- •1. Лексікалогія як раздзел мовазнаўства
- •2. Мнагазначнасць слова
- •Лексічныя моўныя апазіцыі
- •Апазіцыі фармальнай тоеснасці. Амонімы
- •Апазіцыі семантычнай тоеснасці. Сінонімы
- •Апазіцыі семантычнай процілегласці. Антонімы.
- •Фармальна-семантычныя апазіцыі. Паронімы.
- •3. Дыферэнцыяцыя слоўнікавага складу
- •Актыўная і пасіўная лексіка. Новыя і ўстарэлыя словы
- •Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання
- •Лексіка беларускай мовы паводле с тылістычнай дыферэнцыяцыі
- •4. Фразеалогія як раздзел мовазнаўства
- •Фразеалагізм як моўная адзінка і яго прыметы
- •Класіфікацыі фразеалагічных зваротаў
- •5. Лексікаграфія як навука
- •Віды лінгвістычных слоўнікаў
- •6. Фанетыка і фаналогія як раздзелы мовазнаўства
- •Гук і фанема
- •Фанетычны падзел маўленчай плыні
- •Гукі мовы і аспекты іх вывучэння
- •Класіфікацыя гукаў маўлення і яе прынцыпы
- •Артыкуляцыйная класіфікацыя галосных
- •7. Склад I складападзел
- •Фанетычная прырода націску
- •8. Пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні гукаў
- •Чаргаванні галосных гукаў
- •Чаргаванні зычных гукаў
- •9. Арфаэпія як правілы рэалізацыі фанетычнай сістэмы
- •Асноўныя правілы вымаўлення зычных
- •Адхіленні ад норм літаратурнага вымаўлення і іх пры- чыны
- •10. Графіка, яе прадмет і задачы. Алфавіт як аснова графікі
- •11. Арфаграфія і яе прынцыпы
- •Кароткія звесткі з гісторыі беларускай арфаграфіі
- •12. Назоўнік як часціна мовы. Лексіка-граматычныя разрады назоўніка
- •Род назоўнікаў
- •Склон назоўнікаў. Асноўныя значэнні склонаў
- •Назоўнікі трэцяга скланення, іх канчаткі
- •Рознаскланяльныя назоўнікі, іх канчаткі
- •Скланенне назоўнікаў у множным ліку
- •Скланенне некаторых прозвішчаў і геаграфічных назваў
- •Нескланяльныя назоўнікі
- •Формы назоўнікаў з суфіксамі ацэнкі
- •Утварэнне назоўнікаў
- •13. Паняцце аб словаўтварэнні
- •14. Граматычныя значэнні і сродкі іх перадачы
- •Часціны мовы як лексіка-граматычныя разрады слоў
- •Сістэма часцін мовы
- •15. Марфемная структура слова. Марфема
- •Тыпы марфем
- •Аснова слова і канчатак
- •Корань і афіксы
- •Змены ў марфемнай структуры слова
- •16. Прыметнік як часціна мовы
- •Разрады прыметнікаў
- •Поўныя і кароткія формы прыметнікаў
- •Ступені параўнання якасных прыметнікаў
- •Формы прыметнікаў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Утварэнне прыметнікаў
- •17. Лічэбнік як часціна мовы. Разрады лічэбнікаў
- •Уласнаколькасныя лічэбнікі
- •Зборныя лічэбнікі
- •Сінтаксічная сувязь лічэбнікаў з назоўнікамі
- •Скланенне ўласнаколькасных, зборных і дробавых лічэбнікаў
- •Парадкавыя лічэбнікі, іх утварэнне і скланенне
- •Пераход лічэбнікаў у іншыя часціны мовы
- •Няпэўна-колькасныя словы
- •18. Займеннік як часціна мовы
- •Асабовыя займеннікі
- •Зваротны займеннік сябе
- •Прыналежныя займеннікі
- •Указальныя займеннікі
- •Азначальныя займеннікі
- •Пытальныя і адносныя займеннікі
- •Адмоўныя займеннікі
- •Няпэўныя займеннікі
- •Пераход слоў іншых часцін мовы ў займеннікі. Ужыванне займеннікаў у ролі іншых часцін мовы
- •19. Дзеяслоў як чаcціна мовы
- •Асновы дзеяслова
- •Пераходныя і непераходныя дзеясловы
- •Зваротныя дзеясловы
- •Катэгорыя стану дзеясловаў
- •Паняцце трывання
- •Утварэнне суадносных пар трывання
- •Ступеннае ўтварэнне трыванняў
- •Паняцце катэгорыі ладу. Абвесны лад
- •Катэгорыя часу дзеясловаў
- •Цяперашні час
- •Будучы час
- •Прошлы час
- •Катэгорыя асобы дзеясловаў
- •Безасабовыя дзеясловы
- •Спражэнне дзеясловаў
- •Рознаспрагальныя дзеясловы
- •Утварэнне дзеясловаў
- •20. Дзеепрыметнік и дзеепрыслоуе Дзеепрыметнік як дзеяслоўная форма
- •Утварэнне дзеепрыметнікаў
- •Пераход дзеепрыметнікаў у прыметнікі
- •Дзеепрыслоўе як дзеяслоўная форма
- •Адноснае абазначэнне часу дзеепрыслоўямі
- •Утварэнне дзеепрыслоўяў
- •Ужыванне дзеепрыслоўяў
- •21. Прыслоўе як часціна мовы
- •Разрады прыслоўяў паводле значэння
- •Ступені параўнання якасных прыслоўяў
- •Формы прыслоўяў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Спосабы ўтварэння прыслоўяў
- •Ужыванне прыслоўяў у ролі іншых часцін мовы
- •Безасабова-прэдыкатыўныя словы (катэгорыя стану) Агульная характарыстыка безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •Утварэнне безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •22. Службовыя цасцины мовы Прыназоўнік як часціна мовы
- •Невытворныя і вытворныя прыназоўнікі
- •Ужыванне прыназоўнікаў са склонамі
- •Асноўныя значэнні прыназоўнікаў
- •Злучнік як часціна мовы
- •Злучальныя і падпарадкавальныя злучнікі
- •Класіфікацыя злучнікаў паводле іх паходжання, структу- ры і спосабу ўжывання
- •Часціцы як часціна мовы
- •Класіфікацыя часціц
- •Часціцы, якія выражаюць дадатковыя сэнсавыя адценні
- •Мадальныя і мадальна-валявыя часціцы
- •Эмацыянальна-экспрэсіўныя часціцы
- •Выклічнік як часціна мовы
- •Разрады выклічнікаў
- •Мадальныя словы.Мадальнасць і сродкі яе выражэння
- •Мадальныя словы іх характарыстыка і семантычныя разрады
- •Суадноснасць мадальных слоў з іншымі часцінамі мовы
Асноўныя правілы вымаўлення зычных
На характар вымаўлення зычных уплываюць у першую чаргу
якасць гукавога акружэння зычнага, месцазнаходжанне зычнага ў слове
(на стыку слоў, на мяжы марфем, у пачатку або ў канцы слова).
1. Зычныя гукі выразна вымаўляюцца перад галоснымі, напрыклад
мяккія і цвёрдыя: [б]ыў – [б']іў, [п]адаць – [п']яць, [в]осень – [в']ёсны;
глухія і звонкія: [б]ыў – [п]ыл, [д]ом – [т]ом; свісцячыя і шыпячыя:
[с]ыты – [ш]ыты, [з]ара – [ж]ар.
2. У беларускай мове гукі [ж, ž, ч, ш, р, ц] (калі [ц] не з мяккага
[т']) заўсёды цвёрдыя, яны не маюць адпаведных сабе мяккіх зычных:
[ж]уры, са[ž]у, [ч]эмпіён, [ш]а[ш]а, [ш]эпт, [р]ака, [ц]ана, [ц]эбар.
3. Перад палатальным (мяккім) [j] і ў канцы слоў вымаўляюцца цвё-
рдыя губныя [б, п, м, ф]: [бjу], [пjу], ся[мjа], голу[п] (голуб), се[м]
вер[ф].
4. Перад мяккімі зычнымі, акрамя [γ], [к'] [х'], у пачатку слова і на
стыку марфем, вымаўляюцца мяккія свісцячыя [з'], [с']: [с'в']ята,
[с'н']ег, [з'в']іць, [з'л']іць, [з'м']ерзнуць, не[с'ц']і, гры[с'ц']і.
У запазычаных словах вымаўляюцца цвёрдыя свісцячыя [з, с]:
[сп']ецыяльна, [сп']ектр, а[сп']ект, ай[зб']ерг.
5. Перад галоснымі і мяккім [в'] вымаўляюцца вельмі мяккія зы-
чныя гукі [z'], [ц']: [z']іця, [z']ень, хо[z']яць, [z'в']еры, [ц']іхі, [ц']ень,
[ц']ёмна, [ц'в']ёрды. У словах іншамоўнага паходжання, як правіла, вы-
маўляюцца цвёрдыя [д, т]: [д]элегат, [т]эарэма, сту[д]энтка,
[т]ытан, [д]ывізія, апрача слоў з суфіксамі -ір, -ёр, -ік, -(ей)ск, -(е)ец:
каман[z']ір, ак[ц']ёр, блан[z']ін, гвар[z']ейскі, ін[z']еец.
6. Перад мяккімі [z', ц', н', j] вымаўляюцца толькі мяккія [л', н'], а
перад іншымі мяккімі зычнымі могуць вымаўляцца і цвёрдыя [л, н]: па
кама[н'z']е, на вера[н'z']е, на[л'j]е, але: бе[нз']ін, ка[нв']ерт.
7. У беларускай літаратурнай мове засведчана вымаўленне фрыка-
тыўнага [γ], змычна-выбухнога [г] і фарынгальнага [h] у гаворках. Гук
[γ], які чаргуецца з [х] (на[γ]а – но[х], даро[γ]а – даро[х]), найбольш
уласцівы і частаўжывальны ў беларускай мове. Выбухны [г] лексічна
абумоўлены, ён вымаўляецца ў нешматлікай групе слоў тыпу [г]анак,
[г]узік, [г]арсэт, маз[г']і.
8. Губна-губны [ў] вымаўляецца на месцы этымалагічнага [в] у ста-
новішчы пасля галоснага перад зычным, а таксама ў канцы слова:
тра[в]а – тра[ў]ка, пе[в]ень – пе[ў]нік, каро[в]а – каро[ў] і на месцы
этымалагічнага [л] пасля галоснага ў канцы дзеясловаў прошлага часу
мужчынскага роду адзіночнага ліку: гавары[л]а – гавары[ў], піса[л]а –
піса[ў] і ў сярэдзіне некаторых слоў: воўк, шоўк.
9. У становішчы паміж галоснымі на месцы былых усходнесла-
вянскіх спалучэнняў «мяккі зычны + ь + j» вымаўляюцца падоўжаныя
[з', с', н', л', z', ц', ж, ш, ч]: ма[з':]ю, кало[с':]е, насе[н':]е, га[л':]ё,
жы[ц':]ё, заці[ш:]а, збо[ж:]а, но[ч:]у, якія на пісьме перадаюцца падво-
еным напісаннем: маззю, калоссе, насенне, галлё, жыццё, зацішша,
збожжа, ноччу.
10. Перад глухімі ў сярэдзіне слова і на стыку слоў вымаўляюцца
глухія: лы[шк]а (лыжка), паво[тк]а (паводка), а[т-х]аты (ад хаты),
па[т-х]вояй (пад хвояй). Глухія вымаўляюцца таксама ў канцы слова:
са[т] (сад), ду[п](дуб), но[ш] (нож). Перад звонкімі вымаўляюцца зво-
нкія: бара[z'б]а (барацьба), про[з'б]а (просьба).
11. На стыку марфем шыпячы прыпадабняецца да наступнага свіс-
цячага: нясві[с]кі (нясвіжскі), добру[с]кі (добрушскі), каўка[с]кі (каўка-
зскі) (вымаўляюцца як адзін гук [с]), у дзе[с]цы (у дзежцы), на
даро[с]цы (на дарожцы), адзене[с']я (адзенешся), На стыку слоў асімі-
ляцыі шыпячага можа не адбывацца пры выразнай паўзе паміж словамі:
на[ш-с]авецкі.
У пазіцыі свісцячы перад шыпячым на стыку марфем і слоў адбы-
ваецца асіміляцыя свісцячага: [ш:]ытак (сшытак), ра[ш]чыніць (расчы-
ніць), раска[ш]чык (расказчык), ра[ж:]ыцца (разжыцца).
12. Спалучэнні гукаў [д] і [ч], [т] і [ч] на стыку кораня і суфікса
вымаўляюцца як падоўжаны гук [ч] або [тч] (варыянт): дакла[ч:]ык,
дакла[тч]ык (дакладчык), нала[ч:]ык, нала[тч]ык (наладчык), лё[ч:]ык,
лё[тч]ык (лётчык).
13. Спалучэнні гукаў [д, т, ч, к] з гукам [с], якія ўзнікаюць на сты-
ку кораня і суфікса, вымаўляюцца як адзін гук [ц]: гара[ц]кі (гарадскі),
саве[ц]кі (савецкі), баранаві[ц]кі (баранавіцкі), беласто[ц]кі (беласто-
цкі).
Аднак у большасці слоў іншамоўнага паходжання, што ўтвораны ад
уласных геаграфічных назваў, спалучэнне апошняга зычнага асновы [к]
або [х] з суфіксальным [ск] у вымаўленні захоўваецца: пішам і вымаўля-ем арынокскі, таджыкскі, окскі, мазамбікскі, бангкокскі, казахскі.
14. Спалучэнне [ч] і [н] вымаўляецца без змен: стрые[чн]ы,
сталі[чн]ы, яе[чн']я, Кузміні[чн]а, але: сма[шн]ы. Спалучэнне [д] і [т] у
канцы запазычаных слоў вымаўляецца як [т]: Краншта[т], Гумбаль[т],
Шмі[т].