- •1. Лексікалогія як раздзел мовазнаўства
- •2. Мнагазначнасць слова
- •Лексічныя моўныя апазіцыі
- •Апазіцыі фармальнай тоеснасці. Амонімы
- •Апазіцыі семантычнай тоеснасці. Сінонімы
- •Апазіцыі семантычнай процілегласці. Антонімы.
- •Фармальна-семантычныя апазіцыі. Паронімы.
- •3. Дыферэнцыяцыя слоўнікавага складу
- •Актыўная і пасіўная лексіка. Новыя і ўстарэлыя словы
- •Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання
- •Лексіка беларускай мовы паводле с тылістычнай дыферэнцыяцыі
- •4. Фразеалогія як раздзел мовазнаўства
- •Фразеалагізм як моўная адзінка і яго прыметы
- •Класіфікацыі фразеалагічных зваротаў
- •5. Лексікаграфія як навука
- •Віды лінгвістычных слоўнікаў
- •6. Фанетыка і фаналогія як раздзелы мовазнаўства
- •Гук і фанема
- •Фанетычны падзел маўленчай плыні
- •Гукі мовы і аспекты іх вывучэння
- •Класіфікацыя гукаў маўлення і яе прынцыпы
- •Артыкуляцыйная класіфікацыя галосных
- •7. Склад I складападзел
- •Фанетычная прырода націску
- •8. Пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні гукаў
- •Чаргаванні галосных гукаў
- •Чаргаванні зычных гукаў
- •9. Арфаэпія як правілы рэалізацыі фанетычнай сістэмы
- •Асноўныя правілы вымаўлення зычных
- •Адхіленні ад норм літаратурнага вымаўлення і іх пры- чыны
- •10. Графіка, яе прадмет і задачы. Алфавіт як аснова графікі
- •11. Арфаграфія і яе прынцыпы
- •Кароткія звесткі з гісторыі беларускай арфаграфіі
- •12. Назоўнік як часціна мовы. Лексіка-граматычныя разрады назоўніка
- •Род назоўнікаў
- •Склон назоўнікаў. Асноўныя значэнні склонаў
- •Назоўнікі трэцяга скланення, іх канчаткі
- •Рознаскланяльныя назоўнікі, іх канчаткі
- •Скланенне назоўнікаў у множным ліку
- •Скланенне некаторых прозвішчаў і геаграфічных назваў
- •Нескланяльныя назоўнікі
- •Формы назоўнікаў з суфіксамі ацэнкі
- •Утварэнне назоўнікаў
- •13. Паняцце аб словаўтварэнні
- •14. Граматычныя значэнні і сродкі іх перадачы
- •Часціны мовы як лексіка-граматычныя разрады слоў
- •Сістэма часцін мовы
- •15. Марфемная структура слова. Марфема
- •Тыпы марфем
- •Аснова слова і канчатак
- •Корань і афіксы
- •Змены ў марфемнай структуры слова
- •16. Прыметнік як часціна мовы
- •Разрады прыметнікаў
- •Поўныя і кароткія формы прыметнікаў
- •Ступені параўнання якасных прыметнікаў
- •Формы прыметнікаў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Утварэнне прыметнікаў
- •17. Лічэбнік як часціна мовы. Разрады лічэбнікаў
- •Уласнаколькасныя лічэбнікі
- •Зборныя лічэбнікі
- •Сінтаксічная сувязь лічэбнікаў з назоўнікамі
- •Скланенне ўласнаколькасных, зборных і дробавых лічэбнікаў
- •Парадкавыя лічэбнікі, іх утварэнне і скланенне
- •Пераход лічэбнікаў у іншыя часціны мовы
- •Няпэўна-колькасныя словы
- •18. Займеннік як часціна мовы
- •Асабовыя займеннікі
- •Зваротны займеннік сябе
- •Прыналежныя займеннікі
- •Указальныя займеннікі
- •Азначальныя займеннікі
- •Пытальныя і адносныя займеннікі
- •Адмоўныя займеннікі
- •Няпэўныя займеннікі
- •Пераход слоў іншых часцін мовы ў займеннікі. Ужыванне займеннікаў у ролі іншых часцін мовы
- •19. Дзеяслоў як чаcціна мовы
- •Асновы дзеяслова
- •Пераходныя і непераходныя дзеясловы
- •Зваротныя дзеясловы
- •Катэгорыя стану дзеясловаў
- •Паняцце трывання
- •Утварэнне суадносных пар трывання
- •Ступеннае ўтварэнне трыванняў
- •Паняцце катэгорыі ладу. Абвесны лад
- •Катэгорыя часу дзеясловаў
- •Цяперашні час
- •Будучы час
- •Прошлы час
- •Катэгорыя асобы дзеясловаў
- •Безасабовыя дзеясловы
- •Спражэнне дзеясловаў
- •Рознаспрагальныя дзеясловы
- •Утварэнне дзеясловаў
- •20. Дзеепрыметнік и дзеепрыслоуе Дзеепрыметнік як дзеяслоўная форма
- •Утварэнне дзеепрыметнікаў
- •Пераход дзеепрыметнікаў у прыметнікі
- •Дзеепрыслоўе як дзеяслоўная форма
- •Адноснае абазначэнне часу дзеепрыслоўямі
- •Утварэнне дзеепрыслоўяў
- •Ужыванне дзеепрыслоўяў
- •21. Прыслоўе як часціна мовы
- •Разрады прыслоўяў паводле значэння
- •Ступені параўнання якасных прыслоўяў
- •Формы прыслоўяў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Спосабы ўтварэння прыслоўяў
- •Ужыванне прыслоўяў у ролі іншых часцін мовы
- •Безасабова-прэдыкатыўныя словы (катэгорыя стану) Агульная характарыстыка безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •Утварэнне безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •22. Службовыя цасцины мовы Прыназоўнік як часціна мовы
- •Невытворныя і вытворныя прыназоўнікі
- •Ужыванне прыназоўнікаў са склонамі
- •Асноўныя значэнні прыназоўнікаў
- •Злучнік як часціна мовы
- •Злучальныя і падпарадкавальныя злучнікі
- •Класіфікацыя злучнікаў паводле іх паходжання, структу- ры і спосабу ўжывання
- •Часціцы як часціна мовы
- •Класіфікацыя часціц
- •Часціцы, якія выражаюць дадатковыя сэнсавыя адценні
- •Мадальныя і мадальна-валявыя часціцы
- •Эмацыянальна-экспрэсіўныя часціцы
- •Выклічнік як часціна мовы
- •Разрады выклічнікаў
- •Мадальныя словы.Мадальнасць і сродкі яе выражэння
- •Мадальныя словы іх характарыстыка і семантычныя разрады
- •Суадноснасць мадальных слоў з іншымі часцінамі мовы
Злучнік як часціна мовы
Злучнік – службовая часціна мовы, якая злучае аднародныя члены
сказа, часткі складанага сказа, а таксама асобныя сказы ў тэксце і выра-
жае сэнсава-граматычныя адносіны паміж гэтымі сінтаксічнымі адзінка-
мі. Злучнік з'яўляецца адным з важных і актыўных сінтаксічных сродкаў
мовы, які звязвае сінтаксічныя адзінкі ў адно цэлае і выконвае арганізу-
ючую функцыю. Так, у сказе Дзядзька Марцін паехаў араць, а Лабановіч
некаторы час сядзеў і слухаў навіны дамашняга жыцця (К-с) злучнік і
звязвае аднародныя выказнікі (сядзеў і слухаў), паказваючы на спалуча-
льныя адносіны, злучнік а аб'ядноўвае часткі складаназлучанага сказа і
паказвае на супастаўляльныя адносіны паміж імі.
Злучнік, калі ён ужыты ў пачатку сказа, можа паказваць на сэнса-
вую сувязь паміж асобнымі, самастойнымі сказамі: У лесе пахла расто-
пленай смалой. I ўсё жывое хавалася ў цень (Чыгр.).
Пры дапамозе злучнікаў у сказ уключаюцца параўнальныя зваро-
ты, пабочныя і ўстаўныя канструкцыі: Вецер на полі гуляе, вые, як звер
(Багд.). Мы жылі, як бачыце, у глухім кутку (Гр.).
Як службовая часціна мовы, злучнік не мае граматычных катэго-
рый, ён не самастойны ва ўжыванні і не можа выступаць у ролі членаў
сказа. Ён не мае таго намінатыўнага значэння, якім характарызуюцца са-
мастойныя часціны мовы. Значэнне злучніка – гэта тыя сінтаксічныя ад-
носіны, якія выражаюцца з яго дапамогай (спалучальныя, размеркаваль-
ныя, супраціўныя, параўнальныя, часу, прычыны і інш.). Гэтыя адносіны
і ляжаць у аснове падзелу злучнікаў на групы па значэнні.
Сярод злучнікаў можна вылучыць вузка спецыялізаваныя, якія
паказваюць на які-небудзь адзін від адносін (таму што, затое і інш.), і
такія, якія могуць фарміраваць розныя адносіны паміж сінтаксічнымі ад-
зінкамі, іх значэнне выяўляецца толькі ў пэўным кантэксце (і, а, ды, ці,
як, быццам, калі і інш.). Напрыклад, злучнік як ужываецца з параўналь-
ным, тлумачальным і часавым значэннем: Блішчасты месяц, як кружок
залаты, стаяў ужо высока над лесам (К-с). Пабачыў яшчэ я красуню-
Дзвіну, пачуў, як рака ля парогаў шумела (Зар.). Як на бераг выходзіў,
мне ногі абпёк успамінам гарачым халодны пясок (А.К.).
Сродкам аб'яднання частак у складаназалежным сказе выступаюць
адносныя займеннікі хто, што, які, чый, каторы, колькі і займеннікавыя
прыслоўі дзе, куды, адкуль, як, калі і інш. Іх называюць злучальнымі сло-
вамі, бо яны сумяшчаюць службовую функцыю з функцыяй самастойнай
часціны мовы – звычайна замяняюць адно са слоў галоўнай часткі і вы-
ступаюць пэўнымі членамі сказа ў даданай частцы. Слава вам, адва-
жныя салдаты, што ў абдымку з беларускай спяць зямлёй (Панч.) – у гэ-
тым сказе адносны займеннік што звязвае даданую азначальную частку
з галоўнай, замяшчае назоўнік салдаты і выступае ў даданай дзейнікам.
Некаторыя злучнікі могуць страчваць сваю ўласцівасць сродку су-
вязі і выконваць ролю іншых часцін мовы, напрыклад часціц. Параўн.: І
не заўважыў з нас ніхто, як ноч вясенняя мінула (М.Т.) і Як шпарка
праходзіць час! (К-с). Базыль прывітаўся з калегамі, распытаў іх, ці на
ўсё лета прыехалі (К-с) і Ці ты яшчэ тут? (Сам.). I злучнікамі і часці-
цай могуць быць у сказе словы быццам, нібы, хоць і інш.
Да злучнікаў па сваёй функцыі ў сказе набліжаюцца і некаторыя
часціцы, мадальныя словы, прыслоўі (нават, асабліва, толькі, значыць,
мабыць, потым): Падрыўнікі з ранейшай дакладнасцю вялі сваю работу,
нават параненыя не сышлі з палатна (Кул.). Усюды ціха, толькі патрэ-
сквае агонь (К.Ч.). Паліцца печ, значыць, маці дома (Вас.). Гэтыя словы
сумяшчаюць у сабе адначасова якасці і адпаведнай часціны мовы, і злу-
чніка, таму іх функцыі немагчыма строга размежаваць.