- •1. Лексікалогія як раздзел мовазнаўства
- •2. Мнагазначнасць слова
- •Лексічныя моўныя апазіцыі
- •Апазіцыі фармальнай тоеснасці. Амонімы
- •Апазіцыі семантычнай тоеснасці. Сінонімы
- •Апазіцыі семантычнай процілегласці. Антонімы.
- •Фармальна-семантычныя апазіцыі. Паронімы.
- •3. Дыферэнцыяцыя слоўнікавага складу
- •Актыўная і пасіўная лексіка. Новыя і ўстарэлыя словы
- •Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання
- •Лексіка беларускай мовы паводле с тылістычнай дыферэнцыяцыі
- •4. Фразеалогія як раздзел мовазнаўства
- •Фразеалагізм як моўная адзінка і яго прыметы
- •Класіфікацыі фразеалагічных зваротаў
- •5. Лексікаграфія як навука
- •Віды лінгвістычных слоўнікаў
- •6. Фанетыка і фаналогія як раздзелы мовазнаўства
- •Гук і фанема
- •Фанетычны падзел маўленчай плыні
- •Гукі мовы і аспекты іх вывучэння
- •Класіфікацыя гукаў маўлення і яе прынцыпы
- •Артыкуляцыйная класіфікацыя галосных
- •7. Склад I складападзел
- •Фанетычная прырода націску
- •8. Пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні гукаў
- •Чаргаванні галосных гукаў
- •Чаргаванні зычных гукаў
- •9. Арфаэпія як правілы рэалізацыі фанетычнай сістэмы
- •Асноўныя правілы вымаўлення зычных
- •Адхіленні ад норм літаратурнага вымаўлення і іх пры- чыны
- •10. Графіка, яе прадмет і задачы. Алфавіт як аснова графікі
- •11. Арфаграфія і яе прынцыпы
- •Кароткія звесткі з гісторыі беларускай арфаграфіі
- •12. Назоўнік як часціна мовы. Лексіка-граматычныя разрады назоўніка
- •Род назоўнікаў
- •Склон назоўнікаў. Асноўныя значэнні склонаў
- •Назоўнікі трэцяга скланення, іх канчаткі
- •Рознаскланяльныя назоўнікі, іх канчаткі
- •Скланенне назоўнікаў у множным ліку
- •Скланенне некаторых прозвішчаў і геаграфічных назваў
- •Нескланяльныя назоўнікі
- •Формы назоўнікаў з суфіксамі ацэнкі
- •Утварэнне назоўнікаў
- •13. Паняцце аб словаўтварэнні
- •14. Граматычныя значэнні і сродкі іх перадачы
- •Часціны мовы як лексіка-граматычныя разрады слоў
- •Сістэма часцін мовы
- •15. Марфемная структура слова. Марфема
- •Тыпы марфем
- •Аснова слова і канчатак
- •Корань і афіксы
- •Змены ў марфемнай структуры слова
- •16. Прыметнік як часціна мовы
- •Разрады прыметнікаў
- •Поўныя і кароткія формы прыметнікаў
- •Ступені параўнання якасных прыметнікаў
- •Формы прыметнікаў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Утварэнне прыметнікаў
- •17. Лічэбнік як часціна мовы. Разрады лічэбнікаў
- •Уласнаколькасныя лічэбнікі
- •Зборныя лічэбнікі
- •Сінтаксічная сувязь лічэбнікаў з назоўнікамі
- •Скланенне ўласнаколькасных, зборных і дробавых лічэбнікаў
- •Парадкавыя лічэбнікі, іх утварэнне і скланенне
- •Пераход лічэбнікаў у іншыя часціны мовы
- •Няпэўна-колькасныя словы
- •18. Займеннік як часціна мовы
- •Асабовыя займеннікі
- •Зваротны займеннік сябе
- •Прыналежныя займеннікі
- •Указальныя займеннікі
- •Азначальныя займеннікі
- •Пытальныя і адносныя займеннікі
- •Адмоўныя займеннікі
- •Няпэўныя займеннікі
- •Пераход слоў іншых часцін мовы ў займеннікі. Ужыванне займеннікаў у ролі іншых часцін мовы
- •19. Дзеяслоў як чаcціна мовы
- •Асновы дзеяслова
- •Пераходныя і непераходныя дзеясловы
- •Зваротныя дзеясловы
- •Катэгорыя стану дзеясловаў
- •Паняцце трывання
- •Утварэнне суадносных пар трывання
- •Ступеннае ўтварэнне трыванняў
- •Паняцце катэгорыі ладу. Абвесны лад
- •Катэгорыя часу дзеясловаў
- •Цяперашні час
- •Будучы час
- •Прошлы час
- •Катэгорыя асобы дзеясловаў
- •Безасабовыя дзеясловы
- •Спражэнне дзеясловаў
- •Рознаспрагальныя дзеясловы
- •Утварэнне дзеясловаў
- •20. Дзеепрыметнік и дзеепрыслоуе Дзеепрыметнік як дзеяслоўная форма
- •Утварэнне дзеепрыметнікаў
- •Пераход дзеепрыметнікаў у прыметнікі
- •Дзеепрыслоўе як дзеяслоўная форма
- •Адноснае абазначэнне часу дзеепрыслоўямі
- •Утварэнне дзеепрыслоўяў
- •Ужыванне дзеепрыслоўяў
- •21. Прыслоўе як часціна мовы
- •Разрады прыслоўяў паводле значэння
- •Ступені параўнання якасных прыслоўяў
- •Формы прыслоўяў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Спосабы ўтварэння прыслоўяў
- •Ужыванне прыслоўяў у ролі іншых часцін мовы
- •Безасабова-прэдыкатыўныя словы (катэгорыя стану) Агульная характарыстыка безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •Утварэнне безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •22. Службовыя цасцины мовы Прыназоўнік як часціна мовы
- •Невытворныя і вытворныя прыназоўнікі
- •Ужыванне прыназоўнікаў са склонамі
- •Асноўныя значэнні прыназоўнікаў
- •Злучнік як часціна мовы
- •Злучальныя і падпарадкавальныя злучнікі
- •Класіфікацыя злучнікаў паводле іх паходжання, структу- ры і спосабу ўжывання
- •Часціцы як часціна мовы
- •Класіфікацыя часціц
- •Часціцы, якія выражаюць дадатковыя сэнсавыя адценні
- •Мадальныя і мадальна-валявыя часціцы
- •Эмацыянальна-экспрэсіўныя часціцы
- •Выклічнік як часціна мовы
- •Разрады выклічнікаў
- •Мадальныя словы.Мадальнасць і сродкі яе выражэння
- •Мадальныя словы іх характарыстыка і семантычныя разрады
- •Суадноснасць мадальных слоў з іншымі часцінамі мовы
Ступені параўнання якасных прыметнікаў
Якасныя прыметнікі маюць ступені параўнання – вышэйшую і най-
вышэйшую. Утвараюцца дзве формы ступеней параўнання – простая
(сінтэтычная) і складаная (аналітычная).
Прыметнікі вышэйшай і найвышэйшай ступеней параўнання ма-
юць у беларускай мове поўную форму, змяняюцца па родах, склонах і лі-
ках.
Прыметнікі вышэйшай ступені параўнання абазначаюць прымету,
якая ўласціва аднаму прадмету ў большай ці меншай ступені ў параўнан-
ні з іншымі. Простая форма вышэйшай ступені параўнання ўтвараецца
пры дапамозе суфіксаў -эйш-, -ейш-, -ш-, якія далучаюцца да асновы
прыметніка, і з'яўляецца поўнай зменнай формай: мудры – мудрэйшы,
светлы – святлейшы (святлейшага, святлейшаму і г. д.). Суфікс -ш- да-
лучаецца да суплетыўнай асновы: малы – меншы, добры – лепшы, кепскі
– горшы, вялікі – большы. Няма на свеце прыгажэйшага і мілейшага
краю, чым той, дзе ты нарадзіўся (Кір.).
Прыметнікі малодшы, старшы, утвораныя з дапамогай суфікса -ш-,
лексікалізуюцца і трацяць значэнне вышэйшай ступені параўнання. Звы-
чайна яны выступаюць як кампаненты тэрміналагічных спалучэнняў:
малодшы (старшы) навуковы супрацоўнік, малодшы (старшы) лейтэ-
нант. У рускай мове прыметнікі вышэйшай ступені параўнання – закас-
цянелая, нязменная форма, якая граматычным складам не адрозніваецца
ад прыслоўяў: мудрее, мудрей, светлее, светлей, веселей. Ужыванне ў
беларускай літаратурнай мове формаў тыпу лепей, дужэй, ясней як
прыметнікаў – адхіленне ад літаратурнай нормы; яны сустракаюцца ў
вершаваных творах, дзе вымагаюцца рытмікай і рыфмай: Лепей за ўсё
мне на свеце мясціна тая, дзе я нарадзіўся і ўзрос (Кір.).
У беларускай мове ёсць якасныя прыметнікі, якія не ўтвараюць
простай формы вышэйшай ступені параўнання. Гэта прыметнікі, якія
абазначаюць стан чалавека (жывы, дарослы, нямы), колер прадметаў
праз адносіны да іншых прадметаў (бэзавы, вішнёвы, васільковы, ліловы,
залацісты), масць жывёл (вараны, гняды, буланы), знешнюю фізічную
прымету чалавека (барадаты, вусаты, кульгавы), прыметнікі з суфіксамі
-ав-, -іст-, -аўн-, -ат-, -к- (перадавы, сакаўны, шурпаты, ліпкі), якія
першапачаткова былі адноснымі, а зараз або канчаткова перайшлі ў яка-
сныя, або выступаюць і як якасныя, і як адносныя; параўн.: баявы зарад і
баявы хлопец; перадавая лінія фронту і перадавая работніца. Не ўтвара-
юць ступеней параўнання і якасныя складаныя прыметнікі: сінявокі, ча-
рнабровы, светла-сіні, бела-чырвоны.
Складаная форма вышэйшай ступені параўнання ўтвараецца
спалучэннем прыметнікаў са словамі больш (болей), менш (меней):
больш моцны, больш дужы, менш вясёлы, меней салодкі. Складаная
форма вышэйшай ступені параўнання больш ужывальная, чым простая,
бо ўтвараецца практычна ад усіх якасных прыметнікаў.
Складаная форма вышэйшай ступені параўнання прыметнікаў
можа выступаць як адзіна магчымая і як паралельная да простай; такія
формы найбольш ужывальныя ў пісьмовай мове.
Значэнне вышэйшай ступені якасці ў беларускай мове можа быць
выражана з дапамогай словазлучэнняў тыпу «прыметнік вышэйшай сту-
пені параўнання + назоўнік вінавальнага склону з прыназоўнікам за»:
мацнейшы за таварыша, святлейшы за сонца. У аднастайны посвіст
ветру ўрываліся гукі, мацнейшыя за вецер (Пестр.); з дапамогай параўна-
льных зваротаў са злучнікамі як, чым: Няма прыгажэйшай, як наша
Радзіма (М.Т.). Рыпнулі дзверы. Пачуліся з сенцаў мяккія і часцейшыя,
чым бывала, крокі (Ян.). І нараджаецца праўда, яшчэ болей цікавая ча-
самі, чым сама казка (К-с).
Да формы вышэйшай ступені параўнання могуць далучацца часці-
цы яшчэ, куды, якія маюць узмацняльнае значэнне: яшчэ дужэйшы, куды
смялейшы, яшчэ разумнейшы.
Прыметнікі найвышэйшай ступені параўнання абазначаюць гра-
нічную (самую высокую ці самую нізкую) ступень якасці, уласцівасці
прадмета: Найвялікшае шчасце – жыць для свайго народа. Простая фо-
рма найвышэйшай ступені параўнання ўтвараецца пры дапамозе пры-
стаўкі най-, якая далучаецца да простай формы вышэйшай ступені
параўнання: званчэйшы – найзванчэйшы, весялейшы – найвесялейшы. I
вось смычок цалуе ціха струны, як быццам праганяе сон апошні, і
асцярожна выпытаць спрабуе, дзе песня найзванчэйшая ляжыць (Бур.).
Простая форма найвышэйшай ступені параўнання можа ўтварацца ад
прыметнікаў прыставачна-суфіксальным спосабам: новы – найноўшы,
вялікі – найвялікшы.
Складаная форма найвышэйшай ступені параўнання ўтвараецца
спалучэннем прыметнікаў са словамі самы, найбольш, найменш: самы
прыгожы, самы шчаслівы, самы старанны, найбольш плённы, найменш
зразумелы. Самыя раннія – веснія воды, самыя познія – цені змяркання,
самыя лёгкія – шчасныя гады, самыя цяжкія – слёзы расстання, самыя
ціхія – сцежкі дубровы, самыя звонкія – родныя гукі, самыя чэрствыя –
крыўдныя словы, самыя чулыя – матчыны рукі (М. Т.). Ціхае шчасце сці-
пласці патрэбна нам для найбольш плённага назірання жыцця (Б.). А
нам жа ты матчынай мовай была, і самай прыгожай, і самаю мілай
(Бач.).
Значэнне найвышэйшай ступені якасці перадаецца і спалучэннямі
прыметнікаў з прыслоўямі вельмі, надта, надзвычай: вельмі руплівы,
надта вясёлы, надзвычай здольны.
Для абазначэння гранічнай (самай высокай ці самай нізкай) ступені
якасці прадмета без параўнання з якасцю іншых прадметаў нярэдка вы-
карыстоўваецца простая форма вышэйшай ступені – форма элятыва (ад
лац. еlаtіvus 'узвышаны'): прыгажэйшы горад Еўропы – Мінск, стара-
жытнейшы горад, цікавейшы раман. Форма элятыва не характэрная для
беларускай літаратурнай мовы, ужыванне яе – парушэнне нормы. Ёй ад-
павядаюць формы найвышэйшай ступені параўнання: касцёл у Сар'і
самы высокі ў Беларусі; найстаражытнейшы горад; самы цікавы
раман.