63688

. . .

«Як усе натуры, каторыя працуюць парывам³-выбухова, Ц¸тка пачынала п³саць многа, але даводз³ла да канца тольк³ нязначную частку распачатых прац. Ц¸тка... цалкам вырастае з творчасц³ Багушэв³ча».

(Антон Луцкев³ч, л³таратуразна¢ца)

. . .

«Гэта натура бурная, з моцным грамадск³м ³ пал³тычным тэмпераментам. Для яе на першым плане за¢с¸ды была работа грамадская ³ пал³тычная...

Для Ц¸тк³ паэз³я з’я¢ляецца адлюстраваннем яе рэвалюцыйнага духу... З другога боку, у яе творах, асабл³ва нап³саных за мяжой, адчуваецца гарачая любо¢ да радз³мы, паэтычнае пачуцц¸ прыроды роднай кра³ны».

(М³трафан До¢нар-Запольск³, беларуск³ г³стары¸граф)

. . .

«Мова Ц¸тк³ мае ¢ сабе палан³змы, прызвычаеныя беларусам Л³дчыны, ³ рус³змы, прышчэпленыя школаю. Бо як на апрацаванне свае мовы, так ³ на шл³фо¢ку верша Ц¸тка за рэвалюцыйнаю працаю шкадавага часу».

(Макс³м Гарэцк³, п³сьменн³к, крытык)

. . .

«²м³дж «жалезнай лэдз³» рэвалюцы³ пахава¢ пад сабой сапра¢днае абл³чча Ц¸тк³»

(Валеры Макс³мов³ч, сучасны л³таратуразна¢ца)

àПрасачыце за «дзеясло¢най» стых³яй паэтычнага радка Ц¸тк³ (2-3 вершы на выбар). Праанал³зуйце «дзеясло¢ную тэмпературу»

падзей («к³пенне пачуцця¢ ³ жэкста¢, колера¢ ³ гука¢» (Р.Бярозк³н)), дынам³зм, статыку, дакладнасць, экспрэс³¢ны паток ва ¢нутранай арган³зацы³ верша¢.

àУ паэз³³ Ц¸тк³ стыл³стычны пры¸м па¢тору фармуе ¢весь верш («Бура ³дзе», «Мора») або асобныя кампаз³цыйна-зместавыя адз³нствы («Лета», «Мой сад», «Мае думк³»)? Як³м чынам праз так³я па¢торы выя¢ляецца асоба л³рычнай гера³н³?

àПра як³я найярчэйшыя кветк³ апавядае Ц¸тка ¢ вершы «Лета»?

àДакажыце, што Ц¸тка – паэтэса-рамантык (прычым рамантызм абно¢лены).

81

à Перачытайце апавяданне «Зял¸нка». Згадайце ап³санне перажывальнай сустрэчы студэнта з вял³к³м мастацтвам («Буду ся-

дзець, як верабейка, высока, ³ б³ць брава-брава-вава! Шаляп³ну ¢ «Дэмане»), не кажучы ¢жо пра траг³чны ф³нал апавядання. Пра што сведчыць новая прага клас³чнага мастацтва?

àПаразважайце, дзе вальней пачувае сябе Ц¸тка: у паэз³³ ц³ прозе? Пры сва¸й бурапеннай натуры, «палк³м, амаль вулкан³чным тэмпераменце» Ц¸тцы бл³жэй бы¢ умо¢ны ц³ прыродна-суз³раль- ны радок? Дзе, урэшце, зая¢лял³ пра сябе каноны ³ як ³х пераадольвала Ц¸тка? Свой адказ абгрунтуйце.

àПерачытайце артыкул Ц¸тк³ «Папараць-кветка». Па меркаванн³ а¢тарк³, папараць-кветка – с³мвал чаго?

àПазна¸мцеся з л³стам³ Ц¸тк³ да Б.Эп³мах-Шып³лы – апекуна беларуск³х студэнта¢ ¢ Пецярбурзе. Як яны характарызуюць прыроду творчай манеры Ц¸тк³?

Мастацк³я творы

Ö¸òêà. Творы. – Мн.: Маст. л³т., 1976.

Ö¸òêà. Выбраныя творы / Уклад., прадм. В.Ко¢тун; Камент. С.Александров³ча ³ В.Ко¢тун. – Мн.: Беларуск³ кн³газбор, 2001. – 336 с.

· Вершы:

«Скрыпка», «Лета», «Вера беларуса», «Мужык не змян³¢ся», «Суседзям у нявол³», «Артыст грайка», «Хрэст на свабоду», «Мора», «Нямаш, але будзе», «Музыкант беларуск³», «Мой сад», «Лес», «Наш палетак», «Вясковым кабетам», «Тры кветк³», «З чужыны», «Грайка», «С³рац³нка», «Арлы-брацц³, дайце скрыдлы...».

· Апавяданн³:

«Прысяга над крывам³ разорам³», «Навагодн³ л³ст», «Асенн³я л³сты», «Л³шняя», «Зял¸нка», «М³хаська».

·Нарысы: «З дарог³», «Успам³ны з паездк³ ¢ Ф³нляндыю».

·Артыкóëû:

«Беларуская вечарынка ¢ Пецярбурзе», «Шануйце роднае слова!», «Аб душы маладз¸жы», «Да дзя¢чатак», «Наша народная беларуская песня», «Папараць-кветка».

Крытычная л³таратура

1.Êî¢òóí Â. Крыж м³ласэрнасц³. – Мн., 1996.

2.Луцкев³ч Л. Вандро¢к³ па В³льн³. – В³льня: Выд-ва Т-ва бел. культуры «Рунь», 1998. – 157 с.

3.Багданов³ч ².Э. Ала³за Пашкев³ч (Ц¸тка) ³ браты ². ³ А. Луцкев³ч // Багданов³ч ².Э. Авангард ³ традыцыя... – Мн.: Беларуская навука, 2001. – С.116-129.

4.Багданов³ч ².Э. Дзве стых³³ ¢ творчасц³ Ц¸тк³ // Там жа. – С.130-149.

82

5.Бярозк³н Р. Ц¸тка // Слова пра л³таратуру ³ л³таратара¢: Л³т.-крытыч. арт. па бел. л³т.: У 2-х кн. Кн. 1. Х²Х – пач. ХХ ст. – Мн.: Маст. л³т., 2001. – С.226-247.

Àáî:

Бярозк³н Р. Ц¸тка // Бярозк³н Р. Постац³. – Мн.,1971. – С.21-57.

6.Кайрыс С. З ма³х успам³на¢ пра Ц¸тку // На суд г³сторы³: Успам³ны, дыялог³. – Мн.: Маст. л³т., 1994. – С.12-23.

7.Петрушкев³ч А. Пад зоркай Ала³зы // Петрушкев³ч А. ²ду па слядах. – Гродна, 1997. – С.45-74.

8.Багданов³ч ². «Дух народу я абняла б...»: Л³таратурны партрэт Ц¸тк³ (Ала³зы Пашкев³ч) // Роднае слова. – 1996. – ¹ 7. – С.3-20; ¹ 8. – С.22-28.

9.Багданов³ч ². Ц¸тка ³ Луцкев³чы // Полымя. – 1996. – ¹ 11. – С.300-309.

10.Быхавец У. «Хачу, арлы, ляцец³ з вам³»: Штрых³ да партрэта Ц¸тк³ // Роднае слова. – 1992. – ¹ 10.

11.В³тан-Дубейка¢ская Þ. Успам³ны пра Ц¸тку – Ала³зу Пашкев³чанкуКейрыс // Маладосць. – 1991. – ¹ 9.

12.Волкава Я. Ц¸тка: З г³сторы³ назвы // Роднае слова. – 199. – ¹ 3. –

Ñ.89-90.

13.Конан У. Загадка Ала³зы // Полымя. – 1997. – ¹ 6. – С.266-268.

14.Êî¢òóí Â. Жыве яе мара нанова: Творчасць Ц¸тк³ ¢ кантэксце стана¢лення беларускай паэз³³ // Полымя. – 1998. – ¹ 6. – С.274-291.

15.Ìàêñ³ìîâ³÷ Â.À. «Вял³кая трагедыя схоплена тонам³»: Навел³стыка Ц¸тк³ // Роднае слова. – 1999. – ¹ 7. – С.20-25.

16.Ìàêñ³ìîâ³÷ Â. Феномен Ц¸тк³ // Полымя. – 2001. – ¹ 6. – С.272-288.

17.Ìàðö³íîâ³÷ À. Сорак гадо¢ ³ вечнасць: Жыцц¸вы ³ творчы шлях Ц¸тк³ // Беларуская думка. – 2001. – ¹ 7. – С.58-63.

18.Петрушкев³ч А. Жыве яе мара нанова // Гродзен. пра¢да. – 1996. –

29 ÷ýðâ.

19.Руцкая А. Педагаг³чная спадчына Ц¸тк³ // Полымя. – 1997. – ¹ 6. – С.247-252.

20.Ñí³òêî Ã.Ì. «...А звал³ мяне Ала³за»: вывучэнне тэмы «Ц¸тка» ¢ V² класе // Беларуская мова ³ л³таратура. – 2000. – ¹ 3. – С.24-36.

21.ßô³ìàâà Ì. А¢тарства бясспрэчнае / Аб верс³³ а¢тарства Ц¸тк³ «Беларускага лемантара» // Полымя. – 1997. – ¹ 6. – С.257-259.

ТЭМА 9. ТВОРЧАСЦЬ МАКС²МА ГАРЭЦКАГА

...ахвярую сва³м «Я» ва ймя святога ¢с³м нам адраджэння

Лекцыя 1. Макс³м Гарэцк³ – адз³н з пачынальн³ка¢ беларускай нацыянальнай прозы.

Апавяданн³ М.Гарэцкага

1.Клас³чнасць творчасц³ М.Гарэцкага.

2.Наватарства Гарэцкага-праза³ка.

83

3. Мастацкая адметнасць апавядання¢:

а) Зборн³к «Рунь» (1914): вобраз маладой ³нтэл³генцы³; б) «Пата¸мнае» ³ ная¢насць «дзвюх душ» як вызначальны скраз-

ны маты¢ («Пата¸мнае», «Што яно?», «У чым яго кры¢да?»); в) Праблема «родных каран¸¢» («У лазн³», «Роднае

карэнне»).

г) Апавяданн³ на ваенную тэматыку («Л³то¢ск³ хутарок»,

«Генерал», «Руск³»); д) Апавяданн³ «тонкага п³сання» («Чарн³чка», «Дз¸гаць»,

«Габрыялевы прысады»); е) Зборн³к «Досв³тк³»: тэма прыгоннага права;

ж) Ф³ласофска-алегарычныя абразк³ «Скарбы жыцця».

Постаць Макс³ма Гарэцкага на адраджэнскай н³ве Белару- шчыны проста-так³ ун³версальная. Клас³чнасць ягонай творчасц³ – у пл¸нным наробку арыг³нальнага пачынальн³ка нацыянальнай л³таратуры ³, у значна высокай ступен³, – у асэнсаванн³ нацыянальнага быцця. Яна – клас³чнасць творчасц³ – у адкрывальн³цтве ³ эстэтычнай вартасц³ спадчыны. ²дэйна-эстэтычнае крэда М.Гарэцкага – служыць «Духу Чыстаты ³ Пра¢ды»1 , узн³маць «Храм» нацыянальнага Адраджэння. Слугаванне беларускай справе як святой справе, спроба прадказаць будучыню беларускага Адраджэння бяруць пачатак у памкненн³ М.Гарэцкага разгадаць душу беларуса ³ актыв³заваць ягоную асобасную свядомасць як нацыянальную. Таму невыпадкова Гарэцк³-анал³тык, гэты «пес³м³стычны аптым³ст» (М.Тычына), адчу¢шы паскораныя павевы беларускага адраджэнскага руху, услед за клас³чным³ радкам³ свайго сучасн³ка Я.Коласа мэтазгодна ¢дакладн³ць: «Мой родны кут, ¢öÿì³öü (падкрэслена нам³. – А.А.) цябе не маю с³лы...»2 . («У лазн³»). Ягоны л³рычны герой-«думанн³к» на праграмнае пытанне «Што за народ наш, беларусы?» свядома актыв³зуецца «зб³раць матэрыялы аб духо¢ным жыцц³ свайго народа»3 . Раздвоенасць душы – натуральны стан героя пс³халаг³чнай гарэцка¢скай прозы. На гэтую «хваробу» пакутуюць геро³ разам з а¢тарам, спрабуючы спазнаць саму сутнасць беларуса, спрабуючы вырашыць загадку быцця – сэнс «пата¸мнага» («адкуля ¢с¸ ³ што яно?»). Сх³льнасць да

«патаемнага» – сведчанне духо¢насц³, паэтычнасц³ светаадчу- вання беларуса. Нездарма свой народ М.Гарэцк³ назаве «Ф³лоса-

ôàì ³ ˳ðí³êàì».

1 Гарэцк³ М. Творы. – Мн., 1990. – С.174.

2 Гарэцк³ М. Збор твора¢: У 4 т. – Т. 1. – Мн., 1984. – С.52. 3 Òàì æà. – Ñ.60.

84

Наватарства М.Гарэцкага-праза³ка – у стварэнн³ беларускай ³нтэлектуальна-ф³ласофскай прозы, дакументальна-мастацкай прозы («На ³мперыял³стычнай вайне»), у стварэнн³ вобраза героя-³нтэл³- гента, у асэнсаванн³ г³старычнай тэмы («Л³рныя спевы» (1914) ³ ³нш.), тэмы вайны ³ чалавека на вайне. Жанрава-стыл¸вая разнастайнасць прозы: эп³сталярнае апавяданне («У чым яго кры¢да?»), апавяданне з элементам³ дз¸нн³кавай формы («Рунь»), ф³ласофск³ абразок («Ус¸ м³наецца»), ф³ласофска-алегарычны абразок (зб. «Скарбы жыцця») ф³ласофскае эсэ («Што яно?»), ³мпрэс³я («Стогны душы»), аповесць (трылог³я «У чым яго кры¢да», «Меланхол³я», «Ц³хая плынь»), дакументальна-мастацк³я зап³ск³ («На ³мперыял³стычнай вайне»), мастацкая хрон³ка («Камаро¢ская хрон³ка», «В³ленск³я камунары»), драматычная аповесць («Антон»). Для М.Гарэцкага ча- лавек ³нтэл³гентны – гэта ³ малады студэнт-адраджэнец, не адарваны ад «родных каран¸¢», ³ беларус з адоранай багатай душой.

Высокая ацэнка прозы М.Гарэцкага: «Шмат хто вял³к³я на-

дзе³ пакладае на маладога п³сьменн³ка Макс³ма Беларуса»4. Мастацкая адметнасць апавядання¢: ф³ласаф³чнасць ³ паглыблены пс³халаг³зм, ³мпрэс³ян³стычная танальнасць, эвалюцыйнае самавы- я¢ленне героя (праз размовы-роздумы, размовы-спрэчк³), драматычная напружанасць канфл³кту, м³фалаг³чны пачатак.

Пакутл³выя пошук³ шляхо¢ беларускага адраджэння, асаб³стага «я» маладым³ ³нтэл³гентам³ – «рунню» (аднайменны зб. «Рунь» (1914)). Пагражальны стан рэфлекс³³. Спроба пазнаць Бацька¢шчы- ну (каб ведаць, як ¸й слугаваць) ¸сць спроба вырашыць загадку нацыянальнага быцця – «патаемнае». Сам жа маты¢ пазнанняпра¢дашукання ¢ласц³вы беларускаму тыпу. Бескарысл³васць служэння Бацька¢шчыне: «Але не адракацца, не быць здрадн³кам.

А люб³ць, шанаваць родную бацька¢шчыну пав³нен, до¢жан...»5 . Гало¢ныя геро³ М.Гарэцкага, на думку даследчыка В.Макс³мов³-

ча, «вял³к³я пра¢далюбы, макс³мал³сты»6 , «рамантык³ па духу

³ «мадэрн³сты» па светаадчуванн³»7 , «натуральныя эстэты»8 . Л³рычны акорд ф³нальных сцэн апавядання¢ М.Гарэцкага.

Ф³ласоф³я жыцця як цэласная с³стэма: ад «Рун³» (1914) да «Скарба¢ жыцця» (1935 – 1937). «Скарбы жыцця» як ф³ласофска

4 Багданов³ч М. По¢ны збор твора¢: У 3 т. Т. 2. – Мн., 1993. – С.228. 5 Гарэцк³ М. Зб. тв.: У 4 т. – Т. 1. – Мн., 1984. – С.53.

6 Макс³мов³ч В. Канцэпцыя асобы ¢ творчасц³ Макс³ма Гарэцкага // Макс³мов³ч В. Эстэтычныя пошук³ ¢ беларускай л³таратуры пачатку ХХ стагоддзя. – Мн., 2000. – С.163.

7 Òàì æà. – Ñ.169.

8 Òàì æà. – Ñ.170.

85

спавядальны твор дз¸нн³кавага характару. С³мвол³ка-алегарычнае п³сьмо (вобразы начлежн³ка¢-паязджан, бездарожна замкн¸нага кругу, «брамы скарба¢», якая «замардавала» апавядальн³ка ³ ³нш.). Прынцып колазвароту – ад свежага, зарунелага беларускага палетку («Рунь») да пасохлай н³вы («Скарбы жыцця»). Лаб³рынтападобны маты¢ падарожжа-пошука¢. Стыль л³рыка-ф³ласофскай прозы. ²нтэлектуал³зм мыслення Гарэцкага-анал³тыка – у абароне права мастака на «Дух Чыстаты ³ Пра¢ды». Спасц³жэнне М.Гарэцк³м нацыянальнага характару як творцам ³ як прарокам.

Практычныя занятк³ 1. Макс³м Гарэцк³ – дзеяч беларускага Адраджэння, л³таратуразна¢ца

1.Макс³м Гарэцк³ – л³таратуразна¢ца, навуко¢ца, тэатразна¢ца, педагог, выдавец.

2.«Г³сторыя беларускае л³таратуры» М.Гарэцкага – першае с³стэматызаванае даследаванне г³сторы³ л³таратуры.

3.Артыкулы «Наш тэатр», «Разваг³ ³ думк³»: ³дэйна-эс- тэтычная праграма М.Гарэцкага.

Макс³м Гарэцк³ – слынны дзеяч беларускага Адраджэння: адз³н з заснавальн³ка¢ беларускай нацыянальнай прозы, г³сторык л³таратуры, крытык, тэатразна¢ца, мовазна¢ца, фалькларыст, перакладчык, педагог. Трагедыя л¸су – трагедыя для л³таратуры. Цэласнасць натуры – сялянскага сына ³ сапра¢днага ³нтэл³гента. Абвостранае пачуцц¸ г³старызму: народ – творца самой г³сторы³.

М.Гарэцк³ – апантаны падзв³жн³к: а¢тар кн³г³ «Маладняк за 5 гадо¢ (1923 – 1928)», «Руска-беларускага сло¢н³ка» ³ «Беларускарускага сло¢н³ка», «Хрэстаматы³ беларускай л³таратуры (ад стараж. да 1905 г.)». Пл¸ннасць л³таратуразна¢чых артыкула¢ («Беларускае драматычнае п³сьменства» (1919)), нарыса¢ («Беларуск³ тэатр у палове Х²Х веку»), л³таратурных нататка¢ («Якуб Колас пасля Кастрычн³ка»), аглядных артыкула¢ («Беларуская л³таратура пасля «Нашае н³вы». Агульны агляд») ³ ³нш. Рэдактар-выдавец газет («Наша думка», «Беларуск³я ведамасц³», «Беларуская думка»), зборн³ка народных песень (1928).

Асветн³цкая дзейнасць у В³ленскай беларускай г³мназ³³. «Г³сторыя беларускае л³таратуры» (1920, 1921, 1924, 1926) як

навуковае выданне. Аб’екты¢насць разгляду творчасц³ ³ сувязь з г³старычна-л³таратурным працэсам – вядучыя прынцыпы а¢тара. А¢тар першага сло¢н³ка л³таратуразна¢чых тэрм³на¢ «Назвасло¢е».

86

Пытанн³ ³ заданн³

à Уважл³ва прачытайце артыкулы М.Гарэцкага «Наш тэатр», «Разваг³ ³ думк³». Вылучыце ³стотныя моманты (мног³я з ³х падзяляе нязменнае гарэцка¢скае «³ трэба») ³ заканспектуйце артыкулы, звярну¢шы ¢вагу на наступныя пытанн³:

–Чаму значнае месца надае М.Гарэцк³ менав³та тэатру?

–Як разв³валася тэатральная справа на пачатку стагоддзя? Пра што гэта сведчыла?

–У як³м станов³шчы знаходз³лася тагачасная беларуская драматург³я? Назав³це вядомыя Вам драматычныя творы таго часу.

–Ц³ кожны драматург³чны твор мае права на сцэн³чнае жыцц¸? Як³я падставы для гэтага патрабуюцца?

–Як М.Гарэцк³ вымал¸¢вае партрэт беларуса? Як³я рысы беларускага характару найбольш выя¢ляюць беларускага Хомку як артыста ³ гледача?

–Як³я задачы став³ць а¢тар перад тэатрам?

–Пра што сведчыць а¢тарскае ¢зн¸слае азначэнне тэатру як

«Храма Нашага Адраджэння»?

–У як³м годзе нап³саны артыкул «Наш тэатр»? Чым адметны гэты год для беларускай п³сьменнасц³, для «беларускай справы»?

Çк³м падзяляе сваю паз³цыю М.Гарэцк³?

–У артыкуле «Разваг³ ³ думк³» (1914) (нягледзячы на непабуджальную назву) М.Гарэцк³ звяртаецца да нацыянальнай ³нтэл³генцы³ са страснай патрабавальнасцю. Якая праблема паста¢лена а¢тарам на самым пачатку ³ як³м бачыцца яе вырашэнне?

–Што азначае а¢тарскае характарыстычнае запытанне: «Бе-

ларусы двудушны»?

–У тагачаснай л³таратуры як³я жанры займал³ пануючае месца?

–На неабходнасц³ разв³цця якога жанру л³таратуры роб³ць акцэнт а¢тар?

–Чаму так патрабавальна М.Гарэцк³ став³цца да крытык³? Як³м³ ¸н жадае (³ як найхутчэй) бачыць крытыка¢? У чым бачыцца задача крытыка?

–Як³я праграмныя ¢стано¢к³ робяцца а¢тарам артыкула «Разваг³ ³ думк³» адносна беларускай ³нтэл³генцы³. Ад каго, на думку М.Гарэцкага, ³нтэл³генцыя залежыць?

–Праясн³це заключную фразу М.Гарэцкага, як³ чакае «не бе-

ларускага Гогаля, а беларуса-Гогаля»9 .

9 Гарэцк³ М. Творы. – Мн., 1990. – С.198.

87

– Якую падтрымку ¢ тагачаснай крытыцы «Нашай Н³вы» знайшл³ думк³ ³ разваг³ М.Гарэцкага? Адказ падмацуйце прыкладам³.

àЯк³я спецыяльныя артыкулы ³ рэцэнз³³ (не тольк³ ¢ «Г³сторы³ беларускае л³таратуры») прысвяц³¢ М.Гарэцк³ тэарэтычным пытанням разв³цця беларускага тэатра, разгляду асобных драматычных твора¢ беларуск³х п³сьменн³ка¢?

àПадрыхтуйце паведамленне «Браты Гарэцк³я ³ тэатр» (паводле некаторых згадак а¢тара кн³г³ «Ахвярую сва³м «я»... («Макс³м

³Га¢рыла Гарэцк³я» (1998)) Радз³ма Гарэцкага).

Лекцыя 2. Дакументальна-мастацк³ жанр

¢творчасц³ М.Гарэцкага

1.Макс³м Гарэцк³ – п³сьменн³к-дакументал³ст. Дакументальнае ³ а¢таб³яграф³чнае.

2.Зборн³к замал¸вак «С³б³рск³я абразк³»: пошук³ беларуск³х каран¸¢.

3.«Люстрадз¸н» – характарыстычны зборн³к м³н³яцюрадб³тка¢.

4.Дакументальна-мастацк³я зап³ск³ М.Гарэцкага «На ³мперыял³стычнай вайне»: канцэпцыя траг³чнага.

5.Творчасць М.Гарэцкага ¢ кантэксце заходнее¢рапейскай л³таратуры пра першую сусветную вайну.

М.Гарэцк³ па натуры найперш дакументал³ст. Факт, дакумент – першааснова для нап³сання любога твора п³сьменн³ка. Суб’екты¢наб³яграф³чны момант: п³сьменн³к як пра¢дз³вы рэал³ст. Дакладнасць прозы ¢ фактах. Аздабленне, апрацо¢ка рэальна-дакументальнага матэрыялу мастацк³м: найперш суб’екты¢на-пс³халаг³чная ацэнка факта. М.Гарэцк³ «пачына¢» з сябе, са свайго ¢нутранага свету. Таму запытанн³ героя¢ «адкуля ¢с¸ ³ што яно?» – то адб³тк³запытанн³ самога а¢тара дзеля пазнання беларускай душы. А¢тар – апавядальн³к ³ ¢дзельн³к падзей. Прысутнасць л³рычных адступлення¢, падарожных нататка¢-замал¸вак. ²мпрэс³ян³стычны пачатак у творы. Стварэнне жыцц¸ва пра¢дз³вых тыповых характара¢.

М.Гарэцк³ – майстар «малога» жанру. Жанравая разнастайнасць «С³б³рск³х абразко¢» (дарожныя нататк³, нарысы, споведз³, дыялог³, маналог³). «Рух душы» – адметнае, выключнае. «Апрацаваныя» абразк³ – завершаныя навелы. А¢таб³яграф³зм зборн³ка.

«Люстрадз¸н» (1929): задума своеасабл³вага «зрэзу» падзей (рознапрасторавае адначассе). Храналаг³чнасць дзеяння. Выдатк³ цыкла.

Дакументальна-мастацк³я зап³ск³ «На ³мперыял³стычнай вайне»: тэма вайны ³ чалавека на вайне. Дз¸нн³кавая аснова твора. Пры-

88

вабнасць асобы Лявона Задумы як адраджэнца для небеларускага чытача. Мастацка-дакументальная вартасць твора – у ацэнцы вайны вачыма народа, у раскрыцц³ каз¸ннага геройства. Гуман³стычная паз³цыя а¢тара. Раздвоенасць душы героя.

Л³таратура «страчанага пакалення» пра «свяшчэнныя ахвяры»

першай сусветнай вайны. «Чалавека можна зн³шчыць, але яго нельга перамагчы» (Э.Хэм³нгуэй) – «² няма н³чога вышэйшага...»

(М.Гарэцк³): чалавечае ¢ чалавеку. «² нашто яно гэта?.. ² вечная загадка...» (Л.Задума): у ³мя чаго вядзецца бойка? «На ³мперыял³стычнай вайне» М.Гарэцкага ³ «Агонь» А.Барбюса: тыпалаг³чнае ³ адрознае.

Лекцыя 3. Макс³м Гарэцк³ – пачынальн³к жанру аповесц³ беларускай л³таратуры. Аповесць М.Гарэцкага

«Äçâå äóøû»

1.А¢таб³яграф³зм у творчасц³ М.Гарэцкага.

2.Першая ¢ беларускай л³таратуры трылог³я.

3.«Дзве душы» – першая ¢ беларускай л³таратуры аповесць. «Крамола» твора ³ яго л¸с.

4.Гало¢ныя праблемы аповесц³ – ³нтэл³генцыя ³ народ, асоба ³ г³сторыя.

5.Вобразы гало¢ных героя¢.

6.Нацыянальнае пытанне ¢ аповесц³.

Дух, духо¢нае, душа – «апазнавальныя» знак³ ³нтэлектуальна-ф³ла- софскай прозы М.Гарэцкага, як³ адзначы¢ свой прыход у л³таратуру «новым у вобласц³ духа». ²нтэл³гент з народа – ва ¢я¢ленн³ М.Гарэцкага – вядучая ф³гура ¢ адраджэнн³ Бацька¢шчыны. А¢тарская тракто¢ка рол³ ³нтэл³генцы³ ¢ жыцц³ народа. Гарэцка¢скае «смакаванне» шляхо¢-пакут героя-³нтэл³гента ва ¢с³х трох аповесцях трылог³³.

«У чым яго кры¢да»: усведамленне сябе як асобы. Меланхол³я як «хвароба духу». «Рэфлексуючыя» (выраз Л.Корань) геро³ аповесця¢. Пошук³ Лявона ¢ «Меланхол³³» – то пошук³ самога сябе (з боку а¢тара). Экз³стэнцыйны стан героя: герой – на ростанях. Карц³ны в³ленскага жыцця, сярод якога гало¢ны герой губляе «¢ся-

кую ахвоту жыць».

«Ц³хая плынь» – твор найбольш цэласны. Трывога а¢тара за «сумныя сненн³», трызненне-³дэал маладой Беларус³. «Паэз³я» ³ «проза» ¢ «Ц³хай плын³»: «светлыя сненн³» ³ «млявыя сненн³» Хомк³ Шпака. «Ц³хая плынь» як спрадвечная доля беларускага народа. Гучная а¢тарская паз³цыя ¢ ф³нале: «За што?» – «зрыванне» ц³шын³, раскрыцц¸ ³лжэц³шын³.

89

Аповесць «Дзве душы» (1918) – твор незавершаны ³ загадкавы, «вузлавы» ¢ беларускай л³таратуры. Спроба разгадк³ «Дзвюх душ» тагачаснай ³ с¸нняшняй крытыкай (А.Луцкев³ч, З.Бядуля, А.Адамов³ч, У.Калесн³к, А.Марц³нов³ч ³ ³нш.). Схематызацыя характару ¢ ³нтэлектуальна-ф³ласофскай прозе як неабходнасць. «Крамола» ¢ творы: крывавы варыянт рэвалюцы³, нацыянальнае пытанне, адкрыцц¸ «кульгавага камун³ста»-прайдз³света. «Крамольнае» – сведчанне пачатку анты¢тап³чнага напрамку ¢ л³таратуры. «Дзве душы» – твор-папярэджанне. Жанрава-стыл¸вае багацце твора: дакументальная пра¢дз³васць, фантастычная неверагоднасць, жорстк³ рэал³зм. Вяртанне твора (канец 80-х гадо¢ ХХ ст).

Праблема самавызначэння гало¢нага героя ²гната Абдз³ралов³ча – «мужыка ¢ панах». Раздвоенасць душы ³нтэл³гента як натуральны стан, усведамленне сва¸й адз³ноты. Стан душы ².Абдз³ралов³ча ¸сць тагачасны душэ¢ны стан беларускай ³нтэл³генцы³. Маруднае набл³жэнне да вырашэння гало¢нага пытання – нацыянальнага пытання. Гало¢ны «прынцып» «кульгавага камун³ста»- прайдз³света Гаршчка – «Сячы трэба да карэння!». Гаршчок – герой «з двайным дном» (А.²гнацюк): носьб³т зла ³ летуценны эстэт. А¢тарская «прадуманасць» смерц³ героя.

Гало¢нае ¢ «Дзвюх душах» – не стольк³ само сцвярджэнне беларускай нацыянальнай ³дэ³, як яе г³сторыя. Тэма рэвалюцы³ ³ паслярэвалюцыйнай Беларус³. Беларуск³ варыянт рэвалюцы³. ²гнат Абдз³ралов³ч ³ «змагары за беларушчыну»: стан прыцягненняадштурхо¢вання.

Пытанн³

à Чаму для ажыцця¢лення задумы панарамнага паказу жыцця беларускай сям’³, в¸ск³, роду, народу М.Гарэцк³ аб³рае жанр аповесц³?

à Дзе ³ кал³ Лявон Задума («Меланхал³я») вылечваецца ад

«хваробы духу»?

àЯкая найбольшая небяспека пагражае ²гнату Абдз³ралов³чу на працягу ¢с¸й аповесц³ «Дзве душы»?

àЧаму М.Гарэцк³ аб³рае скразным маты¢ «уцячы... уцячы...»

¢аповесц³ «Дзве душы». Пра што сведчыць гэты маты¢-напам³н?

Лекцыя 4. Жанр мастацкай хрон³к³ ¢ творчасц³ Макс³ма Гарэцкага

1.Задума «Камаро¢скай хрон³к³» ³ л¸с твора.

2.Жанр твора.

90