- •1. Лексікалогія як раздзел мовазнаўства
- •2. Мнагазначнасць слова
- •Лексічныя моўныя апазіцыі
- •Апазіцыі фармальнай тоеснасці. Амонімы
- •Апазіцыі семантычнай тоеснасці. Сінонімы
- •Апазіцыі семантычнай процілегласці. Антонімы.
- •Фармальна-семантычныя апазіцыі. Паронімы.
- •3. Дыферэнцыяцыя слоўнікавага складу
- •Актыўная і пасіўная лексіка. Новыя і ўстарэлыя словы
- •Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання
- •Лексіка беларускай мовы паводле с тылістычнай дыферэнцыяцыі
- •4. Фразеалогія як раздзел мовазнаўства
- •Фразеалагізм як моўная адзінка і яго прыметы
- •Класіфікацыі фразеалагічных зваротаў
- •5. Лексікаграфія як навука
- •Віды лінгвістычных слоўнікаў
- •6. Фанетыка і фаналогія як раздзелы мовазнаўства
- •Гук і фанема
- •Фанетычны падзел маўленчай плыні
- •Гукі мовы і аспекты іх вывучэння
- •Класіфікацыя гукаў маўлення і яе прынцыпы
- •Артыкуляцыйная класіфікацыя галосных
- •7. Склад I складападзел
- •Фанетычная прырода націску
- •8. Пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні гукаў
- •Чаргаванні галосных гукаў
- •Чаргаванні зычных гукаў
- •9. Арфаэпія як правілы рэалізацыі фанетычнай сістэмы
- •Асноўныя правілы вымаўлення зычных
- •Адхіленні ад норм літаратурнага вымаўлення і іх пры- чыны
- •10. Графіка, яе прадмет і задачы. Алфавіт як аснова графікі
- •11. Арфаграфія і яе прынцыпы
- •Кароткія звесткі з гісторыі беларускай арфаграфіі
- •12. Назоўнік як часціна мовы. Лексіка-граматычныя разрады назоўніка
- •Род назоўнікаў
- •Склон назоўнікаў. Асноўныя значэнні склонаў
- •Назоўнікі трэцяга скланення, іх канчаткі
- •Рознаскланяльныя назоўнікі, іх канчаткі
- •Скланенне назоўнікаў у множным ліку
- •Скланенне некаторых прозвішчаў і геаграфічных назваў
- •Нескланяльныя назоўнікі
- •Формы назоўнікаў з суфіксамі ацэнкі
- •Утварэнне назоўнікаў
- •13. Паняцце аб словаўтварэнні
- •14. Граматычныя значэнні і сродкі іх перадачы
- •Часціны мовы як лексіка-граматычныя разрады слоў
- •Сістэма часцін мовы
- •15. Марфемная структура слова. Марфема
- •Тыпы марфем
- •Аснова слова і канчатак
- •Корань і афіксы
- •Змены ў марфемнай структуры слова
- •16. Прыметнік як часціна мовы
- •Разрады прыметнікаў
- •Поўныя і кароткія формы прыметнікаў
- •Ступені параўнання якасных прыметнікаў
- •Формы прыметнікаў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Утварэнне прыметнікаў
- •17. Лічэбнік як часціна мовы. Разрады лічэбнікаў
- •Уласнаколькасныя лічэбнікі
- •Зборныя лічэбнікі
- •Сінтаксічная сувязь лічэбнікаў з назоўнікамі
- •Скланенне ўласнаколькасных, зборных і дробавых лічэбнікаў
- •Парадкавыя лічэбнікі, іх утварэнне і скланенне
- •Пераход лічэбнікаў у іншыя часціны мовы
- •Няпэўна-колькасныя словы
- •18. Займеннік як часціна мовы
- •Асабовыя займеннікі
- •Зваротны займеннік сябе
- •Прыналежныя займеннікі
- •Указальныя займеннікі
- •Азначальныя займеннікі
- •Пытальныя і адносныя займеннікі
- •Адмоўныя займеннікі
- •Няпэўныя займеннікі
- •Пераход слоў іншых часцін мовы ў займеннікі. Ужыванне займеннікаў у ролі іншых часцін мовы
- •19. Дзеяслоў як чаcціна мовы
- •Асновы дзеяслова
- •Пераходныя і непераходныя дзеясловы
- •Зваротныя дзеясловы
- •Катэгорыя стану дзеясловаў
- •Паняцце трывання
- •Утварэнне суадносных пар трывання
- •Ступеннае ўтварэнне трыванняў
- •Паняцце катэгорыі ладу. Абвесны лад
- •Катэгорыя часу дзеясловаў
- •Цяперашні час
- •Будучы час
- •Прошлы час
- •Катэгорыя асобы дзеясловаў
- •Безасабовыя дзеясловы
- •Спражэнне дзеясловаў
- •Рознаспрагальныя дзеясловы
- •Утварэнне дзеясловаў
- •20. Дзеепрыметнік и дзеепрыслоуе Дзеепрыметнік як дзеяслоўная форма
- •Утварэнне дзеепрыметнікаў
- •Пераход дзеепрыметнікаў у прыметнікі
- •Дзеепрыслоўе як дзеяслоўная форма
- •Адноснае абазначэнне часу дзеепрыслоўямі
- •Утварэнне дзеепрыслоўяў
- •Ужыванне дзеепрыслоўяў
- •21. Прыслоўе як часціна мовы
- •Разрады прыслоўяў паводле значэння
- •Ступені параўнання якасных прыслоўяў
- •Формы прыслоўяў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Спосабы ўтварэння прыслоўяў
- •Ужыванне прыслоўяў у ролі іншых часцін мовы
- •Безасабова-прэдыкатыўныя словы (катэгорыя стану) Агульная характарыстыка безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •Утварэнне безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •22. Службовыя цасцины мовы Прыназоўнік як часціна мовы
- •Невытворныя і вытворныя прыназоўнікі
- •Ужыванне прыназоўнікаў са склонамі
- •Асноўныя значэнні прыназоўнікаў
- •Злучнік як часціна мовы
- •Злучальныя і падпарадкавальныя злучнікі
- •Класіфікацыя злучнікаў паводле іх паходжання, структу- ры і спосабу ўжывання
- •Часціцы як часціна мовы
- •Класіфікацыя часціц
- •Часціцы, якія выражаюць дадатковыя сэнсавыя адценні
- •Мадальныя і мадальна-валявыя часціцы
- •Эмацыянальна-экспрэсіўныя часціцы
- •Выклічнік як часціна мовы
- •Разрады выклічнікаў
- •Мадальныя словы.Мадальнасць і сродкі яе выражэння
- •Мадальныя словы іх характарыстыка і семантычныя разрады
- •Суадноснасць мадальных слоў з іншымі часцінамі мовы
Выклічнік як часціна мовы
Выклічнік – гэта клас слоў, з дапамогай якіх выражаюцца пачуцці,
волевыяўленні чалавека, яго эмацыянальна-валявая рэакцыя на з'явы і
падзеі навакольнай рэчаіснасці. Выклічнікі могуць перадаваць вялікі ды-
япазон пачуццяў і волевыяўленняў: радасць, захапленне, здзіўленне, су-
мненне, крыўду, абурэнне, іронію, запрашэнне, заклік і інш.
У сістэме часцін мовы выклічнік займае асобнае месца: гэта і не
самастойная, і не службовая часціна мовы. Адметнасць выклічніка як ча-
сціны мовы ў тым, што ён не мае намінатыўнага значэння: словы-выклі-
чнікі толькі выражаюць пачуцці, волевыяўленні, аднак не называюць іх.
Акрамя гэтага, выклічнікі – нязменныя словы, яны не маюць ніякіх гра-
матычных паказчыкаў, марфемна непадзельныя і не з'яўляюцца членамі
сказа. Не выконвае выклічнік у сказе і ніякіх службовых функцый, ана-
лагічных функцыям прыназоўніка, злучніка ці часціцы.
У той жа час выклічнікі – моўныя адзінкі, якія маюць пэўны змест
і зразумелыя носьбітам той ці іншай мовы. Гэтыя словы паддаюцца кла-
сіфікацыі паводле семантыкі і паходжання, могуць набліжацца да іншых
лексіка-граматычных разрадаў слоў па сінтаксічных функцыях.
Выклічнікі з'яўляюцца выразным моўным сродкам, аднак значэнне
многіх з іх выяўляецца толькі ў кантэксце, пры падтрымцы інтанацыі і
слоў, якія падкрэсліваюць іх семантыку, дакладна называючы пачуцці,
волевыяўленні. Выражаць самыя разнастайныя пачуцці могуць выклічні-
кі ай!, ой!, ах!, ох!, о!, аго!, ну!, эй!, эх! і інш.
Некаторыя выклічнікі здольныя перадаваць толькі якое-небудзь
адно значэнне. Напрыклад, выклічнік цыц выражае загад змоўкнуць, на
табе – здзіўленне, расчараванне: «Цыц вы, гультаі, хопіць скардзіцца!»
– зноў азваўся старшы (Маш.). Жалоба па бацьку яшчэ не адышла, ... а
ён – на табе! На скрыпцы выігрывае (Куп.).
Як часціна мовы выклічнікі маюць свае граматычныя асаблівасці.
Уваходзячы ў склад сказа, яны часцей за ўсё не звязваюцца з іншымі чле-
намі сказа, выступаюць як сінтаксічна незалежныя адзінкі: Ох, слаўна з
дзядзькам ім жылося! (К-с). Акрамя таго, выклічнікі могуць мець сама-
стойнае інтанацыйнае афармленне і з'яўляцца своеасаблівым сродкам
перадачы эмацыянальна афарбаванай думкі: Ша! Хмарка, хмарка дара-
гая паўзе па небе з-за лясоў! (К-с). Адчуўшы кароткі пробліск задаваль-
нення, ён кінуў: «Айда?» (В.Б.).
Выклічнікі ўжываюцца пераважна ў пачатку сказа, і перамяшчэнне
іх у сказе амаль немагчымае.
Набываючы ў сказе намінатыўнае значэнне, выклічнікі набліжаюц-
ца да самастойных часцін мовы і выконваюць ролю розных членаў сказа:
дзейніка, выказніка, дапаўнення, азначэння, акалічнасці: Ляцела ўпартае
«алё» па правадах паштовых (М.К.). Там рыба – ого-го (Я.М.). У парка-
нах шулы, як салдаты, стаяць у струнку, зухаваты, башлык высокі, ша-
пкі косы, «ура!» гукнуць табе гатовы (К-с).
Некаторыя выклічнікі служаць базай для ўтварэння новых слоў –
дзеясловаў і назоўнікаў, што ўжываюцца звычайна ў размоўным стылі:
ахаць, аханне, развойкацца, развохкацца, люляць, люлянне і інш.