Глоссарий

Амортизация– негізігі капиталдың құнын, оның тозуына қарай өндіретін өнімге ауыстыру арқылы ақшалай қорды құру, сүйтіп ол қорды негізгі капиталды қайта жаңғырту үшін пайдалану.

Амортизациялық қор– негізгі капиталдың құнын өтеуге арналған, оның тозып біткен қалдықтарының ақшалай қоры.

Амортизациялық аударым - негізгі қүрал-жабдықтардың қүнының бөлшегінің тозуын өтеу үшін жасалатын аударым.

Аренда - келісімшарт негізінде, аренда беруші аренда алушыға белгілі мүлік берілгендіктен пайда болатын, шаруашылықтың формасы.

Айналмалы капитал– ол тұтыну процесі кезінде құны түгелдей өнімге өтіп және капиталдың әрбір толық айналымы кезінде кәсіпкерге ақша түрінде түгелдей қайтып оралатын өндіргіш капиталдың бөлігі

Айырбас — бұл бір жағынан өндірістің, екінші жағынан тұтынушының (бөліс жөнінен келісулері бойынша) үздіксіз байланыстарын қамтамасыз ететін қоғамдық өндірістің тағы бір өрісі (кезеңі).

Айқын шығындар– ол өндіріс факторларын және аралық бұйымдарды жеткізушілерге (сырттан келетін жартылай дайын өнімдер) ақшалай төлемнің формасын қабылдайтын болмалы шығындар.

Биржа — көтерме сауда нарығының түрақты қызмет ету формасы. Тауар, қор, еңбек т.б. биржасы болып бөлінеді.

Биржа дурлікпесі - тауарлар бағасының және кейбір қағаздардың бағамының кысқа мерзімде күрт өсіп кетуі.

Болжанбаган инфляция - экономикалық қатынастардың субъектілерінің күтімінен, инфляцияның деңгейінің жоғарылауының артық болуы.

Бос уақыт — адамдардың өздерінің денесінің, рухани интеллектуал-дық дамуы үшін және дем алуына қолданылатын жүмыстан бос уақыт-тың бөлігі.

Босалқы алтын қоры — орталықтанған (мемлеқеттік) алтынның сақ-тық қоры (қүйма мөнет түрінде), халықаралық есеп айырысуда валюта қорын өсіру, халықаралық заем алу үшін меншікгі валютаның тұрақ-тылығьш қамтамасыз ету үшін жасалатын қор.

Босалқы қорларга инвестициялар — қоймалардағы материалдардың, жасалып бітпеген және дайын өнімдердің босалқы қорлары көлемінің өзгеруі.

Бөлінбеген пайда — акционерлер арасында бөлінбейтін, корпорация-ның пайдасы және өндіріс кеңейгенде оның негізгі жобаларын қаржы-ландыру үшін жиі қолданылады.

Бухгалтерлік пайда - капиталдан басқа барлық өндіріс факторла-рының (айқын шығындар) шығындары өтелгеннен кейін қалған ақша­лай түсімнің бөлігі.

Бухгалтерлік шыгындар — өнімнің белгілі санын өндіру үшін жа­салған өндіріс факторларының нақты шығыстары (сатып алынған баға-мен).

Біріктіру, біріктірме — жеқеленген қөрсеткіштерді бір түтас көрсеткішке айналдыру, мысалы: жиынтық сұраныс, жиынтық үсыныс, таза үлттық өнім, бағаның жалпы дәрежесі, т.б.

Бірін-бірі алмастыратын тауарлар — бірінің орнына бірі жүретін тауарлар.

Валюта нарыгы — өр елдің валюталары сатып алынатын, сатылатын нарық.

Валюталық багам — басқа валютаның ақша бірліктерінің бағасы-мен есептелген бір валютаның ақша бірлігінің бағасы.

Валюталық басқыншылық - валюталық бағамның динамикасын рет-теу мақсатпен орталық банктің шетел валютасьш сатып алуы (сатуы).

Валюталық демпинг — үлттық валюта бағамының құлдырау нәтижесімен байланысты, темен багамен экспортты кеңейту.

Дебетор - қарыздар, қарыз алушы.

Девальвация — басқа елдер валютасымен салыстырғаңда үлттық ва­люта бағамын төмендету.

Дезинфляция — бағаның өсуінің төмендеуі.

Демпинг - тауар-материалдың өте өсіп кеткен қорынан қүтылу мақ-сатымен тауарларды темен бағамен сату; әлемдік нарықта бәсекелестік қабілетті күшейту үшін тауарларды шетелдерге темен бағамен сату.

Изокванта — өнімнің берілген осы көлемін өндіруге қодданылатын ресурстардың барлық мүмкін болатын үйлестірімді ұштастыру варианттарын көрсететін қисық сызық.

Изокоста - қүндары бірдей болатын, өңдірістің еңбек және капиталдьіқ факторларының барлық үйлесімдерін көрсететін қисық сызық.

Индукция - жалпы ережелер мен принциптерді айқындауға мүмкіндік беретін, жекеленген белек факторлардың негізінде жүргізілетін, ғылы-ми-зерттеу әдісі.

Инжиниринг - коммерциялық негізде жобалаудың алдында, жоба-лаудың кезінде, жобалаудан кейін инженерлік-консультациялык қызмет көрсететін сфера, осымен қатар ноу-хау, лицензиялар, кейде кадрлар дайындайды, үсынады.

Инновациялар (жаңартпалар) — тауарлар мен қызметтердегі, техно­логия мен өндіріс факторларындағы қандай болмасын өзгерістер, жаңа өзгерімдер.

Инфляция - баганың өсуі арқылы көрінетін, сүраныс пен усыныс-тың және үлттық шаруашылықтың басқа прогіорцияларының (үйлесі-мінің) тепе-теңдікте еместігі.

Инфляицялық алшақтық - үлттық экономикадағы инвестицияға сүра-ныстың, инвестицияның үсьшысьшан артық шамасы.

Инфляцияга қарсы саясат — инфляцияны төмендетуге бағытталган мемлеқеттік реттеу қүраддарының жиынтығы.

Қосылган құнға салынатын салық - өндіріс процссінде жасалған қүн өсімінің белгілі бөлігін бюджетке алу.

Қосымша жауапкершілік жуктелген қогам - бүндай қоғамның мүшелері жауапкершілікті барлығына ортақ, өздерінің салымдар қүны-ның еселік көлемінде тартады.

Қосымша құн - жалдамалы жүмысшының, оның жүмыс күшінің қүнынан артық жасаган қүны, өндірістік қүрал-жабдықтардың меншік иесіне түседі.

Несие (сгеіо-сенемін) — несие қорының қозғалысы туралы несиелер мен борышкер арасында қалыптасқан қатынастар капиталдың бөтен кәсіпорынында айналымын талап ететін мөміле.

Несие қоры - уақытша бос қүралдардың (қайтарымдылық шартта-ры бойынша) қалыптасуымен және пайдалануымен байланысты, орта-лықтанған ақша қорының бөлшегі.

Несие — лизинг — несиенің ақшасыз нысаны, пайдалануға машина-лар, жабдықтар және басқа материалдық қүралдар берілетін жалгерліктің нысаны, лизингке алынған қүралдардың қүны кейін біртіндеп төленеді.

Несиелік мәміле - төлемі кейінге қалдырылған сатып алу-сату.

Номиналдық жалақы — жүмыскерге төленген ақша сомасы.

Номиналдық табыс — ақшамен бағаланатын жиьштық табыстьң көлемі.

Ноу-хау — көсіпкерлік қызметтің тиімділігі туралы технологиялық, үйымдастырушылық, коммерциялық білімдердің жиынтығы.

Облигация — үсынушыға арналған қарыз алушының борышқорлық міндеттемесі болып табылатын қүнды қағаздардың түрі, ол несие берушіге шарттасқан уақытта облигацияның көрсетулі қүнының қайта-рылуына және қатал бекітілген немесе өзгеріп түратьш мөлшерлеме бойынша пайыз түрінде түрақты (жылына бір немесе екі рет) табыс алуы-на кепілдік береді.

Озық параметрлер — циклдің шыңға (түпке) жетуінің алдында мак-симумға (минимумга) жететін экономикалық көрсеткіштер.

Сұраныс - сатып алушының төлем қабілетімен қамтамасыз етілген, тауарларға және қызметтерге қажеттілік.

Сұраныс заңы - басқа шарттар тең болғанда төмен бағамен, жоғары бағамен салыстырғанда көбірек тауарлар сатуга болады.

Сұраныс инфляциясы - сүраныс жағындағы факторлар тудырған инфляция.

Сұраныс колемі- сатып алушының тауарлардың (қызметтердің) осы көлемін (осы бағамен) сатып алуға дайын болуы.

Сұраныс функциясы — сүранысты белгілейтін, сатып алынған тауар-лар көлемінің, онын бағасының және басқа факторлардың араларын-дағы өзара байланыс.

Сұраныстың бага жөнінен икемділігі — баға бір пайызға өзгергенде, осы тауарға сүраныстың проценттік өзгерісі.

Ұлттық байлық (ҰБ) - осы уақыт мерзіміне дейін елде жинақтал-ған материалдық игіліктердің жиынтығы.