- •1. Лексікалогія як раздзел мовазнаўства
- •2. Мнагазначнасць слова
- •Лексічныя моўныя апазіцыі
- •Апазіцыі фармальнай тоеснасці. Амонімы
- •Апазіцыі семантычнай тоеснасці. Сінонімы
- •Апазіцыі семантычнай процілегласці. Антонімы.
- •Фармальна-семантычныя апазіцыі. Паронімы.
- •3. Дыферэнцыяцыя слоўнікавага складу
- •Актыўная і пасіўная лексіка. Новыя і ўстарэлыя словы
- •Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання
- •Лексіка беларускай мовы паводле с тылістычнай дыферэнцыяцыі
- •4. Фразеалогія як раздзел мовазнаўства
- •Фразеалагізм як моўная адзінка і яго прыметы
- •Класіфікацыі фразеалагічных зваротаў
- •5. Лексікаграфія як навука
- •Віды лінгвістычных слоўнікаў
- •6. Фанетыка і фаналогія як раздзелы мовазнаўства
- •Гук і фанема
- •Фанетычны падзел маўленчай плыні
- •Гукі мовы і аспекты іх вывучэння
- •Класіфікацыя гукаў маўлення і яе прынцыпы
- •Артыкуляцыйная класіфікацыя галосных
- •7. Склад I складападзел
- •Фанетычная прырода націску
- •8. Пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні гукаў
- •Чаргаванні галосных гукаў
- •Чаргаванні зычных гукаў
- •9. Арфаэпія як правілы рэалізацыі фанетычнай сістэмы
- •Асноўныя правілы вымаўлення зычных
- •Адхіленні ад норм літаратурнага вымаўлення і іх пры- чыны
- •10. Графіка, яе прадмет і задачы. Алфавіт як аснова графікі
- •11. Арфаграфія і яе прынцыпы
- •Кароткія звесткі з гісторыі беларускай арфаграфіі
- •12. Назоўнік як часціна мовы. Лексіка-граматычныя разрады назоўніка
- •Род назоўнікаў
- •Склон назоўнікаў. Асноўныя значэнні склонаў
- •Назоўнікі трэцяга скланення, іх канчаткі
- •Рознаскланяльныя назоўнікі, іх канчаткі
- •Скланенне назоўнікаў у множным ліку
- •Скланенне некаторых прозвішчаў і геаграфічных назваў
- •Нескланяльныя назоўнікі
- •Формы назоўнікаў з суфіксамі ацэнкі
- •Утварэнне назоўнікаў
- •13. Паняцце аб словаўтварэнні
- •14. Граматычныя значэнні і сродкі іх перадачы
- •Часціны мовы як лексіка-граматычныя разрады слоў
- •Сістэма часцін мовы
- •15. Марфемная структура слова. Марфема
- •Тыпы марфем
- •Аснова слова і канчатак
- •Корань і афіксы
- •Змены ў марфемнай структуры слова
- •16. Прыметнік як часціна мовы
- •Разрады прыметнікаў
- •Поўныя і кароткія формы прыметнікаў
- •Ступені параўнання якасных прыметнікаў
- •Формы прыметнікаў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Утварэнне прыметнікаў
- •17. Лічэбнік як часціна мовы. Разрады лічэбнікаў
- •Уласнаколькасныя лічэбнікі
- •Зборныя лічэбнікі
- •Сінтаксічная сувязь лічэбнікаў з назоўнікамі
- •Скланенне ўласнаколькасных, зборных і дробавых лічэбнікаў
- •Парадкавыя лічэбнікі, іх утварэнне і скланенне
- •Пераход лічэбнікаў у іншыя часціны мовы
- •Няпэўна-колькасныя словы
- •18. Займеннік як часціна мовы
- •Асабовыя займеннікі
- •Зваротны займеннік сябе
- •Прыналежныя займеннікі
- •Указальныя займеннікі
- •Азначальныя займеннікі
- •Пытальныя і адносныя займеннікі
- •Адмоўныя займеннікі
- •Няпэўныя займеннікі
- •Пераход слоў іншых часцін мовы ў займеннікі. Ужыванне займеннікаў у ролі іншых часцін мовы
- •19. Дзеяслоў як чаcціна мовы
- •Асновы дзеяслова
- •Пераходныя і непераходныя дзеясловы
- •Зваротныя дзеясловы
- •Катэгорыя стану дзеясловаў
- •Паняцце трывання
- •Утварэнне суадносных пар трывання
- •Ступеннае ўтварэнне трыванняў
- •Паняцце катэгорыі ладу. Абвесны лад
- •Катэгорыя часу дзеясловаў
- •Цяперашні час
- •Будучы час
- •Прошлы час
- •Катэгорыя асобы дзеясловаў
- •Безасабовыя дзеясловы
- •Спражэнне дзеясловаў
- •Рознаспрагальныя дзеясловы
- •Утварэнне дзеясловаў
- •20. Дзеепрыметнік и дзеепрыслоуе Дзеепрыметнік як дзеяслоўная форма
- •Утварэнне дзеепрыметнікаў
- •Пераход дзеепрыметнікаў у прыметнікі
- •Дзеепрыслоўе як дзеяслоўная форма
- •Адноснае абазначэнне часу дзеепрыслоўямі
- •Утварэнне дзеепрыслоўяў
- •Ужыванне дзеепрыслоўяў
- •21. Прыслоўе як часціна мовы
- •Разрады прыслоўяў паводле значэння
- •Ступені параўнання якасных прыслоўяў
- •Формы прыслоўяў са значэннем ацэнкі і меры якасці
- •Спосабы ўтварэння прыслоўяў
- •Ужыванне прыслоўяў у ролі іншых часцін мовы
- •Безасабова-прэдыкатыўныя словы (катэгорыя стану) Агульная характарыстыка безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •Утварэнне безасабова-прэдыкатыўных слоў
- •22. Службовыя цасцины мовы Прыназоўнік як часціна мовы
- •Невытворныя і вытворныя прыназоўнікі
- •Ужыванне прыназоўнікаў са склонамі
- •Асноўныя значэнні прыназоўнікаў
- •Злучнік як часціна мовы
- •Злучальныя і падпарадкавальныя злучнікі
- •Класіфікацыя злучнікаў паводле іх паходжання, структу- ры і спосабу ўжывання
- •Часціцы як часціна мовы
- •Класіфікацыя часціц
- •Часціцы, якія выражаюць дадатковыя сэнсавыя адценні
- •Мадальныя і мадальна-валявыя часціцы
- •Эмацыянальна-экспрэсіўныя часціцы
- •Выклічнік як часціна мовы
- •Разрады выклічнікаў
- •Мадальныя словы.Мадальнасць і сродкі яе выражэння
- •Мадальныя словы іх характарыстыка і семантычныя разрады
- •Суадноснасць мадальных слоў з іншымі часцінамі мовы
Адхіленні ад норм літаратурнага вымаўлення і іх пры- чыны
Пры напісанні раздзела быў выкарыстаны матэрыял
энцыклапедычнага даведніка «Беларуская мова: Энцыкл. / Беларус.
Энцыкл.; Пад рэд. А.Я. Міхневіча; Рэдкал.: Б.І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.
– Мн., 1994. – 655 с.».
Адна з асноўных прычын, якія парушаюць літаратурнае вымаўлен-
не, – уплыў вымаўлення дыялектнай мовы. Парушэнні такога тыпу назі-
раюцца ў людзей, якія ў дзяцінстве карысталіся дыялектнай мовай. Ды-
ялектным уплывам тлумачацца змяненні якасці галосных і зычных гукаў
у літаратурнай мове выхадцаў з розных рэгіёнаў Беларусі:
1) вымаўленне на месцы націскнога[а] перад [ў] гука [о: наст[о]ўнік
(наст[а]ўнік), пр[о]ўда (пр[а]ўда), сказ[о]ў (сказ[а]ў), у[з'о]ў (у[з'а]ў);
2) на месцы [ы] пасля губных [б], [в], [м], [п] некаторымі асобамі, для
якіх роднымі з'яўляюцца так званыя ўкаючыя гаворкі, вымаўляецца [у]:
б[у]к (б[ы]к), в[у]касіць (в[ы]касіць), пам[у]лка (пам[ы]лка), кап[у]т
(кап[ы]т).
3) У тых, хто нарадзіўся на Магілёўшчыне, сустракаецца вымаўленне за-
мест ненаціскнога гука [ы] гука [а]: п[а]танне (п[ы]танне), бр[а]гадзір
(бр[ы]гадзір), б[а]ла (б[ы]ла).
4) Розным характарам акання і якання ў літаратурнай і дыялектнай мовах
выкліканы адхіленні ў вымаўленні ненаціскных галосных: в[ы]да
(в[а]да), н[ы]га (н[а]га); мор[э] (мор[а]), піш[э] (піш[а]), [н’э]су
([н’а]су), [ц’э]гну ([ц’а]гну), б[і]да ([б’а]да), в[і]сна ([в’а]сна), вос[і]нь
(во[с’э]нь), воз[i]ра (во[з’э]ра).
5) На значнай частцы паўднёва-заходняй Беларусі ў вымаўленні захоў-
ваецца ненаціскное этымалагічнае [о]: мног[о] (мног[а]), сал[о] (сал[а]).
6) Вымаўленне на месцы падоўжаных зычных скарочаных або зусім ка-
роткіх гукаў: насе[н’]е (насе[н’:]е), га[л’]ё (га[л’:]ё), збо[ж]а (збо[ж:]а); 7) Парушэнне правіла аглушэння зычных. Гэта абумоўлена тым, што на
значнай тэрыторыі Беларусі ў дыялектнай мове няма аглушэння звонкіх
у канцы слоў і перад зычнымі. Часцей за ўсё прадстаўнікі такіх гаворак
не чуюць глухіх гукаў на месцы звонкіх і ў літаратурным вымаўленні, а
таму не набываюць звычкі да аглушэння: гора[д] (гора[т]), но[ж]
(но[ш]), ка[з]ка (ка[с]ка); 8) вымаўленне замест спалучэння [с’ц’] гука [с’]: рада[с’] (рада[с’ц’]),
маладо[с’] (маладо[с’ц’]);
9) замена гука [дз] найбольш блізкім да яго гукам [з], што абумоўлена
вельмі слабай супрацьпастаўленасцю [дз] іншым зычным: [з]ынкаць
(дзынкаць), пэн[з]аль (пэндзаль).
10) памякчэнне [з], [с] перад заднеязычнымі гукамі [г’], [к’], [х’]: [з']гі-
нуць ([з]гінуць), [с’]кінуць ([с]кінуць), [с’]хіліць ([с]хіліць) і інш.
Яшчэ адна прычына адхіленняў – уплыў рускай мовы, якой валодае
большасць жыхароў Беларусі. Парушэнні арфаэпічных нормаў узніка-
юць пры недасканалым валоданні беларускай і рускай мовамі, пры нера-
змежаванні фанетычных асаблівасцей гэтых дзвюх моў. Даволі часта пад
уплывам рускай мовы можна пачуць вымаўленне мяккага [ч'], [т'], [д']
на месцы беларускіх гукаў [дз'], [ц']; выбухнога [г] там, дзе павінен
быць фрыкатыўны. Парушаюцца і акцэнтуацыйныя нормы.
Адхіленні ад норм літаратурнага вымаўлення звязаны і з уплывам
арфаграфіі. Тут яны праяўляюцца ў вымаўленні па літарах і характэрны
ў большасці выпадкаў для жыхароў буйных гарадоў. Вядома, што асноў-
ныя прынцыпы, на якіх грунтуецца беларускі правапіс, – фанетычны і
марфалагічны. Фанетычны прынцып заключаецца ў тым, што напісанне
адпавядае вымаўленню. Але вымаўленне і напісанне супадаюць не заў-
сёды. У словах кніжка, цяжка пішам ж, а вымаўляем [ш]; у словах люд,
горад пішам д, а вымаўляем [т]; у словах заводскі, гарадскі пішам дс, а
вымаўляем [ц]. Такія напісанні заснаваны на марфалагічным прынцыпе.
Веданне арфаэпічных норм беларускай літаратурнай мовы вызна-
чае правільнае, літаратурнае вымаўленне – істотны элемент культуры
мовы.