- •1. Лексікалогія як раздзел мовазнаўства
- •2. Мнагазначнасць слова
- •Лексічныя моўныя апазіцыі
- •Апазіцыі фармальнай тоеснасці. Амонімы
- •Апазіцыі семантычнай тоеснасці. Сінонімы
- •Апазіцыі семантычнай процілегласці. Антонімы.
- •Фармальна-семантычныя апазіцыі. Паронімы.
- •3. Дыферэнцыяцыя слоўнікавага складу
- •Актыўная і пасіўная лексіка. Новыя і ўстарэлыя словы
- •Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання
- •Лексіка беларускай мовы паводле с тылістычнай дыферэнцыяцыі
- •4. Фразеалогія як раздзел мовазнаўства
- •Фразеалагізм як моўная адзінка і яго прыметы
- •Класіфікацыі фразеалагічных зваротаў
- •5. Лексікаграфія як навука
- •Віды лінгвістычных слоўнікаў
- •6. Фанетыка і фаналогія як раздзелы мовазнаўства
- •Гук і фанема
- •Фанетычны падзел маўленчай плыні
- •Гукі мовы і аспекты іх вывучэння
- •Класіфікацыя гукаў маўлення і яе прынцыпы
- •Артыкуляцыйная класіфікацыя галосных
- •7. Склад I складападзел
- •Фанетычная прырода націску
- •8. Пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні гукаў
- •Чаргаванні галосных гукаў
- •Чаргаванні зычных гукаў
- •9. Арфаэпія як правілы рэалізацыі фанетычнай сістэмы
- •Асноўныя правілы вымаўлення зычных
- •Адхіленні ад норм літаратурнага вымаўлення і іх пры- чыны
- •10. Графіка, яе прадмет і задачы. Алфавіт як аснова графікі
- •11. Арфаграфія і яе прынцыпы
- •Кароткія звесткі з гісторыі беларускай арфаграфіі
- •12. Назоўнік як часціна мовы. Лексіка-граматычныя разрады назоўніка
- •Род назоўнікаў
- •Склон назоўнікаў. Асноўныя значэнні склонаў
- •Назоўнікі трэцяга скланення, іх канчаткі
- •Рознаскланяльныя назоўнікі, іх канчаткі
- •Скланенне назоўнікаў у множным ліку
- •Скланенне некаторых прозвішчаў і геаграфічных назваў
- •Нескланяльныя назоўнікі
- •Формы назоўнікаў з суфіксамі ацэнкі
- •Утварэнне назоўнікаў
- •13. Паняцце аб словаўтварэнні
- •14. Граматычныя значэнні і сродкі іх перадачы
- •Часціны мовы як лексіка-граматычныя разрады слоў
- •Сістэма часцін мовы
- •15. Марфемная структура слова. Марфема
- •Тыпы марфем
- •Аснова слова і канчатак
- •Корань і афіксы
- •Змены ў марфемнай структуры слова
- •16. Прыметнік як часціна мовы
- •Разрады прыметнікаў
- •Поўныя і кароткія формы прыметнікаў
- •Ступені параўнання якасных прыметнікаў
- •Формы прыметнікаў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Утварэнне прыметнікаў
- •17. Лічэбнік як часціна мовы. Разрады лічэбнікаў
- •Уласнаколькасныя лічэбнікі
- •Зборныя лічэбнікі
- •Сінтаксічная сувязь лічэбнікаў з назоўнікамі
- •Скланенне ўласнаколькасных, зборных і дробавых лічэбнікаў
- •Парадкавыя лічэбнікі, іх утварэнне і скланенне
- •Пераход лічэбнікаў у іншыя часціны мовы
- •Няпэўна-колькасныя словы
- •18. Займеннік як часціна мовы
- •Асабовыя займеннікі
- •Зваротны займеннік сябе
- •Прыналежныя займеннікі
- •Указальныя займеннікі
- •Азначальныя займеннікі
- •Пытальныя і адносныя займеннікі
- •Адмоўныя займеннікі
- •Няпэўныя займеннікі
- •Пераход слоў іншых часцін мовы ў займеннікі. Ужыванне займеннікаў у ролі іншых часцін мовы
- •19. Дзеяслоў як чаcціна мовы
- •Асновы дзеяслова
- •Пераходныя і непераходныя дзеясловы
- •Зваротныя дзеясловы
- •Катэгорыя стану дзеясловаў
- •Паняцце трывання
- •Утварэнне суадносных пар трывання
- •Ступеннае ўтварэнне трыванняў
- •Паняцце катэгорыі ладу. Абвесны лад
- •Катэгорыя часу дзеясловаў
- •Цяперашні час
- •Будучы час
- •Прошлы час
- •Катэгорыя асобы дзеясловаў
- •Безасабовыя дзеясловы
- •Спражэнне дзеясловаў
- •Рознаспрагальныя дзеясловы
- •Утварэнне дзеясловаў
- •20. Дзеепрыметнік и дзеепрыслоуе Дзеепрыметнік як дзеяслоўная форма
- •Утварэнне дзеепрыметнікаў
- •Пераход дзеепрыметнікаў у прыметнікі
- •Дзеепрыслоўе як дзеяслоўная форма
- •Адноснае абазначэнне часу дзеепрыслоўямі
- •Утварэнне дзеепрыслоўяў
- •Ужыванне дзеепрыслоўяў
- •21. Прыслоўе як часціна мовы
- •Разрады прыслоўяў паводле значэння
- •Ступені параўнання якасных прыслоўяў
- •Формы прыслоўяў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Спосабы ўтварэння прыслоўяў
- •Ужыванне прыслоўяў у ролі іншых часцін мовы
- •Безасабова-прэдыкатыўныя словы (катэгорыя стану) Агульная характарыстыка безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •Утварэнне безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •22. Службовыя цасцины мовы Прыназоўнік як часціна мовы
- •Невытворныя і вытворныя прыназоўнікі
- •Ужыванне прыназоўнікаў са склонамі
- •Асноўныя значэнні прыназоўнікаў
- •Злучнік як часціна мовы
- •Злучальныя і падпарадкавальныя злучнікі
- •Класіфікацыя злучнікаў паводле іх паходжання, структу- ры і спосабу ўжывання
- •Часціцы як часціна мовы
- •Класіфікацыя часціц
- •Часціцы, якія выражаюць дадатковыя сэнсавыя адценні
- •Мадальныя і мадальна-валявыя часціцы
- •Эмацыянальна-экспрэсіўныя часціцы
- •Выклічнік як часціна мовы
- •Разрады выклічнікаў
- •Мадальныя словы.Мадальнасць і сродкі яе выражэння
- •Мадальныя словы іх характарыстыка і семантычныя разрады
- •Суадноснасць мадальных слоў з іншымі часцінамі мовы
Утварэнне дзеясловаў
Сярод усіх часцін мовы дзеяслоў валодае самым высокім слова-
ўтваральным патэнцыялам. На базе дзеяслова ўтвараюцца словы ўсіх
асноўных часцін мовы – назоўнікі, прыметнікі, прыслоўі, дзеясловы.
Разнастайныя дзеяслоўныя формы пераходзяць у безасабова-прэдыка-
тыўныя словы, прыназоўнікі, часціцы.
Дзеясловы ўтвараюцца ад назоўнікаў, прыметнікаў, займеннікаў, лі-
чэбнікаў, прыслоўяў, выклічнікаў, гукапераймальных слоў і ад саміх дзе-
ясловаў пераважна шляхам марфалагічных (афіксальных) спосабаў
словаўтварэння: суфіксальнага, прыставачнага, постфіксальнага, прыста-
вачна-суфіксальнага, суфіксальна-постфіксальнага, прыставачна-постфі-
ксальнага, прыставачна-суфіксальна-постфіксальнага. Вельмі рэдка дзе-
ясловы ўтвараюцца шляхам складання.
Суфіксальным спосабам дзеясловы ўтвараюцца ад назоўнікаў,
прыметнікаў, рэдка – ад лічэбнікаў, займеннікаў, выклічнікаў ці гукапе-
раймальных слоў.
Ад назоўнікаў найбольш прадуктыўнае ўтварэнне дзеясловаў пры
дапамозе суфіксаў:
-ава-(-ява-): вапна – вапнаваць, група – групаваць, зіма – зімаваць,
лета – летаваць, крэдыт – крэдытаваць, дзень – дняваць, нікель – ніке-
ляваць;
-ізава(-ызава-), -ірава-(-ырава-): шпіталь – шпіталізаваць, дэталь
– дэталізаваць, догма – дагматызаваць; браня – браніраваць, афіша –
афішыраваць;
-і-(-ы-), -е-: воск – вашчыць, крухмал – крухмаліць, масла – масліць,
партызан – партызаніць, гаспадар – гаспадарыць, мох – імшыць; парах-
ня – парахнець, хмель – хмялець;
-ніча-: ліберал – ліберальнічаць, сталяр – сталярнічаць, гультай –
гультайнічаць.
Ад прыметнікаў прадуктыўнае ўтварэнне дзеясловаў пры дапамозе
суфіксаў:
-і-(-ы-): белы – бяліць, сіні – сініць, вясёлы – весяліць, кіслы – кі-
сліць, малады – маладзіць, хітры – хітрыць;
-е-(-э-): сівы – сівець, чорны – чарнець, ясны – яснець, багаты –
багацець, благі – блажэць, глухі – глушэць;
-ава-: мілы – мілаваць, мудры – мудраваць, люты – лютаваць, хі-
тры – хітраваць.
Дзеясловы, утвораныя суфіксальным спосабам ад іншых часцін
мовы, нешматлікія: ад лічэбнікаў: дваіць, траіць, чацвярыць, пяцярыць;
ад займеннікаў: якаць, тыкаць, выкаць; ад выклічнікаў і гукаперайман-
няў: ойкаць, айкаць, вохкаць, ахкаць, мяўкаць, кукарэкаць, гаўкаць, дзы-
нкаць.
Прыставачны спосаб пашыраны пры ўтварэнні дзеясловаў ад дзе-
яслоўных асноў. Найбольш прадуктыўныя наступныя прыстаўкі:
аб-(аба-, а-): абламаць, абысці, аб'ехаць, абмераць, абагнаць, аве-
яць;
ад-(ада-): ад'ехаць, аднесці, адшукаць, адпрацаваць, адабраць,
адагнаць;
вы-: выйсці, выехаць, выскачыць, вылушчыць, выхадзіць, выжыць;
да-: дабегчы, дайсці, даехаць, даплыць, дабудаваць, дайграць;
з-(с-, са-), за-: змыць, зрэзаць, спіліць, склеіць, сабраць, сагнаць;
зайсці;
на-: навучыць, намалаціць, наляцець, накіпець, наляпіць, накінуць;
неда-: недагаварыць, недагледзець, недаесці, недасаліць, неда-
спаць;
па-: паехаць, пайсці, пагаварыць, пакруціць, прэфікс па- можа да-
лучацца да прыставачных дзеясловаў: павыбіраць, пазбіваць, пазаво-
рваць, паадчыняць;
пад-(пада-): падкласці, падбіць, падляцець, падаслаць, пада-
ткнуць;
пера-: перайсці, пераехаць, пераляцець, перачытаць, перакіпець;
пра-: прабегчы, праскочыць, праплысці, правезці, прамаўчаць;
пры-: прыехаць, прыляцець, прыбегчы, прыбудаваць, прымірыць;
раз-(рас-, раза-): разліць, размарозіць, рассеяць, раскласці, раза-
млець;
у-(ува-): уехаць, увезці, убегчы, уплесці, ушыць, увагнаць, увабраць;
уз-(уза-, ус-): уз'ехаць, узысці, узбегчы, узарваць, ускінуць, ускалы-
хнуць.
Постфіксальным спосабам дзеясловы ўтвараюцца ад дзеясловаў
пры дапамозе толькі постфікса -ся(-ца, -цца): будавацца; сустракацца,
збірацца, валачыся, цягнуцца, красціся, круціцца, вітацца, журыцца, ту-
ліцца.
Прыставачна-суфіксальным спосабам дзеясловы ўтвараюцца ад
дзеяслоўных асноў і ад іншых часцін мовы (назоўнікаў, прыметнікаў, лі-
чэбнікаў і прыслоўяў). Пры гэтым спосабе выкарыстоўваюцца тыя са-
мыя прэфіксы і суфіксы, што і пры прэфіксальным і суфіксальным спо-
сабах словаўтварэння.
Ад дзеясловаў утвараюцца дзеясловы пераважна пры дапамозе
прыставак па-, пад-, пры-, раз-(рас-), уз-(ус-) і суфіксаў -ва-(-іва-, -ыва-):
паварушваць, пакалыхваць, пагрукваць, паігрываць; падпяваць, падсві-
стваць; прыгаворваць, прытупваць; разгульваць, раздумваць; узмахваць,
ускрыкваць.
Пры ўтварэнні дзеясловаў ад назоўнікаў і прыметнікаў найбольш
прадуктыўныя прыстаўкі а-(аб-, аба-), ад- (ада-); вы-, з-(с-, са-), за, пад-,
пры-, у- і суфіксы -і-(-ы-), -е-(-э-, -а-): акрыліць, аснежыць, акаталі-
чыць, ажывіць, абнавіць, абазначыць; адслаіць, аднавіць; выветрыць;
здрабніць, змякчыць, спрасціць, састарыць, спапялець, спалатнець; за-
прыгоніць, замшэць, занядужаць; паднавіць, падбольшыць, падахвоціць;
прыгубіць, прызямліць; узаконіць, усынавіць, упрыгожыць.
Ад лічэбнікаў і прыслоўяў прыставачна-суфіксальным спосабам
утвораны нешматлікія дзеясловы: раздвоіць, удвоіць, утроіць, удзеся-
цярыць, падвоіць, патроіць, перайначыць.
Суфіксальна-постфіксальным спосабам утвараюцца дзеясловы
ад назоўнікаў і прыметнікаў пераважна шляхам адначасовага далучэння
суфікса -і-(-ы-) і постфікса -ся: гняздзіцца, каласіцца, слязіцца, дзяцініц-
ца, петушыцца, лапушыцца, дзічыцца, скупіцца, кучаравіцца, храбрыц-
ца.
Прыставачна-постфіксальным спосабам дзеясловы ўтвараюцца ад
дзеяслоўных асноў. Найбольш часта постфікс -ся выступае ў спалучэнні
з прыстаўкамі а-(аб-, аба-), ад-(ада-), вы-, да-, з-(с-, са-), на-, раз-(раза-,
рас-): аступіцца, абазнацца; адгаварыцца, адаспацца; выгуляцца, выбе-
гацца, выспацца; дагаспадарыцца, дагуляцца; змовіцца, спрацавацца, са-
званіцца; нагаварыцца, нагасцявацца, наспявацца; раз'ехацца, разгарэц-
ца, раскрычацца.
Прыставачна-суфіксальна-постфіксальвым спосабам утвараюц-
ца дзеясловы ад назоўнікаў, прыметнікаў і дзеясловаў. Утварэнне дзе-
ясловаў ад назоўнікаў і прыметнікаў адбываецца з дапамогай прыставак
а-, вы-, пры-, раз-(рас-), у-, суфіксаў -ава-, -і-(-ы-) і постфікса -ся: ба-
нкрут – абанкруціцца, пагода – выпагадзіцца, распагодзіцца, хітры –
ухітрыцца. Такое ўтварэнне дзеясловаў абмежаванае.
Пры ўтварэнні дзеясловаў ад дзеяслоўных асноў пераважна ўжыва-
ецца прыстаўка пера-, суфікс -ва- і постфікс -ся; шаптаць – перашэ-
птвацца, гаварыць – перагаворвацца, пісаць – перапісвацца, свістаць –
перасвіствацца, міргаць – пераміргвацца, гукаць – перагуквацца.
Дзеясловы, утвораныя шляхам складання, сустракаюцца даволі
рэдка ў беларускай мове: самавызначацца, самаабслугоўвацца, самааку-
піцца, самазагарацца, самаўхіляцца, самакіравацца, відазмяняць, зло-
ўжываць, узаемадзейнічаць.
Дзеясловы вельмі рэдка пераходзяць у іншыя часціны мовы. Мо-
жна назваць адзінкавыя выпадкі пераходу дзеясловаў у мадальныя сло-
вы: відаць, здаецца, значыць, у часціцы: дай, давай, у выклічнікі: бывай,
здароў.