6. Пәннің дәріс кешені

1 Дәріс. Макроэкономикаға кіріспе.

1. Макроэкономика пәні ұғымы. Негізгі ұғымдар. Статистикалық ақпарат.

2. Жалпы ішкі өнімді қосылган құн бойынша, шығыстар бойынша және кірістер бойынша есептеу.

3. Кірістер мен шығыстардың ауыспалы айналымы. Негізгі макроэкономикалық тепе-тендік. Экономиканың мемлекеттік және жеке меншік секторлары. Тұтыну, қор жинақтар мен инвестициялар.

1. Дүниежүзілік шаруашылық әлемінің барлық елдерінің ұлттық шаруашылықтарының және ұлтық экономиалық қатнастарының өзара байланысты жиынтығы. Оның тұтастығы мен қызмет ету сипаты қоғам дамуының объективті экономикалық заңдарымен, ұлтытқ экономикалық өзара тәуелділігімен сипатталады. Оның материялдық негізін халқаралық еңбек бөлінісі құрайды, ол болса қоғамдық еңбек бөлісінің ең жоғарғы дәрежесі. Халқаралық еңбек бөлінісі – жеке бір елдің белгілі бір өндірістік қызметіне немесе салаларында, өім өндіру мен арнайы қызмет көрсетуде арнайы кәіпке бейімделуі. Мұндай жағдайда олардың өзара өндіріс ғылыми-техникалық ісиер нәтижесімен және товарлар алмасуды қажет етеді. Көптеген ледердегі халықтың өсуі азық-түлік товарларына, ауыл шаруашылығы өндірісіне деген сұраныстыұлғайтты. Жеке бір елдердің ресурстары қарқынды өсіп отырған қажеттіліктерді қанағаттандыруға шамасы жетпес еді.

Ұдайы өндірістік процестің ұлттық шеңберден шығуы шаруашылық өнімін интернационалдауға жол ашты, яғни елдер мен халықтар арасында тұрақты экономикалық байланыстарды дамыту мүмкіндігін берді.

Шаруашылық жүйесін интернационалдау (Ш.Ж.И.) – бұл объективті тарихи процесс әр түрлі елдердің ұлттық шаруашылық байланыстарының қалыптасуы, тереңдеуі, халқаралық мамандану мен еңбек бөлінісіне негізделеді. Шаруашылық жүйесін интернационалдауға ҒТР ықпал етуі объективті жағдай. Өйткені, қазіргі автамат жүйесіне негізделген жоғары механикаландырған өндіріс үлкен ғылыми зерттеуді, финанс ресурстарын талап етеді. Ал оны жүзеге асыруға кез келген елдің экономикалық, техникалық, финанс, рухани күші жете бермейді. Бұл мемлекетаралық күштерді біріктіруді қажет етеді. Мысалы, атом өнеркәсібі, электроникалы, синтетикалық материалдар өндірісвін жан-жақты дамыту осындай халқаралық күш-қуатты біріктіру жолымен мүмкін болады.

Әлемдік байланыстардың ішінде маңызды орынды - әлемдік тауарлар саудасы мен қызмет көрсету алады. Қандайда болмасын елдің экономикалық даму дәрежесін, оның әлемдік қоғамдастықта орнын сытқы сауда көлемі, құрылымы әсіресе оның жан басына шаққандағы көрсеткіші дәлірек сипаттайды.

Халқаралық сауда (Х.С.) ұлттық шаруашылықтардың товар және қызмет көрсету мен байланысты айырбас қатнасы. Халқаралық сауданың сипаты сол саудаға қатысатын елдердің әлеуметтік-экономикалық құрылысымен, құрылымымен анықталады.

Сыртқы - сауда бір елдің екінші бір елмен товарды сыртқа шығарып (экспорт) және сырттан ішке (импорт) әкелумен байланысты сауда қатнасы.

Дүниежүзілік нарық– қоғамдық өнімнің бір бөлігін сатып өткізумен байланысты елдер арасындағы өзара қатнастың ерекше саласы. Дүние жүзілік рынокта өткізетін өнімдер көлемі ұлттық рыноктағы алып- сату көлемімен емес, қайта бір елдің товарының екғнші бір ел рыногына өту дәрежесімен (қаблеті) яғни әлемдік еңбек бөлінісінің тереңдңгімен сипатталады. Мысалы, қазіргі дүниежүзілік қоғамдық өнім көлемінде (10 трилион доллар) сыртқы рынок үлесі 2,5 трилион доллар немесе барлық өнімнің төрттен бірі деген сөз.

Макроэкономиканың пайда болуы. Француз .әне ағылшын классиктері ұлттық экономиканы бөлшектемей, тұтас қарастырды. Олар экономиканың шағын (жеке капитал, жанұялық шаруашылық) және ірі (барлық халықтың жиынтық капиталы) формалардың арасында шек жүргізбеген. Сонымен қатар басқа шаруашылық құрылымдар өзара байланыста зерттелген.

Неоклассиктер біраз өзгеше қадам жасады. Олар бір мағналы елдің елдің барлық шаруашылығын жеке меншік иелерінің (жанұя шаруашылығы, жеке капитал) қызметімен ұштастырады. Бір мезгілде олардың қызметіне қоғамдық (мемлекеттік) араласуды жоққа шығарды. Бұндай көз қарас классикалық капитализмнің нақты шындығын мәнді шамада бейнелейді.

Бірақ ұлтық экономиканы шағын экономикалық формаға балайтын концепция асиммериялы болады. Олар ұлттық экономианың қарама-қарсы секторын бөлінбейтін меншікке негізделген шаруашылықтың мемлекеттік (уклад) мойындамауы.

Бұндай сыңар жоқты көзқарасқа қарама-қарсы XX ғ. 30-50 – жылдары жалпы халқаралық экономикалық мәселелерді, мемлекеттік шаруашылық қызметін қоса зерттейтін макро экономика пайда болды. Батыста макроэкономиканың негізін салушы Дж. М. Кейнс деп санау қалыптасқан.

Макроэкономиканың ерекшелігі, эк. теорияның бұл бөлігінде ұлттық шаруашылықты бір тұтасқа біріктіретін қатнас зерттеледі. Барлық елдерде нақты ақиқатты талдау барлық халық шаруашылығының бірлігін нығайтатын келесі объективті негіздерді анықтауға мүмкіндік береді.

Біріншіден, макроэкономика - бұл халық шаруашылығының төменгі буындарының жай механикалық соммасы емес. Ол – барлық шаруашылық элементтерін тұтас бірлікке интернационалдайтын нақты байланыстардың жиынтығы.

Біріктіруші өзара қатнастарға жататындар:

1. Барлық ірі сфералар, өндіріс салалары жәнге региондар арасындағы жалпы еңбек бөлінісі

2. өндірістің ірі құрылымдық бөліктерінің кооперациясы

3. (бірлестірілген) біріңғай экономикалық кеңістік құрушы – ұлттық рынок

Бұндай интеграция нәтижесінде халық шаруашылығы комплексі деп атау қалыптасқан макрожүйе құрылды. Ол материалдық және материалдық емес өндірістің барлық буындарын тұтас арганизмге органикалық біріктіреді.

Екіншіден, ұлттық байлық макроэкономиканың материалдық іргетасы болып табылады.

Ұлттық байлық – еңбекпен жасалған және жинақталған материалдық игіліктердің, елдегі бар жиынтығы.

Ұллттық байлық мыналардан тұрады:

1. өндірістік негізгі қорлар

2. өндірістік емес негізгі қорлар

3. материалдық айналмалы құрал-жабдықтар

4. халықтың жеке мүліктері

Үшішіден, макроэкономика өзінің арнаулы жолын халықтың қажеттіліктер мен мүдделерін жүзеге асыратын шаруашылық базасына сүйенеді. Оған жататындар:

1. материалдық қызмет пен игіліктерді көлемді мемлекеттік иелену

2. қоғамдық (мемлекттік) игіліктерді өндіру және оларды ұжымдық тұтынуды ұйымдастыру

3. жалпы халықтық инфра құрылым (өндірістік және әлеументтік)

Төртіншіден, мемлекет оны барлық үй шаруашылықтары және фирмалармен вертикаль бойынша қосатын макроэкономикалық байланыстарды орнатады. Мемлекет бұндай байланыстар арқылы финанс, несие, бюджет және өз иелігіндегі басқа құралдарды және елдегі шаруашылық даму жолына әсер ету тетіктерін пайдаланып беленді экономикалық саясат жүргізеді.

Құқықтық және демократиялық мемлекетте үкімет ұлттық экономиканың жалпы жағдайына жауапкершілік алады.