- •1. Лексікалогія як раздзел мовазнаўства
- •2. Мнагазначнасць слова
- •Лексічныя моўныя апазіцыі
- •Апазіцыі фармальнай тоеснасці. Амонімы
- •Апазіцыі семантычнай тоеснасці. Сінонімы
- •Апазіцыі семантычнай процілегласці. Антонімы.
- •Фармальна-семантычныя апазіцыі. Паронімы.
- •3. Дыферэнцыяцыя слоўнікавага складу
- •Актыўная і пасіўная лексіка. Новыя і ўстарэлыя словы
- •Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання
- •Лексіка беларускай мовы паводле с тылістычнай дыферэнцыяцыі
- •4. Фразеалогія як раздзел мовазнаўства
- •Фразеалагізм як моўная адзінка і яго прыметы
- •Класіфікацыі фразеалагічных зваротаў
- •5. Лексікаграфія як навука
- •Віды лінгвістычных слоўнікаў
- •6. Фанетыка і фаналогія як раздзелы мовазнаўства
- •Гук і фанема
- •Фанетычны падзел маўленчай плыні
- •Гукі мовы і аспекты іх вывучэння
- •Класіфікацыя гукаў маўлення і яе прынцыпы
- •Артыкуляцыйная класіфікацыя галосных
- •7. Склад I складападзел
- •Фанетычная прырода націску
- •8. Пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні гукаў
- •Чаргаванні галосных гукаў
- •Чаргаванні зычных гукаў
- •9. Арфаэпія як правілы рэалізацыі фанетычнай сістэмы
- •Асноўныя правілы вымаўлення зычных
- •Адхіленні ад норм літаратурнага вымаўлення і іх пры- чыны
- •10. Графіка, яе прадмет і задачы. Алфавіт як аснова графікі
- •11. Арфаграфія і яе прынцыпы
- •Кароткія звесткі з гісторыі беларускай арфаграфіі
- •12. Назоўнік як часціна мовы. Лексіка-граматычныя разрады назоўніка
- •Род назоўнікаў
- •Склон назоўнікаў. Асноўныя значэнні склонаў
- •Назоўнікі трэцяга скланення, іх канчаткі
- •Рознаскланяльныя назоўнікі, іх канчаткі
- •Скланенне назоўнікаў у множным ліку
- •Скланенне некаторых прозвішчаў і геаграфічных назваў
- •Нескланяльныя назоўнікі
- •Формы назоўнікаў з суфіксамі ацэнкі
- •Утварэнне назоўнікаў
- •13. Паняцце аб словаўтварэнні
- •14. Граматычныя значэнні і сродкі іх перадачы
- •Часціны мовы як лексіка-граматычныя разрады слоў
- •Сістэма часцін мовы
- •15. Марфемная структура слова. Марфема
- •Тыпы марфем
- •Аснова слова і канчатак
- •Корань і афіксы
- •Змены ў марфемнай структуры слова
- •16. Прыметнік як часціна мовы
- •Разрады прыметнікаў
- •Поўныя і кароткія формы прыметнікаў
- •Ступені параўнання якасных прыметнікаў
- •Формы прыметнікаў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Утварэнне прыметнікаў
- •17. Лічэбнік як часціна мовы. Разрады лічэбнікаў
- •Уласнаколькасныя лічэбнікі
- •Зборныя лічэбнікі
- •Сінтаксічная сувязь лічэбнікаў з назоўнікамі
- •Скланенне ўласнаколькасных, зборных і дробавых лічэбнікаў
- •Парадкавыя лічэбнікі, іх утварэнне і скланенне
- •Пераход лічэбнікаў у іншыя часціны мовы
- •Няпэўна-колькасныя словы
- •18. Займеннік як часціна мовы
- •Асабовыя займеннікі
- •Зваротны займеннік сябе
- •Прыналежныя займеннікі
- •Указальныя займеннікі
- •Азначальныя займеннікі
- •Пытальныя і адносныя займеннікі
- •Адмоўныя займеннікі
- •Няпэўныя займеннікі
- •Пераход слоў іншых часцін мовы ў займеннікі. Ужыванне займеннікаў у ролі іншых часцін мовы
- •19. Дзеяслоў як чаcціна мовы
- •Асновы дзеяслова
- •Пераходныя і непераходныя дзеясловы
- •Зваротныя дзеясловы
- •Катэгорыя стану дзеясловаў
- •Паняцце трывання
- •Утварэнне суадносных пар трывання
- •Ступеннае ўтварэнне трыванняў
- •Паняцце катэгорыі ладу. Абвесны лад
- •Катэгорыя часу дзеясловаў
- •Цяперашні час
- •Будучы час
- •Прошлы час
- •Катэгорыя асобы дзеясловаў
- •Безасабовыя дзеясловы
- •Спражэнне дзеясловаў
- •Рознаспрагальныя дзеясловы
- •Утварэнне дзеясловаў
- •20. Дзеепрыметнік и дзеепрыслоуе Дзеепрыметнік як дзеяслоўная форма
- •Утварэнне дзеепрыметнікаў
- •Пераход дзеепрыметнікаў у прыметнікі
- •Дзеепрыслоўе як дзеяслоўная форма
- •Адноснае абазначэнне часу дзеепрыслоўямі
- •Утварэнне дзеепрыслоўяў
- •Ужыванне дзеепрыслоўяў
- •21. Прыслоўе як часціна мовы
- •Разрады прыслоўяў паводле значэння
- •Ступені параўнання якасных прыслоўяў
- •Формы прыслоўяў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Спосабы ўтварэння прыслоўяў
- •Ужыванне прыслоўяў у ролі іншых часцін мовы
- •Безасабова-прэдыкатыўныя словы (катэгорыя стану) Агульная характарыстыка безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •Утварэнне безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •22. Службовыя цасцины мовы Прыназоўнік як часціна мовы
- •Невытворныя і вытворныя прыназоўнікі
- •Ужыванне прыназоўнікаў са склонамі
- •Асноўныя значэнні прыназоўнікаў
- •Злучнік як часціна мовы
- •Злучальныя і падпарадкавальныя злучнікі
- •Класіфікацыя злучнікаў паводле іх паходжання, структу- ры і спосабу ўжывання
- •Часціцы як часціна мовы
- •Класіфікацыя часціц
- •Часціцы, якія выражаюць дадатковыя сэнсавыя адценні
- •Мадальныя і мадальна-валявыя часціцы
- •Эмацыянальна-экспрэсіўныя часціцы
- •Выклічнік як часціна мовы
- •Разрады выклічнікаў
- •Мадальныя словы.Мадальнасць і сродкі яе выражэння
- •Мадальныя словы іх характарыстыка і семантычныя разрады
- •Суадноснасць мадальных слоў з іншымі часцінамі мовы
Артыкуляцыйная класіфікацыя галосных
Асноўнай артыкуляцыйнай асаблівасцю галосных, у адрозненне ад
зычных, з'яўляюцца адсутнасць перашкоды на шляху выдыхаемага паве-
тра, слабы паветраны струмень і абавязковая работа галасавых звязак.
Дзякуючы рытмічным ваганням галасавых звязак утвараецца му-
зычны тон, голас. Музычны тон суправаджаецца абертонамі, або дада-
тковымі тонамі. Змяненне аб'ёму і формы рэзанатараў у выніку рухаў
языка і рознага становішча губ выклікае змяненне абертонаў, якія нада-
юць кожнаму галоснаму своеасаблівы тэмбр. Гэтым і абумоўліваецца ад-
розненне паміж галоснымі.
Такім чынам, класіфікацыя галосных праводзіцца ў залежнасці ад
артыкуляцыі губ і языка.
Паводле артыкуляцыі губ галосныя падзяляюцца на лабіялізаваныя
і нелабіялізаваныя. Пры вымаўленні лабіялізаваных галосных губы
збліжаюцца, акругляюцца і крыху выцягваюцца ўперад, павялічваючы
тым самым ротавы рэзанатар. Гэта надае гукам спецыфічную губную
афарбоўку: [о], [у]. Пры ўтварэнні нелабіялізаваных галосных губы
пасіўныя, таму гэтыя гукі не маюць губной афарбоўкі: [а], [і], [ы], [э].
Паводле артыкуляцыі языка вызначаюцца спосаб утварэння і месца
ўтварэння галосных гукаў. Паводле спосабу ўтварэння галосныя падзя-
ляюцца ў залежнасці ад ступені пад'ёму языка па вертыкалі. Адрозніва-
юцца тры ступені пад'ёму, інакш – тры пад'ёмы: верхні, сярэдні, ніжні.
Пры вымаўленні галосных верхняга пад'ёму язык у поласці рота
займае самае высокае становішча. Ніжняя сківіца крыху апускаецца,
ствараючы вузкую шчыліну паміж зубамі, таму галосныя верхняга пад'-
ёму называюцца вузкімі, або закрытымі: [і], [ы], [у]. Артыкуляцыя гало-
сных ніжняга пад'ёму адбываецца пры шырокім адкрыцці рота, таму
галосныя ніжняга пад'ёму называюць шырокімі. Язык у поласці рота
займае самае нізкае становішча: [а]. Пры прамежкавым, сярэднім, пад'-
ёме языка ўтвараюцца галосныя сярэдняга пад'ёму: [о], [э].
Месца ўтварэння галосных гукаў залежыць ад рухаў языка па га-
рызанталі ў напрамку да пярэдніх зубоў і ад таго, якая частка языка
актыўна артыкулюе. У адпаведнасці з гэтым вылучаюцца галосныя
пярэдняга, сярэдняга і задняга рада. Пры вымаўленні галосных пярэд-
няга рада найбольш актыўны ўдзел у артыкуляцыі прымае пярэдняя ча-
стка языка, кончык языка набліжаецца да ніжніх зубоў: [і], [э]. Галосныя
сярэдняга рада ўтвараюцца, калі язык займае сярэдняе, нейтральнае
становішча і актыўна артыкулюе сярэдняй часткай: [ы], [а]. Галосны [а] можна разглядаць і як гук сярэдня-задняга рада. Пры вымаўленні гало-
сных задняга рада язык адцягнуты назад, а найбольш актыўна артыку-
люе яго задняя частка: [о], [у].
Такім чынам, кожны галосны гук можна ахарактарызаваць па суку-
пнасці яго трох асноўных прымет: 1) удзелу ў артыкуляцыі губ (лабіялі-
заваны-нелабіялізаваны), 2) пад'ёму, 3) рада. Напрыклад: [у] – лабіяліза-
ваны, верхняга пад'ёму, задняга рада; [э] – нелабіялізаваны, сярэдняга
пад'ёму, пярэдняга рада.
Артыкуляцыйная класіфікацыя галосных
Рад
Пад'ём пярэдні сярэдні задні
Нелабіялізаваныя Лабіялізаваныя
Верхні [і] [ы] [у]
Сярэдні [э] [о]
Ніжні [а]
Можна вылучыць таксама акустычную класіфікацыю гукаў. У
аснове акустычнай класіфікацыі гукаў ляжаць аб'ектыўныя акустычныя
ўласцівасці гукаў, выяўленыя пры дапамозе спецыяльных электрааку-
стычных прыбораў па дыхатамічным прынцыпе.
Асноўныя акустычныя ўласцівасці гукаў прадстаўлены ў выглядзе
дыхатамічных, двухчленных, проціпастаўленняў. Пры апісанні гукаў
беларускай мовы істотнымі з'яўляюцца 9 пар акустычных прымет: вака-
льнасць / невакальнасць, кансанантнасць / некансанантнасць, дыфузна-
сць / кампактнасць, нізкая танальнасць і высокая танальнасць, бемольна-
сць / небемольнасць, дыезнасць / недыезнасць, перарванасць / непера-
рванасць, рэзкасць / нярэзкасць, звонкасць / глухасць. Усе гэтыя акусты-
чныя прыметы, паводле якіх праводзіцца класіфікацыя, маюць выразныя
адпаведнасці ў спектры гука і разам з тым яны пэўным чынам суадно-
сяцца з артыкуляцыйнай характарыстыкай гукавых адзінак.