- •1. Лексікалогія як раздзел мовазнаўства
- •2. Мнагазначнасць слова
- •Лексічныя моўныя апазіцыі
- •Апазіцыі фармальнай тоеснасці. Амонімы
- •Апазіцыі семантычнай тоеснасці. Сінонімы
- •Апазіцыі семантычнай процілегласці. Антонімы.
- •Фармальна-семантычныя апазіцыі. Паронімы.
- •3. Дыферэнцыяцыя слоўнікавага складу
- •Актыўная і пасіўная лексіка. Новыя і ўстарэлыя словы
- •Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання
- •Лексіка беларускай мовы паводле с тылістычнай дыферэнцыяцыі
- •4. Фразеалогія як раздзел мовазнаўства
- •Фразеалагізм як моўная адзінка і яго прыметы
- •Класіфікацыі фразеалагічных зваротаў
- •5. Лексікаграфія як навука
- •Віды лінгвістычных слоўнікаў
- •6. Фанетыка і фаналогія як раздзелы мовазнаўства
- •Гук і фанема
- •Фанетычны падзел маўленчай плыні
- •Гукі мовы і аспекты іх вывучэння
- •Класіфікацыя гукаў маўлення і яе прынцыпы
- •Артыкуляцыйная класіфікацыя галосных
- •7. Склад I складападзел
- •Фанетычная прырода націску
- •8. Пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні гукаў
- •Чаргаванні галосных гукаў
- •Чаргаванні зычных гукаў
- •9. Арфаэпія як правілы рэалізацыі фанетычнай сістэмы
- •Асноўныя правілы вымаўлення зычных
- •Адхіленні ад норм літаратурнага вымаўлення і іх пры- чыны
- •10. Графіка, яе прадмет і задачы. Алфавіт як аснова графікі
- •11. Арфаграфія і яе прынцыпы
- •Кароткія звесткі з гісторыі беларускай арфаграфіі
- •12. Назоўнік як часціна мовы. Лексіка-граматычныя разрады назоўніка
- •Род назоўнікаў
- •Склон назоўнікаў. Асноўныя значэнні склонаў
- •Назоўнікі трэцяга скланення, іх канчаткі
- •Рознаскланяльныя назоўнікі, іх канчаткі
- •Скланенне назоўнікаў у множным ліку
- •Скланенне некаторых прозвішчаў і геаграфічных назваў
- •Нескланяльныя назоўнікі
- •Формы назоўнікаў з суфіксамі ацэнкі
- •Утварэнне назоўнікаў
- •13. Паняцце аб словаўтварэнні
- •14. Граматычныя значэнні і сродкі іх перадачы
- •Часціны мовы як лексіка-граматычныя разрады слоў
- •Сістэма часцін мовы
- •15. Марфемная структура слова. Марфема
- •Тыпы марфем
- •Аснова слова і канчатак
- •Корань і афіксы
- •Змены ў марфемнай структуры слова
- •16. Прыметнік як часціна мовы
- •Разрады прыметнікаў
- •Поўныя і кароткія формы прыметнікаў
- •Ступені параўнання якасных прыметнікаў
- •Формы прыметнікаў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Утварэнне прыметнікаў
- •17. Лічэбнік як часціна мовы. Разрады лічэбнікаў
- •Уласнаколькасныя лічэбнікі
- •Зборныя лічэбнікі
- •Сінтаксічная сувязь лічэбнікаў з назоўнікамі
- •Скланенне ўласнаколькасных, зборных і дробавых лічэбнікаў
- •Парадкавыя лічэбнікі, іх утварэнне і скланенне
- •Пераход лічэбнікаў у іншыя часціны мовы
- •Няпэўна-колькасныя словы
- •18. Займеннік як часціна мовы
- •Асабовыя займеннікі
- •Зваротны займеннік сябе
- •Прыналежныя займеннікі
- •Указальныя займеннікі
- •Азначальныя займеннікі
- •Пытальныя і адносныя займеннікі
- •Адмоўныя займеннікі
- •Няпэўныя займеннікі
- •Пераход слоў іншых часцін мовы ў займеннікі. Ужыванне займеннікаў у ролі іншых часцін мовы
- •19. Дзеяслоў як чаcціна мовы
- •Асновы дзеяслова
- •Пераходныя і непераходныя дзеясловы
- •Зваротныя дзеясловы
- •Катэгорыя стану дзеясловаў
- •Паняцце трывання
- •Утварэнне суадносных пар трывання
- •Ступеннае ўтварэнне трыванняў
- •Паняцце катэгорыі ладу. Абвесны лад
- •Катэгорыя часу дзеясловаў
- •Цяперашні час
- •Будучы час
- •Прошлы час
- •Катэгорыя асобы дзеясловаў
- •Безасабовыя дзеясловы
- •Спражэнне дзеясловаў
- •Рознаспрагальныя дзеясловы
- •Утварэнне дзеясловаў
- •20. Дзеепрыметнік и дзеепрыслоуе Дзеепрыметнік як дзеяслоўная форма
- •Утварэнне дзеепрыметнікаў
- •Пераход дзеепрыметнікаў у прыметнікі
- •Дзеепрыслоўе як дзеяслоўная форма
- •Адноснае абазначэнне часу дзеепрыслоўямі
- •Утварэнне дзеепрыслоўяў
- •Ужыванне дзеепрыслоўяў
- •21. Прыслоўе як часціна мовы
- •Разрады прыслоўяў паводле значэння
- •Ступені параўнання якасных прыслоўяў
- •Формы прыслоўяў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Спосабы ўтварэння прыслоўяў
- •Ужыванне прыслоўяў у ролі іншых часцін мовы
- •Безасабова-прэдыкатыўныя словы (катэгорыя стану) Агульная характарыстыка безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •Утварэнне безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •22. Службовыя цасцины мовы Прыназоўнік як часціна мовы
- •Невытворныя і вытворныя прыназоўнікі
- •Ужыванне прыназоўнікаў са склонамі
- •Асноўныя значэнні прыназоўнікаў
- •Злучнік як часціна мовы
- •Злучальныя і падпарадкавальныя злучнікі
- •Класіфікацыя злучнікаў паводле іх паходжання, структу- ры і спосабу ўжывання
- •Часціцы як часціна мовы
- •Класіфікацыя часціц
- •Часціцы, якія выражаюць дадатковыя сэнсавыя адценні
- •Мадальныя і мадальна-валявыя часціцы
- •Эмацыянальна-экспрэсіўныя часціцы
- •Выклічнік як часціна мовы
- •Разрады выклічнікаў
- •Мадальныя словы.Мадальнасць і сродкі яе выражэння
- •Мадальныя словы іх характарыстыка і семантычныя разрады
- •Суадноснасць мадальных слоў з іншымі часцінамі мовы
Зваротны займеннік сябе
Займеннік сябе не мае формы назоўнага склону, а таксама формаў
роду і ліку; ён можа адносіцца да кожнай асобы – 1-й, 2-й, 3-й: Але сабе
трубу пакіну пастухову (Зар.). «Ты сам сябе выгнаў», – кажа бацька (К-
с). Серж азірнуўся. За крокаў трыста ад сябе ў святле вулічнай лямпы
ён убачыў высокага старога (К.Ч.). Займеннік сябе выконвае ў сказе
ролю дапаўнення, зрэдку – акалічнасці месца: Не хвалі сам сябе, няхай
людзі пахваляць цябе (Пр.). Ён быццам нічога не заўважыў навокал сябе
(К.Ч.).
Займеннік сябе скланяецца, як займеннік ты:
Н. – В. сяб-е
Р. сяб-е Т. саб-ой(-ою)
Д. саб-е М. (пры) саб-е
У творным склоне займеннік сябе мае дзве формы – сабой і сабою:
Вясна! Вясна! О, колькі радасці прыносіш ты з сабой! (Куп.). Мой мілы
таварыш, мой лётчык, вазьмі ты з сабою мяне! (Кул.).
Прыналежныя займеннікі
Прыналежныя займеннікі суадносныя з асабовымі і паказваюць на
прыналежнасць прадмета пэўнай асобе: мой, наш – 1-й, твой, ваш – 2-й,
свой – усім тром асобам. Гэтыя займеннікі, як і прыналежныя прыметні-
кі, дапасуюцца да назоўніка, з якім звязаны, у родзе, ліку і склоне; у ска-
зе яны выступаюць азначэннем: Цешаць маё вока сонечныя хвалі нашых
ясных дзён (К-с). Заскрыпеў снег сыпучы пад маімі нагамі (Багд.). Лаба-
новіч сядзіць у сваім аблюбаваным пакойчыку (К-с).
Для абазначэння прыналежнасці прадмета 3-й асобе ўжываецца
асабовы займеннік 3-й асобы ў родным склоне – яго, яе, іх: Няспрытна
варушыліся яго пальцы (Каратк.) Засмучэнне і боль адбіліся на яе твары
(К-с). Кожны іх крок, кожны рух і вымаўленае слова чуліся ў кватэры
настаўніка (К-с).
У мове мастацкай літаратуры часта сустракаюцца прыналежныя
займеннікі ягоны, ягоная, іхні: А песні ягоныя былі – дзіва! (Каратк.).
Прыналежныя займеннікі скланяюцца, як прыметнікі.
Н. наш наш-а наш-а наш-ы
Р. наш-ага наш-ай(-ае) наш-ых
Д. наш-аму наш-ай наш-ым
В. як Н. або Р. наш-а наш-у як Н. або Р.
Т. наш-ым наш-ай(-аю) наш-ымі
М. (пры) наш-ым наш-ай наш-ых
Некаторыя займеннікі гэтай групы маюць асаблівасці ва ўжыванні
склонавых канчаткаў.
Займеннікі жаночага роду мая (маj-а), твая (тваj-а), свая (сваj-а),
наша, ваша ў родным склоне адзіночнага ліку побач з асноўнай формай
маёй, тваёй, сваёй, нашай, вашай маюць менш ужывальную форму –
мае, твае, свае, нашае, вашае, якая сустракаецца пераважна ў мастацкіх
творах.
Займеннікі наша, ваша жаночага і ніякага роду і нашы, вашы мно-
жнага ліку назоўнага склону ў мастацкіх творах сустракаюцца ў формах
нашая, нашае, вашая, вашае, нашыя, вашыя. У вінавальным склоне та-
ксама побач з асноўнымі формамі нашу, вашу, наша, ваша, нашы, вашы ў
мастацкіх творах ужываюцца менш пашыраныя формы нашую, вашую,
нашае, вашае, нашыя, вашыя.
У творным склоне займеннікі жаночага роду побач з канчаткамі
-ёй, -ай маюць канчаткі -ёю, -аю: сваёй і сваёю, нашай і нашаю, тваёй і
тваёю.
Указальныя займеннікі
Указальныя займеннікі гэты, той, такі, гэтакі дапасуюцца да
назоўніка, з якім звязаны, у родзе, ліку і склоне і з'яўляюцца ў сказе азна-
чэннем. Займеннікі столькі, гэтулькі катэгорый ліку і роду не маюць.
Займеннік гэты (гэта) паказвае на пэўны прадмет, які знаходзіцца
зусім блізка, або наогул на вядомы прадмет: Аднойчы я быў у гэтым
доме (Шам.). Займеннік той паказвае на прадмет, які знаходзіцца крыху
далей ці які ўжо быў названы: Але на тым беразе бязлесны луг (Шам.).
Займеннікі такі, гэтакі паказваюць на якасць прадмета, якая мае
ўдакладняльнае, выдзяляльнае значэнне: Тарасу спадабалася такая па-
дзяка за пачастунак, і ён весела засмяяўся (Шам.).
Пры скланенні ўказальных займеннікаў назіраюцца некаторыя аса-
блівасці.
Н. т-ой, т-ое т-ая т-ыя
Р. т-аго т-ой(-ае) т-ых
Д. т-аму т-ой т-ым
В. як Н. або Р. т-ое т-ую як Н. або Р.
Т. т-ым т-ой(-ою) т-ымі
М. (у) т-ым т-ой т-ых
Займеннік той ва ўсіх склонах адзіночнага і множнага ліку мае ад-
нолькавую аснову – з аднаго гука [т]. У займенніках гэты, такі, гэтакі
аснова таксама аднолькавая ва ўсіх формах: гэт-ы, гэт-ага, гэт-аму;
так-і, так-ога, так-ому.
Займеннік той у форме адзіночнага ліку мае націск на другім скла-
дзе канчатка: таго, таму, у множным ліку – на першым складзе: тыя,
тымі.
Указальны займеннік гэты ў назоўным і вінавальным склонах ні-
якага роду мае форму гэта, жаночага роду – гэта, гэту. Ужываецца та-
ксама поўная форма гэтага займенніка жаночага роду, але яна менш
пашырана: гэтая.
Побач з формамі роднага склону гэтай, той, такой у мастацкіх
творах зрэдку сустракаюцца формы гэтае, тае, такое: Я не мог
дачакацца тае суботы (Гр.). Не сцярпеў Кандрат такое крыўды (К-с).
У творным склоне ўказальныя займеннікі жаночага роду ўжываюц-
ца з варыянтнымі канчаткамі -ай і -аю, -ой і -ою: гэтай і гэтаю, той і
тою: Быў смешны дзядзька той часінай з пустою лыжкаю, з тычынай
(К-с). Чаму ж, чаму часінай тою мы не спаткаліся з табою? (К-с).
Займеннікі столькі, гэтулькі скланяюцца, як прыметнікі ў мно-жным ліку: стольк-іх, стольк-ім, стольк-імі.