- •1. Лексікалогія як раздзел мовазнаўства
- •2. Мнагазначнасць слова
- •Лексічныя моўныя апазіцыі
- •Апазіцыі фармальнай тоеснасці. Амонімы
- •Апазіцыі семантычнай тоеснасці. Сінонімы
- •Апазіцыі семантычнай процілегласці. Антонімы.
- •Фармальна-семантычныя апазіцыі. Паронімы.
- •3. Дыферэнцыяцыя слоўнікавага складу
- •Актыўная і пасіўная лексіка. Новыя і ўстарэлыя словы
- •Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання
- •Лексіка беларускай мовы паводле с тылістычнай дыферэнцыяцыі
- •4. Фразеалогія як раздзел мовазнаўства
- •Фразеалагізм як моўная адзінка і яго прыметы
- •Класіфікацыі фразеалагічных зваротаў
- •5. Лексікаграфія як навука
- •Віды лінгвістычных слоўнікаў
- •6. Фанетыка і фаналогія як раздзелы мовазнаўства
- •Гук і фанема
- •Фанетычны падзел маўленчай плыні
- •Гукі мовы і аспекты іх вывучэння
- •Класіфікацыя гукаў маўлення і яе прынцыпы
- •Артыкуляцыйная класіфікацыя галосных
- •7. Склад I складападзел
- •Фанетычная прырода націску
- •8. Пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні гукаў
- •Чаргаванні галосных гукаў
- •Чаргаванні зычных гукаў
- •9. Арфаэпія як правілы рэалізацыі фанетычнай сістэмы
- •Асноўныя правілы вымаўлення зычных
- •Адхіленні ад норм літаратурнага вымаўлення і іх пры- чыны
- •10. Графіка, яе прадмет і задачы. Алфавіт як аснова графікі
- •11. Арфаграфія і яе прынцыпы
- •Кароткія звесткі з гісторыі беларускай арфаграфіі
- •12. Назоўнік як часціна мовы. Лексіка-граматычныя разрады назоўніка
- •Род назоўнікаў
- •Склон назоўнікаў. Асноўныя значэнні склонаў
- •Назоўнікі трэцяга скланення, іх канчаткі
- •Рознаскланяльныя назоўнікі, іх канчаткі
- •Скланенне назоўнікаў у множным ліку
- •Скланенне некаторых прозвішчаў і геаграфічных назваў
- •Нескланяльныя назоўнікі
- •Формы назоўнікаў з суфіксамі ацэнкі
- •Утварэнне назоўнікаў
- •13. Паняцце аб словаўтварэнні
- •14. Граматычныя значэнні і сродкі іх перадачы
- •Часціны мовы як лексіка-граматычныя разрады слоў
- •Сістэма часцін мовы
- •15. Марфемная структура слова. Марфема
- •Тыпы марфем
- •Аснова слова і канчатак
- •Корань і афіксы
- •Змены ў марфемнай структуры слова
- •16. Прыметнік як часціна мовы
- •Разрады прыметнікаў
- •Поўныя і кароткія формы прыметнікаў
- •Ступені параўнання якасных прыметнікаў
- •Формы прыметнікаў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Утварэнне прыметнікаў
- •17. Лічэбнік як часціна мовы. Разрады лічэбнікаў
- •Уласнаколькасныя лічэбнікі
- •Зборныя лічэбнікі
- •Сінтаксічная сувязь лічэбнікаў з назоўнікамі
- •Скланенне ўласнаколькасных, зборных і дробавых лічэбнікаў
- •Парадкавыя лічэбнікі, іх утварэнне і скланенне
- •Пераход лічэбнікаў у іншыя часціны мовы
- •Няпэўна-колькасныя словы
- •18. Займеннік як часціна мовы
- •Асабовыя займеннікі
- •Зваротны займеннік сябе
- •Прыналежныя займеннікі
- •Указальныя займеннікі
- •Азначальныя займеннікі
- •Пытальныя і адносныя займеннікі
- •Адмоўныя займеннікі
- •Няпэўныя займеннікі
- •Пераход слоў іншых часцін мовы ў займеннікі. Ужыванне займеннікаў у ролі іншых часцін мовы
- •19. Дзеяслоў як чаcціна мовы
- •Асновы дзеяслова
- •Пераходныя і непераходныя дзеясловы
- •Зваротныя дзеясловы
- •Катэгорыя стану дзеясловаў
- •Паняцце трывання
- •Утварэнне суадносных пар трывання
- •Ступеннае ўтварэнне трыванняў
- •Паняцце катэгорыі ладу. Абвесны лад
- •Катэгорыя часу дзеясловаў
- •Цяперашні час
- •Будучы час
- •Прошлы час
- •Катэгорыя асобы дзеясловаў
- •Безасабовыя дзеясловы
- •Спражэнне дзеясловаў
- •Рознаспрагальныя дзеясловы
- •Утварэнне дзеясловаў
- •20. Дзеепрыметнік и дзеепрыслоуе Дзеепрыметнік як дзеяслоўная форма
- •Утварэнне дзеепрыметнікаў
- •Пераход дзеепрыметнікаў у прыметнікі
- •Дзеепрыслоўе як дзеяслоўная форма
- •Адноснае абазначэнне часу дзеепрыслоўямі
- •Утварэнне дзеепрыслоўяў
- •Ужыванне дзеепрыслоўяў
- •21. Прыслоўе як часціна мовы
- •Разрады прыслоўяў паводле значэння
- •Ступені параўнання якасных прыслоўяў
- •Формы прыслоўяў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Спосабы ўтварэння прыслоўяў
- •Ужыванне прыслоўяў у ролі іншых часцін мовы
- •Безасабова-прэдыкатыўныя словы (катэгорыя стану) Агульная характарыстыка безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •Утварэнне безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •22. Службовыя цасцины мовы Прыназоўнік як часціна мовы
- •Невытворныя і вытворныя прыназоўнікі
- •Ужыванне прыназоўнікаў са склонамі
- •Асноўныя значэнні прыназоўнікаў
- •Злучнік як часціна мовы
- •Злучальныя і падпарадкавальныя злучнікі
- •Класіфікацыя злучнікаў паводле іх паходжання, структу- ры і спосабу ўжывання
- •Часціцы як часціна мовы
- •Класіфікацыя часціц
- •Часціцы, якія выражаюць дадатковыя сэнсавыя адценні
- •Мадальныя і мадальна-валявыя часціцы
- •Эмацыянальна-экспрэсіўныя часціцы
- •Выклічнік як часціна мовы
- •Разрады выклічнікаў
- •Мадальныя словы.Мадальнасць і сродкі яе выражэння
- •Мадальныя словы іх характарыстыка і семантычныя разрады
- •Суадноснасць мадальных слоў з іншымі часцінамі мовы
Ужыванне прыназоўнікаў са склонамі
Ускосныя склоны назоўнікаў могуць ужывацца з прыназоўнікамі і
без іх: не бачыў брата – не быў у брата, ножка стала – сядзець ля ста-
ла і інш. Толькі месны склон ужываецца заўсёды з прыназоўнікамі, якія
фактычна і ўтвараюць форму гэтага склону: Трапляліся часамі пры
беразе чароты і аер (К-с).
Усе прыназоўнікі ва ўжыванні замацаваліся за пэўнымі склонамі;
некаторыя прыназоўнікі спалучаюцца з адным, некаторыя – з двума ці
трыма склонамі.
З адным склонам ужываюцца наступныя прыназоўнікі:
ад, да, для, дзеля, без, з-за, з-пад, каля (ля), сярод, акрамя, апрача,
замест, супроць, паводле – з родным;
к (ка), насуперак, насустрач, услед, дзякуючы – з давальным;
пра, праз, паўз, скрозь, цераз – з вінавальным;
над, перад, па-за, па-над – з творным;
а, пры – з месным.
З двума склонамі ўжываюцца прыназоўнікі:
за, пад – з вінавальным і творным;
аб, на – з вінавальным і месным;
між (паміж) – з родным і творным.
З трыма склонамі ўжываюцца прыназоўнікі:
з – з родным, вінавальным і творным;
у – з родным, вінавальным і месным;
па – з месным, вінавальным і давальным.
У працэсе развіцця мовы адбываюцца змены ва ўжыванні прына-
зоўнікаў – у спалучэнні іх са склонамі і ў выражэнні значэнняў.
У сказе кожны прыназоўнік звычайна ўжываецца з адным назоўні-
кам, з якім ён выражае тое ці іншае значэнне. Пры аднародных членах
сказа адзін прыназоўнік можа спалучацца з двума ці больш назоўнікамі,
якія стаяць у адным склоне: У лясах, гаях дразды спявалі... (К-с). Пры-
назоўнік можа паўтарацца пры кожным назоўніку, у такім выпадку аса-
бліва падкрэсліваецца значэнне кожнага прыназоўнікава-іменнага спалу-
чэння: Над усім – над горадам, над ракой, над бязмежнымі прасторамі
зямлі гарэла, пералівалася зыркае ранішняе сонца (Лыньк.).
Асноўныя значэнні прыназоўнікаў
Першапачатковае значэнне невытворных прыназоўнікаў – прасто-
равае, а іншыя значэнні развіліся з яго як пераносныя.
Найбольш багатыя значэннямі і іх адценнямі невытворныя прына-
зоўнікі, якія спалучаюцца з двума ці трыма склонамі: на, у, за і інш.
Менш значэнняў выражаюць прыназоўнікі пазнейшага паходжання,
утвораныя ад самастойных слоў: побач, акрамя, паабапал, згодна з і інш.
Так, прыназоўнік абапал, які ўжываецца з родным склонам, выражае то-
лькі прасторавае значэнне – 'па абодва бакі чаго-небудзь': Абапал балота
густою сцяною стаяў лес (К-с). Прыназоўнік каля з родным склонам вы-
ражае два значэнні – прасторавае і прыблізнай колькасці і меры: Лабано-
віч стаяў каля расчыненага акна (К-с). Самы меншы хлопчык, якому
было каля чатырох год, заплакаў (Бяд.).
У розным лексічным акружэнні прыназоўнік можа выражаць роз-
ныя адносіны. Напрыклад, у сказах На Новы год пасвяткаваць у горад
завітала ёлка (М.Т.). Успамінаецца, як у вайну мы з ім ляжалі разам у
акопах (Гл.). Вясна-красуня ў бубны б'е (Ал.). Між прысадамі дарога, я
іду туды ў траву (Т.) прыназоўнік у з рознымі назоўнікамі ў вінаваль-
ным склоне і дзеясловамі выражае адносіны: прасторавыя (завітала ў
горад), часавыя (ляжалі ў вайну), аб'ектныя (б'е ў бубны) і мэты (іду ў
траву).
Назавём – некаторыя адносіны, якія выражаюцца пры дапамозе
прыназоўнікаў:
прасторавыя: Пакацілася сонца за горы, вечар ціхі на зямлю пры-
лёг (Т.). На ўзгорках і ў далінах лягла ціхая зіма (Б.);
часавыя: А ў нядзелю чуць зара сякеры запелі (Куп.). На досвітку ў
кустах на варожым беразе загаварылі кулямёты (Б.).
аб'ектныя: На восень гэтую Наўмыснік вельмі спадзяваўся (К.Ч.).
Дзедка заўсёды жартуе з мяне (Куп.);
азначальныя: Міхал быў у кароткай вопратцы на кудзелях (К.Ч.).
Дастаў яшчэ адну напісаную паперу за многімі подпісамі (Бяд.);
прычынныя: Ад радасці вочы мае расцвілі (Вял.). Рэдка якая [воль-
ха] падала пад націскам ветру (Шам.);
мэты: На змярканні ў школе сышліся настаўнікі для зацвярджэння
пратакола (К-с). Я ад'язджаў у горад на вучобу (Гіл.);
спосабу дзеяння: Дрозд спяваў на ўсе лады (К-с). Так яны малацілі
ў два цапы (К.Ч.).
Наогул жа ў спецыяльных даследаваннях выдзяляецца значна
больш відаў адносін, адрозніваюцца дзесяткі значэнняў і іх адценняў,
якія выражаюцца ў прыназоўнікава-іменных спалучэннях слоў.
Ва ўжыванні прыназоўнікаў даволі шырока развіта сінаніміка: для
выражэння блізкіх ці амаль што аднолькавых значэнняў могуць выкары-
стоўвацца розныя прыназоўнікі. Так, некаторыя віды адносін часта выра-
жаюцца сінанімічнымі прыназоўнікамі: прасторавыя – прыназоўнікамі
на – у, па – з і інш.: На небе месяц устаў зялёны... (Багд.). У небе месяц
устаў зялёны (Багд.). Па другі бок узгорка стаіць мешаны лес... (К-с).
Супроць яе хаты, з другога боку вуліцы, быў гародчык Алесі (К-с); пры-
чынныя – прыназоўнікамі з – ад, за – з-за і інш.: Максім зразумеў, што
са злосці нагаварыў лішняе (Шам.). Слухаў дзед Талаш і тросся ад злосці
на паноў... (К-с). За гэтым агульным смехам Лабановічу не ўдалося нічо-
га адказаць... (К-с). Габрыня не магла гаварыць далей з-за смеху (К-с).
У беларускай мове многім прыназоўнікавым канструкцыям адпа-
вядаюць паводле значэння сінанімічныя беспрыназоўнікавыя ка-
нструкцыі: Ходзіць вецер па даліне, ходзіць, павявае (К-с). Ходзіць вецер
далінаю, ходзіць каля гаю (К-с). I на вочы свае сам я бачыў яе, гэтую ма-
шыну (К-с). Я так, Ганя, бачу ўласнымі вачыма (К-с).
2.1.5. Некаторыя асаблівасці ўжывання прыназоўнікаў
Ва ўжыванні прыназоўнікаў назіраецца шмат асаблівасцей, некато-
рыя з іх з'яўляюцца адметнай рысай беларускай мовы.
Ужыванне таго ці іншага прыназоўніка часта вызначаецца дзеясло-
вам, пры якім стаіць прыназоўнікава-іменнае спалучэнне. Так, пры дзе-
ясловах, якія абазначаюць эмоцыі, перажыванні і пад. (смяяцца, жарта-
ваць, кпіць, здзекавацца, дзівіцца, цешыцца), для выражэння аб'ектных
адносін, як правіла, ужываецца прыназоўнік з (са) з родным склонам
назоўніка (або займенніка): Ёй стала няёмка: як гэта яна будзе смяяцца
з настаўніка (К-с). Яна... пачынала кпіць са старых... (Шам.).
Пры дзеясловах гаварыць, думаць, ведаць, клапаціцца і пад. звы-
чайна ўжываецца прыназоўнік пра з вінавальным склонам: Калі пра
гэта ведае Галя, дык, напэўна ж, пра гэта ведае ўся вёска (Шам.). У
мове газет, а таксама ў некаторых мастацкіх творах пры гэтых дзеясло-
вах ужываецца прыназоўнік аб з месным склонам: Гаспадарчыя групы
павінны паклапаціцца аб аснашчэнні школ патрэбным абсталяваннем
(«Настаўніцкая газета»).
Пры дзеясловах жаніцца (жаніць, ажаніць) ужываецца прыназоў-
нік з з творным склонам: Паміж іншым сябар пісаў, як яго падпаілі і ха-
целі ажаніць з адной дзяўчынаю... (К-с).
Дзеясловы, што выражаюць пачуцці смутку, гора, жалю (сумаваць,
тужыць, плакаць, бедаваць і інш.), патрабуюць спалучэння прыназоўні-
ка па з месным склонам: Па роднай краіне, па любай дзяўчыне мы ўсе
сумавалі не раз (Бр.). Пры дзеясловах руху (ісці, ехаць, хадзіць, бегчы,
плыць і інш.) прыназоўнік па таксама ўжываецца з месным склонам: Як
віхры, машыны бягуць па зямлі, па моры па сінім плывуць караблі
(Куп.).
Прыназоўнік па з вінавальным склонам шырока выкарыстоўваецца
для выражэння мэты дзеяння: Зося ўсміхнулася і пайшла па Славу і
рэчы (К.Ч.). Ужыванне прыназоўніка за з гэтым значэннем – адхіленне
ад літаратурнай нормы.
З прыназоўнікам па назоўнікі множнага ліку пры выражэнні амаль
усіх значэнняў ужываюцца толькі ў форме меснага склону: Пайшоў гул
па зялёных імшарах (Куп.). Пры абазначэнні прасторавай мяжы ўжыва-
ецца вінавальны склон: зайшоў у ваду па пахі, вада па калені і г. д.
Прыназоўнік між (паміж) пры абазначэнні месца ўжываецца з
родным склонам: Між буданоў агонь палае (К-с). Паміж вольхаў рака,
як штодзень, не бурліць (Куп.). Аднак сустракаюцца і канструкцыі з тво-
рным склонам: Раз пад вечар між жытамі Ганна з поля йшла адна (К-
с).
Пры форме вышэйшай ступені параўнання прыметніка і прыслоўя
звычайна ўжываецца прыназоўнік за і радзей – прыназоўнік ад: Двое ме-
ншых за Міхалку дзяцей лавілі па хаце матыля (К.Ч.). Кватэра гэта
была многа лепшая ад яго кватэры (К-с). .
Прыназоўнік за часта ўжываецца пры іменнай частцы састаўнога
выказніка, што з'яўляецца адной з характэрных рыс беларускай мовы: Да
таго як прыстаць у прымы, Талаш быў у пана за пастуха (К-с).