі гістарычных ведаў у «апавяданні», «аповедзе», дзе сам тэкст з’яўляецца «альфай і амегай» аналізу. У рамках аналітычнай філасофіі гісторыі таксама адраджаецца даўняя спрэчка натуралізму, які імкнецца ператварыць гісторыю ў прыдатак сацыялогіі з яе «тлумачальнымі законамі», з «гістарыцызмам», які адстойвае поўную аўтаномію гісторыі як «царства духу», што існуе незалежна ад прыроды. Але гэта спрэчка развіваецца выключна ў метадалагічнай плоскасці, як праблема суадносінаў апісання і тлумачэння ў гістарычнай навуцы.

Аналіз ходу гісторыі паказвае, што развіццю любога грамадства ўласцівыя дзве супрацьскіраваныя тэндэнцыі – рух да адзінства і рух да разнастайнасці. Грамадская дынаміка прывяла да выспявання новай планетарнай цывілізацыі. Пры ўсім плюралізме сучасных цывілізацый і культур кантакты паміж імі становяцца ўсё больш рознабаковымі. Узаемадзеянне Захаду і Усходу прасочваецца ў самых розных галінах жыццядзейнасці грамадства – эканоміцы, палітыцы, навуцы, культуры, рэлігіі, філасофіі.