III тарау бойынша бақылау сұрақгары:

6. Латын тілі қандай елдің мемлекетгік тілі болған?

7. Латын тілін неге “өлі тіл” дейді.

8. Қазіргі кездегі латын тілінің маңызына тоқталыңыз.

9. “Термин”, “терминология”, “номенклатура” создері туралы түсінік беріңіз.

10. Латын әріптерінің аталуы мен оқылуын еске түсіріп, оларды қайталаңыз.

11. Латын әріптерінің дауысты және дауыссыз дыбыстарын қайталап, олардың оқылуын еске түсіріңіз.

12. Дифтонг деген не? Латын сөздерінде кездесетін дифтонгтарды еске түсіріп, олардың оқылуын қайталаңыз.

13. Латын және грек сөздерінде кездесетін әріптер тіркестерін қайталап, олардың оқылуын еске түсіріп жаттаңыз.

IV тарау. Жалпы цитология негіздері Жануарлар организміндегі гистологиялық құрылымдар

Тіршілікті анықгайтын организмнің тірі заты — протоплазма (грек. ргоіоз - бірінші, ріазтоз - плазма, қалыптасқан) сыртынан биологиялықжарғақпен (плазмолеммамен) шектелген цитоплазмадан жөне ядродан тұрады. Тірі материя болғандықтан, протоплазмаға зат алмасу (метаболизм), өсу, даму, тітіркенгіштік, жиырылғыштық және көбею сияқты қасиеттер тән. Жануарлар организмдерінде протоплазманың бірнеше гистологиялық құрылымдық түрлері кездеседі. Олар: торшалық, бейторшалық (торша емес) және торшааралық кұрылымдар. Барлық жануарлардың көпторшалы күрделі организмдері ұрықганған бірторшалы ұрықган (зиготадан) дамып жетіледі. Сондықтан, торшалық құрылым жануарлар организмдері дамуының негізін құрайды. Бірақ, күрделі организмде торшалардан басқа да тірі заттың күрылымдықтүрлері: бейторшалық және торшааралық гистологиялық қүрылымдар кездеседі. Бейторшалық құрылымдар организмнің дамуы барысында торшалардан жетілетін туындылар, ал торшааралық құрылымдар торшалардың тіршілігі нәтижесінде түзілетін өнімдер. Бейторшалық күрылымдарға симпласттар мен синцитийлер жатады. Жануарлар организмінде симпластгарға (грек. зут — бірге; ріазіоз — күрьшым) көлденең жолақгы бұлшық ет ұлпасының ет талшықгары мен іштөлі жолдасы (плацента) беткей қабатының симпластотрофобласт қүрылымдарын жаткызады. Организмде симпласттар екі түрлі жолмен: торша цитоплазмасы бөлінбей, ал оның ядросы үздіксіз бөліну арқылы көбейіп, көпядролы күрьшымға айналуы немесе торшалардың бір- бірімен қосылып, шекарасыз бірігуі нәтижесінде торшалардан дамып жетіледі. С-инцитий (грек. зуп — байланыс, куіоз — торша, клетка) немесе торшалар байланысы — цитоплазмалықөсінділері арқылы өзара шекарасыз байланысқан торшалар топтарының күрылымын айтады. Олар бір-бірімен цитоплазмалық өсінділері арқылы байла- нысқандықган, синцитийде цитоплазма барлық торшаларға ортақ. Синцитийді аталық жыныс безінде жүретін сперматогенез процесі кезіндегі сперматогониялардан байқауға болады. Торшааралық құрылымды (торшааралық затгы) дәнекер үлпасындағы белоктық талшықгар (коллаген, эластин, аргирофилді) және дәнекер үлпа- ларындағы торшалар мен талшықгы құрьшымдарды бір-бірімен өзара байланыстырып тұратын пішінсіз (аморфты) негізгі зат құрайды.

Цитология — торшаның (клетканың) дамуын, кұрылысын және тіршілігінің жалпы зандылықгарын зерттейтін морфологиялық ілім. Торша (грек. куіоз, лат. — сеііиіа) — тірі материяның ең үсақ құры- лымдықжәне қызметтік бірлігі. Ол барлық жануарлар мен өсімдіктер организмдерінің дамып жетілуінің, күрылымдық күрделенуінің және тіршілік қасиеттерінің негізін кұрайды. Жануарлар организмдерінде

торшалардың екі түрі кездеседі. Олар: дене (сома) және жыныс торшалары. Дене торшалары жануарлардың дене мүшелері мен үлпаларын күрайды, ал жыныс торшалары жануарлардың көбею процесін іс жүзіне асырады. Жануарлар мүшелері мен мүшелер жүйелерінің үлпаларын күрайтын дене торшаларының пішіні мен мөлшері, олардың денедегі орналасу орны мен атқаратын қызметіне байланысты әр түрлі болып келеді. Мысалы, жануарлар денесін сыртынан қаптап, оны қоршаған ортадан бөліп түратын және дене куыстарының ішкі бетін астарлайтын торшалар бір-біріне жанасып, тығыз орналасады. Олардың пішіндері, торшалардың денедегі орналаскдн орындары мен аткаратын қызметіне сәйкес жалпақ, текше (куб) тәрізді және призма тәрізді болып келеді. Жүйке жүйесі мүшелерінің торшалары жүлын мен миды дененің барлық мүшелерімен байланыстырып, жүйкелік толқындарды (импульстерді) үзақ аралықкд өткізіп таратуына байланысты, олардың үзындығы әр түрлі өсінділері болады. Организмнің ішкі ортасын түзетін тірі сүйық үлпалар — кдн мен лимфаның торшалары тамырлар арқылы ағып, қозғалуға бейімделгендіктен, олардың пішіндері дөңгелек, ал жиырылуға маманданған ет үлпасының торшалары үзынша немесе үршық тәрізді болып келеді. Бірақ, пішіні мен мөлшерінің әр түрлілігіне карамастан, барлық дене торшаларының күрылысы бір- біріне үқсас. Олар бір-бірімен тығыз байланыста тіршілік ететін екі бөліктен: цитоплазма мен ядродан түрады.

Торша протоплазмасының химиялық қүрамы. Жануарлар торшасы протоплазмасының қүрамына барлық химиялық элементтер кіреді. Бірақ, олардың өзара мөлшерлік қатынастары организмдегі зат алмасу ерекшеліктеріне байланысты болып келеді. Протоплазма қүрамының 96%-ын торт химиялық элемент қүрайды. Олар: көміртегі, оттегі, сутегі және азот. Қалган 3% -ы калийдің, кальцийдің, натрийдің, фосфордың, күкірттің, магнийдің, темірдің, хлордың үлесіне тиеді. Мөлшерлік үлесіне байланысты бүларды макроэлементтер — деп атайды. Ал мыс, марганец, йод, кобальт, мырыш т.б. элементтер қалған 1% -дыңжүздік, мындықбөліктерін қүрайды. Бүларды микроэлементтер — дейді. Микроэлементтер жануарлардың тіршілігіне тым қажетті процестерге қатысып, организм үшін маңызды қызметтер атқарады.

Протоплазмада химиялық элементтер қүрамы күрделі жоғары молекулалы қосылыстар түзеді. Олар протоплазманың қүрамына белгілі бір тәртіппен орналасқан өзара мөлшерлік қатынаста, органикалық және бейорганикалық заттар түрінде енеді. Протоплазманың органикалық заттары негізінен кіші бірлік — мономерлерден (грек. топоз — бір, біреу; тегок — болік) қүралған полимерлер (грек. роііз — коп; тегоз — бөлік) тізбектерін түзеді. Органикалық заттарға ақуыздар (белоктар), майлар (липидтер), көмірсулар (углеводтар) және нуклеин қышқылдары жатады.

Белоктар — тірі протоплазма массасының 10 — 20% -ын күрайтын ең ірі полимерлер. Олардың мономерлері амин қышқылдары. Қазіргі кезде белгілі 20 шақты амин қышқылдары бір-бірімен (бір амин қышқылының үшындағы карбоксил тобы — СООН, екінші басқа амин қышқылының екінші үшындағы амин тобымен — 1чІН₂ байланысады) пептидгік байланыстар (-СО — N1-1-) түзіп, белоктар молекулаларының коптеген түрлерін қүрайды. Әрбір организмге немесе торшаға тән белоктар бір-бірінен белоктар молекулаларындағы амин қышқылдарының орналасу орындары мен санына байланысты ерекшеленеді. Жануарлар организмдерінің торшалары протоп- лазмасындағы белоктар пішіні жағынан екі түрлі болып келеді. Олар: жіпше және шар тәрізді белоктар. Олардың күрылысында төрт түрлі қүрылым болады. Белоктардың біріншілік қүрылымы — белоктар молекулаларындағы амин қышқылдары кздцықгарының үзын тізбегі. Амин қышқылдарының тізбегі белоктар молекулаларында сутегтік байланыстардың әсерлерінен ширатылып, айналымдық (спиральдық) күрылым түзеді. Бүл — белоктардың екіншілік қүрылымы. Үшіншілік күрылым белоктар молекулаларына белгілі бір арнайы пішін береді. Үшіншілік қүрылым гидрофобты, электростатикалық немесе дисульфидті байланыстар арқылы іс жүзіне асады. Бірнеше белоктар молекулалары бір-бірімен бірігіп, пішіні жіпше (фибриллалы) немесе шар тәрізді (глобулалы) белоктардың макромолекулаларын қүрайды. Бүл белоктардың төртінші қүрылымы. Белоктардың қүрамына амин қышқылдарының қышқылдық (карбоксил) және негіздік (амин)

топтары кіретіндіктен, олар екі тұрлі (қышқылдық және негіздік), яғни амфотерлік қасиеттерімен ерекшеленеді. Сондықган, белоктар протоплазмасының кдсиеггері рН ортаға байланысты өзгеріп отырады. Белоктардың орташа молекулалық массасы 35000 -ға тең. Олардың химиялық кұрамының 50% -ы көміртегі, 25% -ы оттегі, 16% -ы азот, 8% -ға жуығын сутегі,0,3-2,5% күкірт және тым аз мөлшерде макроэлементтер мен микроэлементгер кіреді. Белоктар күрылысына байланысты: карапайым белоктар (протеиндер) және күрделі белоктар (протеидтер) болып екі топқа бөлінеді. Протеиндер тек амин қышқылдары қалдықгарынан түрады. Оларға сүт, жүмыртқа, қан плазмасының (альбуминдер, глобулиндер, фибриноген) белоктары, миозин жөне т.б. белоктар жатады. Күрделі белоктар құрамына амин қышқылдары қалдықтарынан басқа белоксыз заттар кіреді. Егер протеидтер кұрамына көмірсу енсе, онда күрделі белоктар гликопро- теидтер — деп аталады. Оларға: гликозамингликандар, ңикозаминдер, муцин, мукоидтар жатады. Қүрамына липидтер енетін күрделі белоктар липопротеидтер (торшаның биологиялық жарғақтары кұра- мындағы күрделі белоктар), фосфор қышқылымен байланысқан белоктар фосфопротеидгер (сүт казеиногені, жүмыртка вителлині т.б.), күрамында металддар (темір, мыс) болатын бояғыш белоксыз заттар- мен байланысқан белоктар хромопротеидгер (гемоглобин, миоглобин, каталаза, пероксидаза және басқа ферменттер), нуклеин қышқылда- рымен байланысқан белоктар нуклеопротеидтер — деп ататады.

Жануарлар организмдерінде белоктар көптеген қызметтер атқарады. Олар: 1. пластикалық қызмет, белоктар торшалардың барлық биологиялық жарғақтарын кұрауға қагысады; 2. катализдік қызмет, организмдегі биохимиялық реакцияларды іс жүзіне асыратын ферменттердің барлығы — белоктар; 3. қорғаныс қызметін атқаратын иммунды денелер — белоктар; 4. тыныс алу қызметі, гемоглобин және миоглобин күрделі белоктары газ алмасуға қатысады; 5. қимыл-қозғалыс қызметі, жануарлар организмдерінің мүшелеріндегі, үлпаларындағы, торшаларындағы қозғалыстарды іс жұзіне асыратын құрылымдар белоктардан (актин, миозин, тубулин) түрады; 6. қуат (энергия) көзі, керекті жағдайда белоктар энергия көзі ретінде (глюконеогенез) пайдаланылады.

Липидтер — химиялық күрамы мен күрылысы және қасиеттері жағынан әр түрлі болып келетін күрделі органикалық қосылыстар. Олардың үлесіне протоплазма массасының 2 — 3% -ы тиеді. Липидтерді көміртектен, оттектен және сутегтен түратын үш атомды спирт глицерин мен май қышқылдары құрайды. Олардың орташа молекулалық массасы 1000 -ға тең. Липидтер молекулаларының қасиеттері жағынан бір-біріне қарама-қарсы екі полюсі болады. Олардың су және белоктармен байланысқа түспейтін полюсін гидрофобты (грек. һусіог — су; рһоЬоз — қорқыныш, қорқу) полюс, ал су және белоктармен әрекеттесіп, байланысқа түсетін полюсін гидрофидді (фек. һусіог — су; рһіііа - жақсы көру) полюс — деп атайды.

Липидтердің атқаратын қызметтері: 1. пластикалық қызмет, торша құрылысындағы барлық биологиялық жарғақтардың қүрамына кіреді; 2. энергия қоры, тотығу реакциясы кезінде липидтен энергия көп мөлшерде бөлінеді; 3. биологиялық белсенді заттар қүрамына кіреді, стероидты гормондарды түзуге қатысады.

Көмірсулар да липидтер сияқты көміртектен, оттектен және су-

тегтен түратын күрделі органикалық қосылыстар. Олар протоплаз-

ма массасының 1-1,5% -ын қүрайды. Көмірсулардың орташа мо-

лекулалық массасы 200 -ге тең. Көмірсулардың мономерлеріне глю-

коза және фруктоза моносахаридтері (грек. топок — бір; заксһаг —

қант) жатады. Екі мономер қалдықгарынан қүралған көмірсуларды

дисахаридтер (грек. сіуз, лат. сііз - екі; заксһаг — қант) — деп атайды.

Бүларға жануарлар мен өсімдіктер организмдерінде болатын:

сахароза, лактоза, мальтоза, трегалоза жатады. Ал көптеген моно-

сахаридтерден қүралған көмірсуларды полисахаридтер (грек.

роііз — көп; заксһаг — қант) — деп атайды. Оларға: гликоген, крахмал,

мукополисахаридтер, целлюлоза (жасүнық, клетчатка) жатады.

Моносахаридтер мен дисахаридтер суда ериді, ал полисахаридтер суда ерімейді.

Комірсулардың қызметтері: І плас гикалық қьгзмет: а) комірсулар

белоктар және липидтермен бірге қосылып, торша жарғақтары

қүрылымдарының; ә) нуклеин қышқылдарының; б) дәнекер

үлпалары торшааралық заттарының қүрамына кіреді; 2. белсенді

биологиялық заттарды қүрауға қатысады, гепариннің қүрамына

кіреді; 3. энергия қоры, тотығу реакциясы кезінде көмірсудан энергия бөлінеді.

Нуклеин қышқылдары тірі организмдер үшін өте маңызды күрделі полимерлер. Жануарлар организмдерінде нуклеин қышқылдарының екі түрі болады. Олар: дезоксирибонуклеин қышқылы (ДНҚ) және рибонуклеин қышқылы (РНҚ). Нуклеин қышқылдарының мономерлері — нуклеотидтер. Әрбір нуклеотидтің негізін пентоза қанты (дезоксирибоза немесе рибоза) қүрайды. Қанттың бір жағына пурин немесе пиримидин негіздері, ал оның екінші жағына фосфор қышқылының қалдығы - фосфат жалғасып, байланыстар түзеді. ДНҚ нуклеотидтерін дезоксирибоза қанты, пурин негіздері (аденин және гуанин), пиримидин негіздері (цитозин және тимин) және фосфат қүрайды. Ал РНҚ нуклеотидтері рибоза қантынан, пурин негіздерінен (аденин және гуанин), пиримидин негіздерінен (цитозин және урацил қышқылы) және фосфаттан қүралған. ДНҚ белоктармен байланысып, торша ядросындағы хромосомаларды қүрайды. Хромосомалар түқым қуалаушылық ақпараттарын сақтап, олардың үрпақтан үрпаққа берілуін қамтамасыз етеді және торшалардағы белоктардың биологиялық түзілуін (синтезін) реттейді. Ал РНҚ белоктардың синтезіне қатысады. ДНҚ тек торша ядросында, ал РНҚ ядро ядрошығында және цитоплазмада болады. Белоктардың түзілу

процесін іс жүзіне асыруға РНҚ -ның үш түрі қатысады. Олар: ақпараттық РНҚ (аРНҚ), тасымалдаушы РНҚ (тРНҚ) және рибосомалық РНҚ (рРНҚ). Бүлардың барлығы да ДНҚ молекулаларының бетінде түзіледі. Бірақ, олар әр түрлі қызметтер атқарады. аРНҚ ядро хромосомалары қүрамындағы ДНҚ -дан торша цитоплазмасында түзілетін белоктар молекулаларының қүрамы туралы ақпараттарды цитоплазмадагы рибосомаларға жеткізеді. тРНҚ белоктардың түзілу процесіне керекті цитоплаз- мадағы амин қышқылдарын арнайы ферменттердің көмегімен өздеріне жабыстырып алып, рибосомаларға тасымалдайды. рРНҚ- ның қатысуымен синтезделуші белоктардың қүрамына сөйкес рибосомаларда жеткізілген амин қышқылдарынан белоктар молекулалары түзіледі. Торшада зат және энергия алмасуларына белсенді қатысатын бос нуклеотидтер де болады. Оларға аденозинүшфосфорлы қышқыл (АТФ) және аденозинекіфосфорлы қышқыл (АДФ) жатады.

Бейорганикалық заттарды протоплазма қүрамындағы су мен минералды түздар қүрайды. Су — протоплазма массасының 70 — 80% -ын қүрайтын, оның негізгі еріткіш ортасы. Торша протоплазмасының күрамына су екі түрлі болып енеді. Олар: бос су және байланысқан су. Бос су протоплазмадағы еріткіш ортаның қызметін атқарады. Жануарлар организмдеріндегі барлық биохимиялық реакциялар сулы ерітінді ортада жүреді. Ал байланысқан судың протоплазмадағы мөлшері организм үлпаларының түрлеріне мен олардың физиологиялық жағдайына баланысты әр түрлі (5 -тен 80% дейін) болады. Байланысқан су органикалықмакромолекулалар- мен сутектік байланыс арқылы жабысып, олардың сыртқы сольватты қабықшаларын қүрайды. Протоплазма қүрамында минералды заттардан түз, көмір, күкірт және фосфор қышқылдарының түздары кездеседі. Олар ерітінді түрінде торшадағы осмостық қысымды, қышқылдық-сілтілік тепе-тендікті бір қалыпты үстап түрып, прото- плазмадағы ортаның реакциясын анықгайды және оның коллоидтық жағдайына әсерін тигізеді. Минеральды заттар күрделі органикалық қосылыстардың, мысалы фосфопротеидтің қүрамына да кіреді.

Торша протоплазмасы күрделі органикалық қосылыстар мен минеральды заттардың ерітіндісі болғандықтан, ол қоймалжың ерітінді түрінде болады. Оның тығыздығы 1,09-1,06 -ға, жарықты сындырғыш көрсеткіші 1,4 -ке тең.

Торша теориясы. Торшалардың қүрылысы, дамуы, тіршілігі, маңы- зы туралы 150 жылдан астам мерзім ішінде жинақгалған мол ғылыми мәліметтер Т.Шванн ашқан торша теориясын толықгырып, оның негізгі қағидаларын төмендегідей етіп баяндауға мүмкіндік береді:

1.Торша — тірі материяның ең үсақ қүрылымдық бірлігі. Барлық организмдер торшалары, олардың өзіндік ерекшеліктеріне қарамастан, қүрылысы жағынан бір-біріне үқсас және олар бөліну арқылы көбейеді.

2.Торша — тірі материяның негізгі құрылымдық тұрі. Бірақ, тірі табиғатта торшадан басқа да тірі материяның құрылымдық түрлері кездеседі. Оларға: торшаға дейінгі құрылымдық түрлер (бактериофагтер, вирустар, бактериялар), көпторшалы организм- дердегі торшалар туындылары — бейторшалық күрылымдар (сим- пласттар, синцитийлер) және торшалар өнімдері — торшааралық заттар жатады.

3.Торша — органикалық табиғаттың белгілі даму сатысында, оның қарпайым түрлерінен (органикалық заттар молекулаларынан) пайда болып, үзақ тарихи даму (филогенез) нәтижесінде күрделі қүрылысты қүрылымға айналды.

4.Даму, жетілу, белгілі ортаға бейімделу кезендерінде көптор- шалы организмнің торшаларында түрлі өзгерістер пайда болып, олар жаңа тіршілік қасиеттеріне ие болады және күрделі сапалық деңгейге көтеріледі. Аталған процестер, торшалардың жеке даму тарихымен (онтогенез) тікелей байланыста іс жүзіне асады. Торша онтогенезі организм онтогенезіне байланысты және оған бағынады.

5.Торша — көпторшалы организмнің қүрылымдық бөлігі болғандықтан, оның дамуы, пішіні, қызметі организмге тікелей байланысты. Организмнің тіршілік жағдайын және мүшелерінің атқаратын қызметтерін, оны құрайтын барлық торшалардың тіршілік жағдайлары мен қызметтерінің жиынтығы деп қарастыруға болмайды. Организмнің тіршілік жағдайы мен мүшелерінің атқаратын қызметтері организм торшаларының өзара әсері нәтижесінде пайда болған жаңа қүбылыс.

6.Тірі табиғаттағы торшалық құрылыстың пайда болуы, көптор- шалы өсімдіктер мен жануарлар организмдерінің эволюциялық дамуына өсерін тигізді. Ал организмнің торшаларға бөлінуі, торшалар жарғақгары беттері ауданының үлғаюына, организмдегі зат алмасу процесі мен оның тіршілік жағдайының күшеюіне, торшалардың жетіліп мамандануы мен организмнің тіршілік ортасына бейімделуіне зор ықпал етті. Органикалық дүние эволюциясының дамуы, өсімдіктер мен жануарлардың осуі және олардың жаңа тіршілік орталарын меңгеруі, организмнің торшалық қүрылысымен тікелей байланысты. Торшалық құрылыстың арқасында организмдегі қызметін тоқтатып ескірген, торшалар жас торшалармен тұрақты түрде айырбасталып түрады.

Торшаның қүрылысы

Торша протоплазмасы биологиялық жарғақтармен (мембра- налармен) шектелген биополимерлердің тәртіптелген құрылымдық жүйелері цитоплазма және ядродан түрады. Торша құрылысындағы ең коп тараған құрылым — биологиялық жарғақгар. Олар торша мен оны қоршаған орта арасындағы зат және энергия алмасу процестеріне белсенді қатысып, протоплазманың құрам тұрақ-

тылығы мен көбеюін қамтамасыз етеді. Биологиялық жарғақтардың қүрамында иротоплазмадағы торша органеллалары мен гиалоплазма және плазмолемма мен оны қоршаған сыртқы орта аралықтарында үздіксіз жүретін химиялық реакцияларды жүргізуге белсенді қатысып, оларды реттеп отыратын ферменттер (энзимдер) болады. Қүрылысының әр түрлілігіне қарамастан, биологиялық жарғақ- тардың орташа қалыңдығы 6-10 нм-ге тең. Биологиялық жарғақ- тарды қослипидті белокты қабаттар қүрайды. Олардың химиялық қүрамының 40% -ын липидтер (майлар), 60% -ын белоктар қүрай- ды. Липидтердің қүрамына фосфолипидтер, сфингомиелиндер және холестерин кіреді. Белоктық қабат қүрамына үш түрлі: шеткі, интегралды және жартылай интегралды белоктар енеді. Шеткі белоктар жарғақтың сыртқы бетінде, ал қалған белоктар қослипидті қабаттардың ішінде орналасады. Кейбір жарғақтар қүрамында 1%- ға дейін көмірсулар (гиалурон, сиал қышқылдар т.б.) кездеседі.

Торша плазмолеммасы немесе торша плазмасының қабықшасы торшаны сыртынан қаптап оқшаулап, оны қоршаған ортамен байланыстырып түрады. Плазмолемманың сыртқы бетінде қалыңдығы 3-4 нм жарғақүсті қабат — гликокаликс орналасады. Оны күрделі көмірсулар (полисахаридтер) — гликопротеидтер мен гликолипидтер күрайды. Гликокаликсте торша сыртындағы күрделі молекулалы белоктарды, майларды, көмірсуларды қорытып, оларды өздерінің қарапайым мономерлеріне айналдыратын ферменттер болады. Ал плазмолемманың ішкі ңитоплазма жағындағы бетінде торша қаңқасының қызметін атқаратын және заттарды тасымал- дауға қатысатын белоктық жарғақасты қабат кешені — микро-

түтікшелер (20-22 нм), микрожіпшелер (10 нм), микрофиламенттер (6-7 нм) орналасады. Жарғақасты қабаттың аталған қүрылымдары актин, миозин, тубулин, динеин белоктарынан күралған. Плаз- молемма рецепторлық (сезім), зат алмасу (эндоцитоз, фагоцитоз, пиноцитоз және экзоцитоз), тосқауыл, қимыл, торшааралық байланыс қызметтерін атқарады.

Рецепторлық қызмет. Плазмолеммада торшаға әсер ететін әр түрлі физикалық және химиялық әсерлерді қабылдап сезетін, үлпалық сәйкестілікті (биологиялықбелсенді заттар — гормондар, бөгде белоктар, түрлі антигендер) анықтайтын арнайы қүрылымдар болады. Оларды рецепторлар — деп атайды. Рецепторлық қызметтерді гликокаликстің гликопротеидті (көмірсу-белок) және гликолипидті (көмірсу-май) қүрылымдары атқарады.

Зат алмасу қызметі. Торша мен оны қоршаған орта арасындағы зат алмасу процесі торша плазмолеммасының қатысуымен жүреді. Бүл процесті плазмолемма астында орналасқан тасымалдаушы белоктық қүрылымдар — микротүтікшелер, микрожіпшелер, микрофиламенттер іс жүзіне асырады. Заттардың сыртқы ортадан

плазмолемма арқылы торшаға өтуін эндоцигоз дейді. Эндоцитоздың екі түрі ажыратылады. Олар: пиноцитоз жөне фагоцитоз. Плазмолемманың сыртқы бетіндегі гликокаликсте қорытылған күрделі заттар мономерлерінің ерітінді түрінде торшаға сіңірілуін пиноцитоз, ал заттардың ірі бөліктерінің торша плазмолеммасы арқылы қармалып, цитоплазмада ферменттердің көмегімен қорытылуын фагоцитоз — деп атайды. Заттардың торшадан плазмолемма арқылы, керісінше, қоршаған сыртқы ортаға шығарылу процесін экзоцитоз — дейді. Торшалар плазмолеммасы мен оның жарғақ асты микроқұрылымдарынан қүралған микробүрлер мен кірпікшелер кейбір торшаның сыртқы бетіне шығып түрады. Микробүрлер негізінен сору, сіңіру қызметтерін атқарады. Бұлар ішек, бүйрек эпителиоциттерінің ішкі апикальды беттерінде орналасады. Ішек эпителиоциттеріндегі микробүрлер плазмолемманың сіңіру ауданын 30 еседей үлғайтады. Ал кірпікшелер тыныс жолдары мүшелері мен жүмыртқа жолын астарлайтын эпителиоциттерде болады.

Тосқауыл қызметі. Плазмолемма қалыпты жағдайда торшаға зат алмасуға керекті заттарды өткізіп, зиянды улы заттарды өткізбейді.

Қимыл қызметі. Жануарлар организмінде кейбір торшалар, мысалы, лейкоциттер қаннан үлпаларға жылжып өтеді. Бүлардың қозғалуын торша қаңқасының қызметін атқаратын жарғақасты қабаттағы микрокүрылымдық кешен іс жүзіне асырады.

Торшааралық байланыс қызметі. Торшалар бір-бірімен өзара плазмолемма арқылы байланысып, организмдегі әр түрлі гистологиялық құрылымдар түзеді. Торшалардың денедегі орналасу орны мен атқаратын қызметіне сөйкес торшааралық байланыстың бірнеше түрлері кездеседі. Олар: қарапайым жанасу, саңылаулы жанасу, тығыз жанасу, саусақша жанасу (қүлып), синапстық байланыс.

1.Қарапайым жанасу торшааралық байланыстың жануарлар организміндегі ең көп тараған түрі. Ені 15-20 нм торшааралық саңылау — көрші торшалар плазмолеммалары гликокаликс қабаттарының өзара әрекеттесетін аймағы.

2.Саңылаулы жанасу немесе нексус 0,5-3 мкм торшааралық аймақты қамтиды. Көрші торшалар плазмолеммалары аралығында 2-3 нм саңылау қалады. Нексус аймағындағы көрші торшалар плазмолеммаларында арнайы белоктық кешеннен түзілген, арналары 1,5 — 2 нм өзекшелер болады. Олар плазмолеммалар аралығындағы саңылауда бір-бірінің үштарымен өзара түйісіп, әр түрлі иондар мен үсақ молекулаларды бір торшадан екінші торшаға өткізетін өзекгік бірліктер — коннексондарды түзеді. Коннексондар торшалардың зат алмасуы мен электрлік әрекеттесуін қамтамасыз етеді. Коннексондар арқылы белоктар мен амин қышқылдарының ірі молекулалары өтпейді. Нексус қозу процесі үдайы жүретін ұлпалар мен мүшелерде кездеседі.

3.Тығыз жанасу ұлпалар торшааралық саңылауларын қоршаған ортадан оқшаулау арқылы, олардың ішкі орта- сын сыртқы ортадан бөледі. Көрші торшалар плазмолем- маларының интегральды бе- локтары бір-бірімен байла- нысып, торшааралық қосылу аймақтарын түзеді. Тығыз жанасу арқылы иондар мен молекулалар өте алмайды. Тығыз жанасу эпителий тор- шалары апикальды үштары аралығында болады. Ал эпителиоциттер плазмолем- малары аралығында, олардың механикалық байланысын қамтамасыз ететін, жалпы диаметрі 0,5 мкм, тығыз жанасудың түрі тығыз жабысу немесе десмосома кездеседі. Десмосома аймағындағы ені 22-35 нм торшааралық саңы- лауда плазмолеммалардың жарғақүсті қабаттарынан талшықты зат түзіледі. Оның орталығындағы белоктар мен мукоплисахаридтерден түзілген жалпақ пластинкалар көлденең жіпшелер арқылы көрші торша плазмолеммасымен байланысып түрады. Десмосома аймағына іргелес көрші торша цитоплазмасы бәлігі тығыздалып, онда да жіпшелер түзіледі.

4.Саусақша жанасу немесе қүлып деп көрші торшалар плазмолеммаларының бір-біріне қарама-қарсы саусақ тәрізді еніп, қүлып тіліне үқсас байланысуын айтады.

5.Синапстық байланыс — жүйкелік қозу мен тежелуді бір бағытта өткізуге маманданған, нейроциттер, нейроцит-бүлшық ет торшалары, нейроцит-эпителиоциттер плазмолеммалары аралықтарындағы торшааралық жанасу.

Торша цитоплазмасының қүрылысы. Торша цитоплазмасы гиа- лоплазмадан және оның құрамында түрақты болатын органеллалар мен әр түрлі түрақсыз қүрылымдар — қосындылардан түрады.

Гиалоплазма (грек. һуаііпоз — мөлдір) — цитоплазманың қоймалжың плазмасы (матриксі). Оның қүрамында торша протоплазмасында үздіксіз жүріп жатқан зат алмасу процесіне қажет белоктар, нуклеин қышқылдары, полисахаридтер және әр түрлі

күрделі биополимерлер — ферменттер, нуклеотидтер, амин қышқылдары және еріген үсақ молекулалы заттар мен қоректік заттар қоры болады. Гиалоплазма қүрамындағы барлық белок- тардың 20-25% -ы глобулалы, ал қалған пайызын жіпше (фибрил- лалы) белоктар күрайды. Гиалоплазмада азоттық негіздердің, амин қышқылдарының, липидтің, қанттың және т.б. маңызды күрделі қосылыстардың алмасуын реттейтін және торшадағы белоктардың түзілу процестері кезінде амин қышқылдары мен тасымалдаушы РНҚ (тРНҚ) белсенділігін арттыратын ферменттер болады. Торшаның тіршілігіне керекті белоктардың түзілу процестері гиалоплазмадағы рибосомалар мен полирибосомалардың (полисомалардың) қатысуымен іс жүзіне асады.

Органеллалар (торша мүшелері) — торша тіршілігінде маңызды қызметтер атқаратын цитоплазмадағы түрақты қүрылымдар. Жануарлар торшасындағы органеллалар жалпы және арнайы болып екі топқа бөлінеді.

Арнайы органеллалар тек кейбір жануарлар торшаларына тән қүрылым. Арнайы органеллаларға: ет торшаларындағы жиырылу

қызметін іс жүзіне асыратын белоктік жіпшелер — миофиб- риллалар, жүйке торшаларындағы жүйкелік толқындарды өткізу қызметін аткдратын нейрофибриллалар, эпителий торшаларындағы кератин белогі жіпшелерінен түзіліп, тіректік қызмет атқаратын тонофибриллалар жатады. Арнайы органеллаларға кейбір торшалардағы микробүрлер мен кірпікшелер де жатады.

Жалпы органеллалар — жануарлар организмдерінің барлық торшаларында болатын және олар үшін маңызды қызметтер атқаратын түрақты күрылымдар. Жалпы органеллалар күрылысына байланысты: жарғақты (митохондриялар, эндоплазмалық тор, Гольдж кешені, лизосомалар, пероксисомалар) және жарғақсыз (рибосомалар, микротүтікшелер, центросома центриольдері, негіздік денешіктер, біліктік жіпшелер, микрожіпшелер, микрофиламенттер) болып екі топқа бөлінеді. Жарғақты органеллалар торша гиалогілазмасынан қос қабаттанған немесе жалаң қабат биологиялық жарғақтармен оқнгауланып бөлініп түрады. Олардың әрқайсысының өздеріне тән күрылысы болады.

Митохондрияларды — торша цитоплазмасындағы түіііршіктер ретінде 1894 жылы Альтман ашқан. Ал тірі торша күрамындағы үзындығы — 1-10 мкм, қалыңцығы - 0,5 мкм жіпше және дәнше түріндегі қүрылымдарды 1897 жылы Беңце көріп, органеллаларға мигохондриялар (грек тілінен — “жіпшелер мен дәншелер” деген сөз тіркесі) — деп атау берген. Бүлар торшаны химиялық энергиямен қамтамасыз ететін тыныс алу органеллалары. Митохондрияны сыртынан қос қабатталған биологиялық жарғақ қаптап түрады. Сыргқы жарғақгы ішкі жарғақган ені 10-20 нм жарғакдралық саңылау бөліп түрады. Ішкі жарғақ қуысында органелланьщ негізі (матриксі) орналасады. Сыртқьт жарғақтың беті тегіс, ал ішкі жарғақтың мат- рикске қараған бетінде осінді қырлары (кристалар) болады. Мито- хондриялар ішінде аэробты (оттегтің қатысуымен) тотығу фер- менттерінің көмегімен күрделі органикалық заттар, өздерінің қарапайым қүрамына ыдырап, нәтижесінде энергия болінеді. Ішкі жарғақ кристаларында АДФ-тің (аденозинекіфосфат) фосфорлану процесі жүреді де, тотығу процесі нәтижесінде органикалық заттар- дан бөлінген бос энергия жинақталатын АТФ (аденозинүшфосфат) молекулалары түзіледі. Ал торшаға энергия керек болған жағдайда, АТФ оз кезегінде АДФ және фосфор қышқылы молекулаларына ыдырап, торшаға қажет энергия керекті мөлшерде бөлініп отырады. Митохондриялар матриксінде, торша ядросына қатысы жоқ, митохондриялық белоктар түзілуінің автономды жүйесі орналасады. Табигаты бактериялар ДНҚ-ына үқсаған митохондрия матриксіндегі гистонсыз ДНҚ молекулалары бетінде ақпараттық (аРНҚ), тасымал- даушы (тРНҚ), рибосомалық РНҚ (рРНҚ) және митохондриялық белоктардың түзілу процесін реттейтін рибосомалар молекулалары түзіледі. Матрикстегі ДНҚ жіпшелерінің жуандығы — 2-3 нм, дәншелер мөлшері — 15-20 нм.

Эндоплазмалық тор — қабырғасы биологиялық жарғақтармен шектелген цитоплазмадағы көпіршіктердің, жалпақ қапшықтардың және түтікшелердің торлы жү- йесі. Бүл органелланы К.Р.Пор-

ферменттерді және белокты секреттерді түзуге кдтысады. Эндоплаз- малық тор түтікшелері қуысының ені — 20 нм. Ал күрделі белоктар (гликопротеидтер мен липопротеидтер) эндоплазмалық тор қуысында түзіледі.

Агранулалы (тегіс) эндоплазмалық тор жарғақтарында рибо- сомалар болмайды, тор түтікшелерінің ені кендеу (50-100 нм) келеді. Ол торшадағы липидтер мен көмірсулардың (стероидтар мен гликоген түзіледі) алмасуына және ферменттердің көмегімен улы заттарды бейтараптандыруға (бауыр торшалары - гепато- ңиттерде) қатысады. Бүлшық ет талшықтары мен ет торшаларын- дағы (миоңиттер, кардиомиоңиттер) тегіс эндоплазмалық торда жиырылу проңесіне керекті кальңий қорланады.

Гольдж кешенін (ішкі торлы аппарат немесе пластинкалық кешен) 1898 жылы К.Гольдж жүйке торшаларын ауыр металлдар түздарымен (күміс, осмий) бояу арқылы, оның ңитоплазмасынан торлы аппаратты көрген. Кейіннен бүл кешен жануарлардың барлық торшаларынан табылған. Ол торша ңитоплазмасында, ядро немесе центросома маңында, эпителиоциттерде ядро мен торшаның апикальды беті аралығында орналасады. Электронды микроскоппен қарағанда Гольдж кешені биологиялық жарғақпен шектелген, бір-бірімен қабаттаса тығыз орналасқан жалпақ қапшықтардан қүралған. Цитоплазманың белгілі бір аймағында

орналасқан пластин- калық кешенді диктио- сома — деп атайды. Торша цитоплазмасында осындай бірнеше аймақ болуы мүмкін. Әр бір диктиосоманы бір- бірінен ені 25 нм гиа- лоплазмалық аралық- тармен бөлінген, топтаса орналасқан 5-10 жалпақ қапшықтар қүрайды. Олардың шеткі жағында жарғақтармен шектелген үсақ көпіршіктер орна- ласады. Кешендегі қап- шықтардың пішіні иілің- кі, сыртқы жағы дөңес, ішкі беті ойыс келеді. Бөлінді (секрет) бөлетін торшаларда диктиоссо- маның ядро жағындағы үшын — проксимальды, ал плазмолеммаға қара-

ған жағын дистальды бөліктер — деп атайды. Гольдж кешенінде эндоплазмалық торда түзілген өнімдер жинақталып, өңделіп жетіледі. Түзілген белоктарда химиялық өзгерістер жүріп, олар күрделі көмірсулар және липидтермен қосылып, мукопротеидтерге, гликопротеидтерге, липопротеидтерге айналып, дәншелер, көпіршіктер ретінде торшадан сыртқа шығарылады. Пластинкалық кешеннің шеткі үштарында кепіршік тәрізді органеллалар — лизосомалар түзіледі. Гольдж кешенінің биологиялық жарғақтары гранулалы эндоплазмалық тордың қатысуымен түзіледі.

Лизоеомалар немесе еріткіш органеллалар — қабырғасы жарғақпен шектелген, қуысында ас қорыту ферменттері - гидролазалардың (протеиназалар, нуклеазалар, глюкозидазалар, фосфатазалар, липазалар, сульфатазалар және т.б.) 50 шақгы түрлері жинақталған, мөлшері 0,2-0,4 мкм үсақкөпіршіктер. Лизосомалар ферменттері күрделі биополимерлер мен істен шыққан торша қүрылымдарын қышқыл ортада белсенді ыдыратады. Лизосомаларды 1949 жылы де Дюв ашқан. Жануарлар торшасында лизосомалардың қүрылысы мен қызметі жағынан бір-бірінен анық ажыратылатын 3 түрі кездеседі. Олар: біріншілік лизосомалар, екіншілік лизосомалар және телолизосомалар (қалдықденешіктер).

Біріишілік лизосомалар — мөлшері 0,2 - 0,5 мкм, қуысындағы ферменттік заттары біркелкі, белсенді қышқыл фосфатазаға бай, үсақ жарғақты көпіршіктер. Бүлар гранулалы эндоплазмалық тордың шеткі үштарында түзіледі.

Екіншілік лизосомалар біріншілік лизосомалардың торшадағы басқа заттармен қосылуы нәтижесінде түзіледі. Екіншілік лизосомалардың 2 түрі болады. Егер біріншілік лизосомалар фагоңитоз немесе пиноңитоз кезінде торшаға енген бөгде затгармен қосылатын болса, онда олар фаголизосомалар немесе гетерофа- госомалар, ал істен шыққан торшаның өз органеллаларымен байланысқан жағдайында аутофагосомалар — деп аталады. Екіншілік лизосомалар ферменттерінің көмегімен қосылған заттардың күрделі биополимерлерін мономерлерге ыдыратып, торша гиалоплазмасына өткізеді.

Телолизосомалар немесе қалдық денешіктер екіншілік лизосо- малар қуысына жиналған қорытылмаған заттардан пайда болады.

Пероксисомалар — биологиялық жарғақпен кдпталған, мөлшері 0,2 - 0,5 мкм шар тәрізді денешік. Пероксисома қуысында каталаза және оксидаза ферменттері жинақгалған. Каталаза торшалар үшін улы зат — сутегтің асқын тотығын (сутег перекисі) ыдырату арқылы қорғаныс қызметін атқарады. Сонымен қатар, ол торшадағы холес- териннің алмасуына және стероидтардың түзілу проңесіне қатысады. Оксидаза амин қышқылдарының алмасу проңестерін ретгейді.

Рибосомалар — торшадағы белоктардың түзілуін қамтамасыз ететін, күрамы күрделі рибонуклеопротеидтерден түратын, мөлшері 20 - 25нм үсақ денешіктер. Рибосомаларды 1958 жылы Робертс

ашқан. Олар екі: үлкен және кіші суббірліктерден қүралған. Эндоплазмалық тор жарғағына жанаса орналасқан рибосомалар торшадан сыртқа шығарылатын белоктарды, ал ғиалоплазмадағы бос рибосомалар торшаның өз мүқтажына керекті белоктарды синтездеуғе қатысады. Рибосомалар кешенін полирибосомалар (полисомалар) — деп атайды.

Центросома (клетка орталыіы) бір-біріне перпендикулярлы және қатар орналаскзн екі центриольден (қос денешік - диплосома) күралған интерфазалық торша органелласы. Диплосоманы сыртынан цитоплазманың ақшыл аймағы — центросфера қоршап жатады. Центросоманың негізгі күрылымдық бірлігі — центриоль. Ол — ені 0,2 мкм, үзындығы 0,3 - 0,5 мкм іші қуыс цилиңдр тәрізді үсақденешік. Центриольдің қабырғасы үш-үштен топтаса орналаскдн 9 үштік топ (триплеттер) микротүтікшелерден күралған. Триплеттер бір-бірімен центриоль түтқасы арқылы байланысып түрады. Торшаның бөлінуге дайындалу кезеңінде центиольдердің қатысуымен цитоплазмадағы тубулин белогі молекулалары тізбектеле байланысып (полимерленіп), күрделікүрылымды микротүтікшелерге айналады. Бүлардан торша- ның цитокдңқасының қүрылымдары, торшалар кірпікшелері мен талшықгарының негіздік денешіктері, біліктік жіптері (аксонемалары) және торшаның бөліну үршығы қалыптасады. Осының нәтижесінде центриольдердің өздері де екі еселеніп, торшаның митозды бөлінуін қамтамасыз етеді. Центросома — тек жануарлар торшаларына тән органелла. Ол өсімдік торшаларында болмайды. Центросоманы бірінші рет 1875 жылы Флемминг, 1876 жылы Бенсден жануарлар торшаларын зерттеп ашқан. Центросома терминін 1895 жылы Т.Бовери үсынған.

Торшаның цитоқаңқасын күрайтын тірек-қимыл қүрылымдарға: микротүтікшелер және олардан түзілген торшаның күрделі

қүрылымды органеллалары — центриольдер, кірпікшелер мен талшықтар жатады.

Микротүтікшелер — тубулин белогінен қүралған, сыртқы диаметрі - 24 нм, қуысының диаметрі - 15 нм, қабырғасының қалыңдығы — 5 нм қуысты түтікшелер.

Негіздік денешік кейбір торшалардағы үзындығы - 5-10 мкм, жуандығы — 200 нм кірпікшелердің және сперматозоид күйрығы талшығының цитоплазмалық болігінде орналасыгі, олардың негізін қүрайды. Негіздік денешіктің қүрылысы центриольге үқсас, яғни оның қабырғасы 9 үштік топ (триплет) микротүтікшелерден қүралған.

Біліктік жіп (аксонема) торшалар кірпікшелері мен талшық- тарының негізін қүрайды. Аксонема да іші қуыс түтікше қүрылым. Оның қабырғасын екі-екіден топтаса орналасқан 9 жүп (дублет) шеткі микротүтікшелер қүрайды. Ал қуысында 2 орталық микро- түтікшелер орналасады. Біліктік жіп сыртынан плазмолеммамен қапталған.

Микрожіпшелер — жуандығы 10 нм жіпшелер шоғыры. Олар микротүтікшелермен қатар торшадағы тіректік қызмет атқаратын белоктық қүрылым. Әр бір үлпалардың микрожіпшелері, олардың өздеріне тән белоктарынан түзілген. Эпителиоциттер тонофиб- риллалары — кератин, фибробласттар микрожіпшелері — виметин, миоциттер мен ет талшықтары миофибриллалары — десмин және скелетин белоктарынан қүралған.

Микрофиламенттер — жиырылғыш белоктар — актиннен, миозиннен, трипомиозиннен түзілген жуандығы 5 - 7 нм жіпше шоғырлар. Олар торшалардың цитоқаңқасын жасаумен қатар, олардың қимыл-қозғалысын қамтамасыз ететін жиырылғыш аппарат. Микрофиламенттер торша цитоплазмасының шеткі жағында, плазмолемманың астында орналасады. Олар қозғалатын торшаларда, мысалы, лейкоциттер жалған аяқтарында, фибро- бласттар әсінділерінде, ішек бүрлері торшаларында жақсы дамыған.

Қосындылар — торшаның түрақсыз қүрылымдары. Оларға қоректік (трофикалық), секреторлық, экскреторлық және пигменттік (бояғыш) заттар жатады. Қосындылардың торшадағы мөлшері зат алмасу процесіне тікелей байланысты. Трофикалық қосындыларға торша гиалоплазмасындағы бейтарап май тамшы- лары, күрделі комірсулар (жануарлардағы гликоген), белок түйір- шіктері (жүмыртқа торшасындағы вителлин) жатады. Секреторлық қосындылар — торша цитоплазмасынан болінетін биолоғиялық белсенді заттар. Олар торша тіршілігіне байланысты түзілетін сел қүрамындағы әр түрлі ферменттер. Экскреторлық қосындылар — торшадағы зат алмасуға (торша метаболизміне) байланысты түзіліп, сыртқа шығарылуға тиісті ыдырау енімдері. Пигменттік қосын- дылар — бояғыш заттар. Оларға каротин, гемоглобин, гемосидерцн, билирубин, меланин, липофусцин пигменттері жатады.

Ядро — түқым қуалаушылық ақпараттың сақталуы мен ұрпақтарға берілуін және торшадағы белоктардың түзілу процесін қамтамасыз ететін торщаның негізгі бөлігі. Ол кариолеммадан (ядро қабықшасы), хроматиндерден (хромосомалардан), ядрюшықған жөне кариоплазмадан (ядро сөлі) түрады.

Кариолемма — ядроны цитоплазмадаи. бөліп түратын, оның сыртқы кабыкдіасы. Ол бір-бірінен аралығы 20-100 нм ядро маңы (перинуклеарлы) саңылауымен ажыратыдған, екі (сыртқы. және іпхкі) жалаң қабат липопротеидті жарғақтан түрады. Диаметрі 80' — 90 нм каришемма тесіктері түсында ядро қабықшасының сыртқы жөне ішкі жарғақтары өзара қосылып кетеді.. Ал сыртқы жарғақ өз кезегінде цитоплазманың зшгоплазмадық торы жарғақтарына жалгасып» ядро мен цитоплазма арасындағы зат алмасудьі қамтамасыз етеді. Кариолемма тесіктерінің саньі және олардың диаметрі торшадағьі зат алмасу. белсевділігімен тікелей байланысты болып келеді-

Хромосомалар — генетикалық акдараттарды сақтап, олардың ұрпақган үрпаққа берілуін жөне цитоплазмадағы торша белогінің синтездедуін қамтамасыз ететін ядро бөлігі., Олар дезоксирибонуклеопротеидтерден (ДНП) түзілген жіпше гұріндегі күрделі. .кешен.- ДНП -ның. 40% --ы дезоксирибонуклеин қышқылдарынан. (ДНК>, 60% -ы белоктардантүрады. Белоктардың 85% -ы негіздік белоктар (гистондар), ал 15% -ы қышқылдық белоктар. Қүрамында аздаған рибонуклеин қышқылдары (РНҚ) болады.. Хромосомалар торшаның бөлінуі кезінде ғана анық керінеді,. Ал интерфазалық торша (торшаның бөлінбейтін кезеңі) ядросында хромосомалардьің тек ширатылған бөліктері ғана қаракөк дәншелер түрінде керінеді. Бүлар хромосомалардың қьізметі жағынан енжар бөліктері. Бүларды гетерохроматин — деи атайды. Ал хромосомалардың кызметі белсенді беліктерін эухроматии — дейді. Эухроматин интерфазалық торша ядросында тарқатылып жаткан хромосомалар бөліктері болғандықган, гистоло- гиялық препараттарда көрінбейді.

Дене торшалары ядроларындағы хромосомалардың саны әртүр- лі жануарларца түрліше болады. Мысалы, жылқыда — 66, сиырда — 60, қойда - 54, шошқада - 40. Әр түрлі жануарлар хромосомалары санының жиынтығын жөне олардың құрылысы мен мөлшеріне байланысты орналасу тәртібін торіпа кариотипі — деп атайды. Торша ядроларындағы гомологиялық хромосомалар жүп-жүп болып орналасады. Бір жұп жьіныс хромосомалардан басқа хромоеомаларды аутоеомалар — деп атайды. Сүтқоректі еркек жануарларда: бір жүп жыныс; хромосомалардың біреуі. — X, ал екіншісі — Ү хромосомалар. Үрғашы сүтқоректі жануарларда жүп жыныс хромосомалардың екеуі де X хромосомалар. Ад құстар жыныс хромосомаларының орналасуы керісінше. Үрғашы құстарда жұи жыныс хромосомалардың біреулі, ал екіншіні — 2 хромосомалар. Еркек күстарда. жыные хремосөмаяард&Щ: екеуі де — 2 хромоеомалар.

Ядрошық — мөяшері 1 — 5 мкж, пішіні дөңгелекшеікелген тығыз денешік, Оның негізін жуандығы 6Ө — 80 нм жіпиіе торы қүрайды. Жіпше торы аралықгарындағы ядрошықтың біркелкі бөлігі мөлшері 5 — 8 нм үсақ түйіршіктерден түрады. Ядрошыкта рибоеомалық РНҚ жөне рибоеомалар түзиеді.

Карноплазма (ядро саші) — ядроның бірыңғай қоймалжың сүйық бөогігі. Ядро сөлінің қүрамьшда күрделі белоктар — нуктеопро- теидтер, гликопротеидтер, ядро тіршілігіне қажет энергия алмасуын реттейтін ферменттермен қатар, нуклеин қышқылдарының, белоктардын және т.б. заттардың түзілуіне керекті өр түрлі, қосБШыстар болады.

Торшалардьщ бөліну гүрлері

Жануарлардың күрделі организмінің бірторшаяы үрық — зиготадан дамып өсуі* торшалардыңкебею процесімен гікелей байланыеты. Тор- шалар бөліиу'аркэшы көбейеді. Жануарлар организмдерінде торшалар екі түрліжізлмен бөліші көбейеді- Олар: митоз және амигоз. Жануарлар организмінде дене торшаігары бөлшушің кең таралған: түрі: — митоз.

Бөліну кезінде торшаларда жыныс торшалары арқылы берілген тұқым куалаушылық кдсиетгер сақгала отырып, организмдегі болашақ ұлпалар мен мұшелердің табиғатына сәйкес тұрлі морфологиялық айырмашылықтар пайда болады. Нәтижесінде әр түрлі ұлпалар торшалары дамып жетіледі. Торшалардың бөліну кезеңінен бастап, келесі бөліну кезеңіне дейінгі тіршыік мерзімін торша айналымы (циклі) деп атайды. Торша айналымы митоздан және интерфазадан (интеркинез) түрады, яғни бүл кезеңде торшаның бөліну, бөлінуден кейінгі тіршілік ету, өсіп жетілу және керекгі затгармен қорлануы арқылы келесі бөліну процесіне дайындалу сатьшары қамтылады.

Интерфаза өз кезегінде үш сатыдан: түзілісалды (пресинте- тикалық - С,), түзіліс (синтетикалық - 8) және түзіліссоңы (постсинтетикалық - О,) сатыларынан қүралады.

Интерфазаның түзілісалды сатысында торша көлемі жағынан ұлғайып өседі, ДНҚбастамалары — нуклеотидфосфокинездерді син- тездеуге кджет ферменттер, РНҚмен белоктар алмасуының фермент- тері түзіліп, РНҚ мен белоктардың синтезделу белсенділігі артады.

Интерфазаның түзіліс сатысында торша ядросында ДНҚ - ның және гистон белоктарының синтезделу белсенділігі артып, олардың мөлшері екі еселенеді. Нәтижесінде әр бір хромосоманың жанында жаңа хромосома түзіліп, хромосомалардың жалпы саны да екі есе

көбейеді. Бұл процесті редупликация — дейді. ДНҚ-ға сәйкес РНҚ- ның синтезделу деңгейі де артып, оның ең жоғары деңгейі түзіліссоңы сатысына дәл келеді. Бұл саты 5-7 сағатқа созылады.

Интерфазаның үшінші түзіліссоңы сатысында торшаның бөліну процесін қамтамасыз ететін ақпараттық және рибосомалық РНҚ мен белоктар, ахроматин үршығы жіпшелерін түзуге керек тубулин белогі синтезделіп, центросома центриольдері де екі еселенеді. Торша митоз арқылы бөлінуге дайындалады.

Митоз (грек. тііоз — жіп) — анық көрінетін жіп тәрізді хромосомаларда түрлі өзгерістер жүретін дене (сомалық) торша- ларының күрделі бөліну түрі. Митоз кезінде торша ядросындағы күрделі морфологиялық өзгерістердің болуына сәйкес, бұл процесті кариокинез (грек. кагуоп — ядро, кіпезіз — қимыл) — деп те атайды. Митозды бөліну 1 — ден 3 сағатқа дейін созылады. Митоз төрт кезеңге бөлінеді. Олар: профаза, метафаза, анафаза, телофаза.

Профазада ядрошық кішірейіп, көрінбей кетеді. Кариолемма еріп, хромосомалар ширатылып айқын көріне бастайды. Әр бір хромосома бір-біріне ұзынынан жанаса орналасқан екі жіпше- ден — хроматидтерден түратындығы байқалады. Центриольдер жүптары бір-бірінен ажырап, қарама-қарсы торша полюстеріне қарай жылжи бастайды да, олардың аралығында ахроматин (солғын боялған) үршығы жіпшелерінің түзілу процесі жүреді.

Метафазада аналық хромосомалар толық ширатылып жуандап, доға тәрізді иіліп, үзынынан жарылған екі хроматидтен, яғни екі жас хромосомадан тұрады. Олар торшаның орталық жазықтығына (экваторында) жиналып, пішіні жұлдызға ұқсас тақташаны (“аналықжүлдыз”) түзеді. Аналық хромосомалардағы хроматидтер бір-бірінен үзынынан бойлай ажырап, тек центромерлері арқылы байланысып түрады. Центриольдер жүптары торша полюстерінде орналасып, оларды байланыстыратын ахроматин үршығының жіпшелері толық жетіледі. Микротүтікшелерден қүралған ахро- матин жіпшелерінің бір бәлігі торшаның қарама-қарсы полюсте- ріндегі центросома центриольдерін бір-бірімен, ал екінші бөлігі центриольдерді аналық хромосомалардағы екі жас хроматидтердің (хромасомалардың) центромерлерімен байланыстырып тұрады.

Анафазада екі жас хромосомаларды байланыстырып тұрған центро- мерлер ыдырайды да, хромосомаларды центриольдермен байланыс- тырып тұрған ахроматин жіпшелері қарама-кдрсы полюстерге қарай тартып, екі еселенген гомологиялық хромосомаларды бір-бірінен ажыратып, торшаның қарама-кдрсы полюстеріне жақындатады.

Телофазада торшаның қарама-қарсы екі жақ полюстеріне ажыраған хромосомалардан екі жас ядро түзіліп, торша цитоплаз- масы созылып екіге бөлінеді. Бүл процесті цитотомия — деп атайды.

Митоздың маңызы — екі еселенғен хромосомалардың (түқым қуалаушылық қасиеттерді анықтайтын материал — ДНҚ) екі жас торшаға тең мөлшерде бөлінуі.

Эндомитоз — түрлі себептерге байланысты торшалардың митозды бөлінуі бүзылады. Нәтижесінде аналық торша жекеленген жас торшаларға бөлінбейді де, торша ядросындагы ДНҚ-ның мөлшері бірнеше есеге көбейеді. Бүндай торшаларды полиплоидты торшалар — деп атайды. Эндомитоз жануарлар организмінде бауыр гепатоциттерінде, қуық эпителиоциттерінде, сілекей бездері гландулоциттерінде кездеседі.

Амитоз (грек. а — жоқ) — цитоплазма мен ядрода морфоло- гиялық озгерістер болмайтын торша болінуінің түрі. Амитоз кезінде торша ядросында хромосомалар көрінбейді. Алдымен ядрошықтың пішіні мен саны озгеріп, ядрошықтардың санына сәйкес ядро бірнешеге болінеді. Одан соң, ядро санына байланысты торша да бірнешеге болінеді. Жануарлар организмінде амитоздың үш түрі кездеседі. Олар: генеративті, реактивті, дегенеративті амитоздар.

Генеративті амитоз — үлпалардың қалыпты жағдайында кездесе беретін торша болінуінің түрі. Торшалар амитозды болінуден кейін, қайтадан митоз арқылы бөлініп кобеюге қабілетті.

Реактивті амитоз — кездейсоқ факторлардың әсеріне байланысты торшалардың жауап ретінде боліну түрі. Амитоздың бұл түрі, көбінесе, әр түрлі жарақаттанудан кейін байқалады.

Дегенеративті амитоз — торшалардың тіршілігі тоқтап, олардың ыдырауы алдында байқалатын амитоздың түрі.

тарау бойынша бақылау сұрақтары:

1.Протоплазманың анықтамасын беріп, оның қүрылысына тоқталыңыз.

2.Жануарлар организмдерінде кездесетін гистологиялық құрылымдарды атап, олардың құрылысын еске түсіріңіз.

3.Жануарлар организмдеріндегі торшалардың турлері, олардың кұрылысы мен

атқаратын қызметтеріндегі ерекшеліктер.

4.Торша теориясының негізгі кдғидаларына тоқталып, оларды еске сақтаңыз.

5.Жануарлар дене торшаларының жалпы құрылысын оқып біліп, олардың құрылымдық бөліктерін толық меңгеру керек.

6.Биологиялықжарғақтардың құрылысы және атқаратын қызметі.

7.Торша цитоплазмасы қандай құрылымдық бөліктерден тұрады?

8.Торша органеллалары, олардың түрлері, кұрылысы және атқаратын қызметі.

9.Қосындылардың түрлері, олардың торшадағы маңызы.

10.Ядроның қүрылысы және маңызы.

11.Торшалардың бөліну түрлері.

12.Торша айналымы, оның құрамы.

13.Интерфаза сатыларының маңызы.

14.Митоз, оның кезендері. Митоздың маңызы. Эндомитоз. Амитоз, оның түрлері.