- •1. Лексікалогія як раздзел мовазнаўства
- •2. Мнагазначнасць слова
- •Лексічныя моўныя апазіцыі
- •Апазіцыі фармальнай тоеснасці. Амонімы
- •Апазіцыі семантычнай тоеснасці. Сінонімы
- •Апазіцыі семантычнай процілегласці. Антонімы.
- •Фармальна-семантычныя апазіцыі. Паронімы.
- •3. Дыферэнцыяцыя слоўнікавага складу
- •Актыўная і пасіўная лексіка. Новыя і ўстарэлыя словы
- •Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання
- •Лексіка беларускай мовы паводле с тылістычнай дыферэнцыяцыі
- •4. Фразеалогія як раздзел мовазнаўства
- •Фразеалагізм як моўная адзінка і яго прыметы
- •Класіфікацыі фразеалагічных зваротаў
- •5. Лексікаграфія як навука
- •Віды лінгвістычных слоўнікаў
- •6. Фанетыка і фаналогія як раздзелы мовазнаўства
- •Гук і фанема
- •Фанетычны падзел маўленчай плыні
- •Гукі мовы і аспекты іх вывучэння
- •Класіфікацыя гукаў маўлення і яе прынцыпы
- •Артыкуляцыйная класіфікацыя галосных
- •7. Склад I складападзел
- •Фанетычная прырода націску
- •8. Пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні гукаў
- •Чаргаванні галосных гукаў
- •Чаргаванні зычных гукаў
- •9. Арфаэпія як правілы рэалізацыі фанетычнай сістэмы
- •Асноўныя правілы вымаўлення зычных
- •Адхіленні ад норм літаратурнага вымаўлення і іх пры- чыны
- •10. Графіка, яе прадмет і задачы. Алфавіт як аснова графікі
- •11. Арфаграфія і яе прынцыпы
- •Кароткія звесткі з гісторыі беларускай арфаграфіі
- •12. Назоўнік як часціна мовы. Лексіка-граматычныя разрады назоўніка
- •Род назоўнікаў
- •Склон назоўнікаў. Асноўныя значэнні склонаў
- •Назоўнікі трэцяга скланення, іх канчаткі
- •Рознаскланяльныя назоўнікі, іх канчаткі
- •Скланенне назоўнікаў у множным ліку
- •Скланенне некаторых прозвішчаў і геаграфічных назваў
- •Нескланяльныя назоўнікі
- •Формы назоўнікаў з суфіксамі ацэнкі
- •Утварэнне назоўнікаў
- •13. Паняцце аб словаўтварэнні
- •14. Граматычныя значэнні і сродкі іх перадачы
- •Часціны мовы як лексіка-граматычныя разрады слоў
- •Сістэма часцін мовы
- •15. Марфемная структура слова. Марфема
- •Тыпы марфем
- •Аснова слова і канчатак
- •Корань і афіксы
- •Змены ў марфемнай структуры слова
- •16. Прыметнік як часціна мовы
- •Разрады прыметнікаў
- •Поўныя і кароткія формы прыметнікаў
- •Ступені параўнання якасных прыметнікаў
- •Формы прыметнікаў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Утварэнне прыметнікаў
- •17. Лічэбнік як часціна мовы. Разрады лічэбнікаў
- •Уласнаколькасныя лічэбнікі
- •Зборныя лічэбнікі
- •Сінтаксічная сувязь лічэбнікаў з назоўнікамі
- •Скланенне ўласнаколькасных, зборных і дробавых лічэбнікаў
- •Парадкавыя лічэбнікі, іх утварэнне і скланенне
- •Пераход лічэбнікаў у іншыя часціны мовы
- •Няпэўна-колькасныя словы
- •18. Займеннік як часціна мовы
- •Асабовыя займеннікі
- •Зваротны займеннік сябе
- •Прыналежныя займеннікі
- •Указальныя займеннікі
- •Азначальныя займеннікі
- •Пытальныя і адносныя займеннікі
- •Адмоўныя займеннікі
- •Няпэўныя займеннікі
- •Пераход слоў іншых часцін мовы ў займеннікі. Ужыванне займеннікаў у ролі іншых часцін мовы
- •19. Дзеяслоў як чаcціна мовы
- •Асновы дзеяслова
- •Пераходныя і непераходныя дзеясловы
- •Зваротныя дзеясловы
- •Катэгорыя стану дзеясловаў
- •Паняцце трывання
- •Утварэнне суадносных пар трывання
- •Ступеннае ўтварэнне трыванняў
- •Паняцце катэгорыі ладу. Абвесны лад
- •Катэгорыя часу дзеясловаў
- •Цяперашні час
- •Будучы час
- •Прошлы час
- •Катэгорыя асобы дзеясловаў
- •Безасабовыя дзеясловы
- •Спражэнне дзеясловаў
- •Рознаспрагальныя дзеясловы
- •Утварэнне дзеясловаў
- •20. Дзеепрыметнік и дзеепрыслоуе Дзеепрыметнік як дзеяслоўная форма
- •Утварэнне дзеепрыметнікаў
- •Пераход дзеепрыметнікаў у прыметнікі
- •Дзеепрыслоўе як дзеяслоўная форма
- •Адноснае абазначэнне часу дзеепрыслоўямі
- •Утварэнне дзеепрыслоўяў
- •Ужыванне дзеепрыслоўяў
- •21. Прыслоўе як часціна мовы
- •Разрады прыслоўяў паводле значэння
- •Ступені параўнання якасных прыслоўяў
- •Формы прыслоўяў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Спосабы ўтварэння прыслоўяў
- •Ужыванне прыслоўяў у ролі іншых часцін мовы
- •Безасабова-прэдыкатыўныя словы (катэгорыя стану) Агульная характарыстыка безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •Утварэнне безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •22. Службовыя цасцины мовы Прыназоўнік як часціна мовы
- •Невытворныя і вытворныя прыназоўнікі
- •Ужыванне прыназоўнікаў са склонамі
- •Асноўныя значэнні прыназоўнікаў
- •Злучнік як часціна мовы
- •Злучальныя і падпарадкавальныя злучнікі
- •Класіфікацыя злучнікаў паводле іх паходжання, структу- ры і спосабу ўжывання
- •Часціцы як часціна мовы
- •Класіфікацыя часціц
- •Часціцы, якія выражаюць дадатковыя сэнсавыя адценні
- •Мадальныя і мадальна-валявыя часціцы
- •Эмацыянальна-экспрэсіўныя часціцы
- •Выклічнік як часціна мовы
- •Разрады выклічнікаў
- •Мадальныя словы.Мадальнасць і сродкі яе выражэння
- •Мадальныя словы іх характарыстыка і семантычныя разрады
- •Суадноснасць мадальных слоў з іншымі часцінамі мовы
Корань і афіксы
Пры напісанні раздзела быў выкарыстаны матэрыял вучэбнага
дапаможніка «Сучасная беларуская літаратурная мова: Марфалогія:
Вучэб. дапам. / Н.В. Гаўрош, М.Ц. Кавалёва, Н.М. Нямковіч і інш.; Пад
агул. Рэд. праф. М.С. Яўневіча. – Мн.: Выд. Ул.М. Скакун, 1997. –
288 с.».
Корань – агульная непадзельная частка роднасных слоў, якая вы-
ражае іх агульнае лексічнае значэнне: дарог-а – дарож-н-ы – пада-
рожж-а – па-дарож-нік – з-дарож-ы-ц-ца. Непадзельная частка дарог-
(дарож-) паказвае на агульнае лексічнае значэнне гэтых слоў: усё, звяза-
нае з паняццем «дарога». Канкрэтнае лексічнае значэнне кожнага з ад-
значаных слоў выражае аснова: дарожн-ы, падарожнік, па-дарожж-а і
інш. Каб вызначыць корань слова, трэба падабраць роднасныя словы:
лес
– лясны – ляснік – узлессе – пералесак – пралеска – Палессе; мароз – ма-
розны – марозна – марозіць; краска – красаваць – красаванне і інш. Пры
гэтым трэба ўлічваць, што гукавы склад кораня і яго графічнае (літарнае)
абазначэнне не заўсёды супадаюць. Напрыклад, у словах край, краіна,
ускраіна корань край-: краj-ін-а, ус-краj-ін-а, хоць на пісьме гукі [j] (ёт) і
[i] ў словах краіна, ускраіна абазначаны адной літарай і.
Карані падзяляюцца на свабодныя і звязаныя. Свабодныя – гэта
такія карані, якія ўжываюцца ў спалучэнні з рознымі прыстаўкамі і суфі-
ксамі, а таксама ў спалучэнні толькі з канчаткам, г. зн. могуць выступаць
як невытворныя асновы: рад-ы, рад-асць; вясн-а, вясн-ов-ы; пчал-а,
пчал-яр; вад-а, па-вод-к-а; дуб, дуб-няк. Большасць слоў мае свабодныя
карані.
Звязанымі называюцца карані, якія асобна ў мове не ўжываюцца,
а толькі ў спалучэнні з афіксамі, г. зн. толькі ў складзе вытворнай асно-
вы: пры-вык-ну-ць – ад-вык-ну-ць – з-вык-ну-ц-ца – з-выч-ай – з-выч-ай-
н-ы – пры-выч-к-а – з-выч-к-а. У прыведзеных роднасных словах вылу-
чаецца агульная частка -вык- (-выч-). Гэта і ёсць корань, які ва ўсіх пры-
кладах вельмі цесна звязаны з прыстаўкамі і суфіксамі і асобна ўзяты не
ўжываецца. У словах дабавіць, прыбавіць, адбавіць корань -бав- таксама
звязаны, ён існуе толькі ў спалучэнні з суфіксамі і прыстаўкамі. Без
іншых марфем лексічнае значэнне звязанага кораня незразумела: пры-
няць, пераняць, падняць, узняць, зняць, абняць, суняць; абуць, разуць,
абутак і інш. Такія звязаныя карані ніколі не выступаюць як простая, не-
вытворная аснова; яны вылучаюцца толькі ў выніку параўнання дзвюх ці
больш вытворных асноў роднасных слоў.
Афікс (лац. аffixus 'прымацаваны') – марфема, якая служыць для
ўтварэння новых cлоў ці новых граматычных формаў: мора – прыморскі,
будаваць – збудаваць, разумны – разумнейшы, радаваць – радавацца. Да
афіксаў адносяцца прыстаўкі, суфіксы, інтэрфіксы, постфіксы.
Некато-
рыя вучоныя да афіксаў адносяць і канчаткі. У навуковых граматыках ча-
сам вылучаюць яшчэ адзін тып марфемы – конфікс (лац. сопfixum 'разам
узятае'). Конфікс складаецца з дзвюх частак, якія пры словаўтварэнні
выкарыстоўваюцца комплексна, як нешта адзінае, напрыклад: гаварыць
– згаварыцца, зіма – зазімак (прыстаўка з- і постфікс -ца, прыстаўка за- і
суфікс -ак выкарыстоўваюцца пры ўтварэнні гэтых слоў разам).
Прыстаўка, або прэфікс (лац. рraefixuт рrае 'спераду', fixuт 'пры-
мацаваны'), – частка асновы, якая стаіць перад коранем і надае слову но-
вае лексічнае або граматычнае значэнне: за-цвісці, ад-цвісці, на-рваць,
пера-плысці, най-лепшы. Прыстаўка можа знаходзіцца не непасрэдна
перад коранем, а перад другой прыстаўкай (дзве прыстаўкі ў слове): па-
на-пісваць, па-на-сыпаць, па-пры-носіць, па-за-вяз-ваць.
Суфікс (лац. suffixus 'падстаўлены') – частка асновы, якая стаіць
пасля кораня і ўтварае новую форму або новае слова: сад – сад-ок – сад-
ов-ы. Суфікс можа быць не толькі непасрэдна пасля кораня, а і пасля
іншага суфікса: гад-ав-ін-а, за-гарт-оў-к-а, сард-эч-н-ы.
У навуковых граматыках у словах выдзяляюць не толькі матэры-
яльна выражаныя, а і нулявыя суфіксы (іх абазначаюць графічна Ø);
напрыклад, у назоўніках з падаўжэннем каранёвага зычнага, у якіх у ста-
ражытнасці пасля падзення рэдукаваных суфікс -j- быў асіміляваны па-
пярэднім зычным: багаццØе, прыволлØе, узлессØе, узбярзжжØа. Суфі-
ксы ў словах такога тыпу фанемай не выражаны, яны вызначаюцца
шляхам супастаўлення іх з суадноснымі словамі, дзе не адбылося падаў-
жэння і захаваўся суфікс -j-: узморjэ, перjэ, купjо.
Нулявыя суфіксы вызначаюцца ў назоўніках, утвораных ад асноў
дзеясловаў або прыметнікаў без далучэння словаўтваральных афіксаў:
вылетØ (ад вылятаць), пераходØ (ад пераходзіць), засухØа (ад засу-
шыць), абаронØа (ад абараняць); сушØ (ад сухі), чырваньØ (ад
чырвоны), сіньØ (ад сіні).
Да нульсуфіксальных утварэнняў адносяць таксама парадкавыя лі-
чэбнікі: пятØы (ад пяць), сотØы (ад сто); некаторыя адносныя і прына-
лежныя прыметнікі, утвораныя ад назоўнікаў і дзеясловаў: воўчØы (ад
воўк), мядзвежØы (ад мядзведзь), прыезджØы (ад прыязджаць), прахо-
жØы (ад праходзіць) і інш.
Постфікс (лац. роst 'пасля', fixus 'прымацаваны') – афікс, які знахо-
дзіцца ў слове пасля канчатка ці формаўтваральнага суфікса. Да постфі-
ксаў належаць -ся (-ца, -цца) у формах зваротных дзеясловаў: сустрэў –
сустрэў-ся, сустрэла – сустрэла-ся, сустрэць – сустрэц-ца, мыеш –
мыеш-ся, мые – мые-цца, мыц-ца (У навуковай літаратуры постфікс -ся
(-ца, -цца) яшчэ называюць пафлексійным суфіксам (знаходзіцца пасля
флексіі); -це ў форме 2-й асобы множнага ліку дзеясловаў загаднага
ладу: чытай-це, нясі-це; -сьці(-сь), -небудзь у няпэўных займенніках:
хтосьці, чагосьці, чыясь, штось, які-небудзь. У сучаснай мове -ся(-ца,
-цца), -це, -сьці(-сь), -небудзь не могуць ужывацца свабодна ў сказе, не
могуць быць аддзелены іншым словам ад слова, да якога адносяцца, ці
пастаўлены перад ім. Як суфіксы і прыстаўкі, яны таксама немагчымыя
па-за словам. Гэтыя былыя часціцы поўнасцю перайшлі ў марфемы, за-
хаваўшы асаблівасць размяшчацца пасля канчатка.
Інтэрфікс (лац. іпtеr 'паміж', fixus 'прымацаваны') – службовая ма-
рфема, якая стаіць паміж простымі асновамі ў складаным слове і пака-
звае на сувязь гэтых асноў і іх значэнняў. У складаных словах выкары-
стоўваюцца інтэрфіксы а, о, е, я, і, ух, ох, у: сен-а-кос, час-о-піс, земл-е-
трасенне, дал-я-гляд, пяц-і-павярховы, дв-ух-тыднёвы, тр-ох-павярховы,
дв-у-коссе. Інтэрфіксы не выражаюць ніякага значэння, а служаць для су-
вязі марфем у складаных словах.
Інтэрфіксы бываюць і ў простых словах. Напрыклад, у большасці
адносных прыметнікаў, утвораных ад асноў геаграфічных назваў, суфікс
-ск- далучаецца непасрэдна да ўтваральнай асновы: Лід-а – лід-ск-і, Ба-
рысаў – барысаў-ск-і, Мазыр – мазыр-ск-і і інш. А ў частцы прыметнікаў
такога тыпу паміж утваральнай асновай і суфіксам -ск- ёсць інтэрфіксы
(устаўкі): -ен-(-ан-): Узд-а – уздз-ен-ск-і, Лезн-а – лёзн-ен-ск-і, Гара-
дзішч-а – гарадзішч-ан-ск-і, Любч-а – любч-ан-ск-і; -оў-(-аў-): Стоўбц-ы
– стаўбц-оў-ск-і, Ветк-а – ветк-аў-ск-і; -ан-(-ян-): Орш-а – арш-ан-ск-і,
Нарач – нарач-ан-ск-і, Рудн-я – рудн-ян-ск-і, Нароўл-я – нараўл-ян-ск-і;
-ін-: Ясельд-а – ясельдз-ін--ск-і і інш. Параўн. таксама: чай-н-ы і кафе-й-
н-ы, шасэ-й-н-ы (у апошніх двух словах -й- інтэрфікс).
Да каранёвых марфем адносяцца афіксоіды. Афіксоіды (лац.
аffixus 'прымацаваны, «падобны да афіксаў»') – такія каранёвыя марфе-
мы складаных слоў, якія па сваёй функцыі набліжаюцца да суфіксаў і
прыставак. Напрыклад, у словах мовавед, славянавед, прававед, мангола-
вед паўтараецца марфема -вед, падобная да суфікса (са значэннем 'той,
хто вывучае што-небудзь'). Іншы раз такую каранёвую марфему можна
замяніць сінанімічным суфіксам, параўн. славяна-вед – слав-іст. Афіксо-
іды – марфемы пераходнага тыпу. Рэгулярна паўтараючыся, яны выко-
нваюць ролю словаўтваральных марфем, але яшчэ не страцілі сэнсавай
сувязі і суадноснасці з адпаведнымі невытворнымі асновамі; параўн. мо-
вавед і ведаць, веды.
Афіксоіды, падобныя да суфіксаў, называюць суфіксоідамі
(абазначаюцца значком перавернутага суфікса): біёлаг, філолаг, заолаг,
фізіёлаг, падобныя да прыставак – прэфіксоідамі: паўмесяц, паўкруг,
паўкажушак, паўмісак (тут паў- не патрабуе, як у іншых выпадках, ад
назоўніка формы роднага склону і набліжаецца да прыстаўкі).
Адна і тая марфема можа мець разнавіднасці. Напрыклад, гукавы
склад кораня можа мяняцца ў выніку дзеяння тых ці іншых фанетычных
працэсаў: кніга – кніжны, доўгі – даўжыня – здоўжыцца, слухаць – слых
– слушны, жаць – жну – дажынкі, есці – ежа – ядуць – ем – ясце, кідаць
– кінуць, кладу – класці – кладзеш. Відазмяненні кораня, што ўзніклі ў
выніку тых ці іншых фанетычных працэсаў, называюцца гукавымі (фа-
нетычнымі) варыянтамі (або мадыфікацыямі) кораня. Адзінства ко-
раня не парушаецца, бо гэта гукавыя (фанетычныя) варыянты кораня
роднасных, генетычна звязаных паміж сабой слоў: рука – ручны – падру-
чнік; кветка – квітнець; гром – грымоты.
У мове ёсць гукавыя варыянты не толькі кораня, але і іншых. ма-
рфем, напрыклад прыставак – аб-, аба-: абмовіцца, абагрэцца; з-, с-, са-:
збіраць, сказаць, сабраць; раз-, рас-, раза-: разгарнуць, раскласці, раза-
гнуць; у-, ува-: убегчы, увайсці; пад-, пада-: паднесці, падагрэць; ад-,
ада: адвезці, адаслаць і інш. Ва ўсіх групах прыкладаў – фанетычныя ва-
рыянты адной прыстаўкі. Ужыванне іх залежыць ад пачатковых гукаў ко-
раня: перад звонкімі і санорнымі ўжываюцца прыстаўкі з-, уз-, раз-, без-
(бяз-): зберагчы, узняць, развеяць, бязмежны, а перад глухімі – с-, ус-,
рас-, бес-(бяс-): спісаць, успомніць, раскінуць, бяскрайні; перад збегам
зычных з'яўляецца беглы гук [а]: разаслаць, абагнаць, падабраць.
Сустракаюцца і варыянты суфіксаў; напрыклад, -ок(-ак), -к-: па-
ясок – паяска, кубак – кубка; -ва-, -ыва-, -іва-: абдумваць, праветрываць,
атрымліваць.
У некаторых склонавых формах назіраюцца варыянты канчаткаў.
Напрыклад, у творным склоне назоўнікаў і прыметнікаў жаночага роду
ўжываюцца варыянтныя канчаткі -ой(-ою), -ай(-аю), -ёй(-ёю), -яй ('яю)
вадой (вадою), краінай (краінаю), зямлёй (зямлёю), песняй (песняю), ма-
ладой (маладою), летняй (летняю); у родным склоне прыметнікаў жано-
чага роду – варыянты канчаткаў -ой(-ое), -ай(-ае), -яй (яе); дарагой (да-
рагое) радзімы, калгаснай (калгаснае) нівы, летняй (летняе) ночкі.
Варыянты марфем бываюць двух тыпаў. Адны з іх не могуць уза-
емазамяняцца ў слове і залежаць ад пазіцыі, ад змен галосных і зычных
гукаў (горад, гарад-ы, (у) горадзе-е, гарадж-анін). Другія не залежаць ад
пазіцыі ў слове і могуць свабодна ўзаемазамяняцца (прыгожай песняй і
прыгожаю песняю, роднай зямлі і роднае зямлі).