63688

л³в³ца-падзв³жн³ца, «адна з самых прыветных заранак на небасх³ле нацыянальнага Адраджэння»13 .

Мастацк³я творы

Верас З. Каласк³. – Мн., 1985.

Верас З. Некальк³ б³яграф³й сябро¢ / Пра А.Бычко¢скага, Я.Ляв³цкага, А.Зенюка // Наста¢н³цкая газета. – 1992. – 30 верас.

Верас З. Тыя, што несл³ радасць: Л³ставанне З.Верас ³ М.ЗабэйдыСум³цкага // Беларусь. – 1998. – ¹ 10. – С.41-45.

Âîéö³êàâà Ë. (Зоська Верас). З жыцця Макс³ма Багданов³ча // Маладосць. – 1991. – ¹ 12. – С.7-12.

Âîéö³êàâà Ë. Пяць месяца¢ у Менску (З жыцця Макс³ма Багданов³ча) // На суд г³сторы³: Успам³ны, дыялог³ / Уклад. ².Сачанка. – Мн.: Маст. л³т., 1994. – С.32-38.

Анталог³ябеларускайпаэз³³:У 3 т.Т.1. / Рэдкал. Р.Барадул³н ³ ³нш.; Уклад. А.Мальдз³с ³ ³нш.; Рэд. ³ а¢тар прадм. Н.Г³лев³ч. – Мн.: Маст. л³т, 1993. – 622 с.

·Вершы: «Я не баюся...», «Беларусь! Ты краю родны!..».

·²мпрэс³³: «Трэба хацець...», «У лесе», «Тольк³ сон».

·Апавяданн³: «Першыя кветк³».

·Успам³ны-мемуары:

«Пяць месяца¢ у Менску: З жыцця Макс³ма Багданов³ча».

Крытычная л³таратура

1.Ìàðö³íîâ³÷ À. Ох, зара-заранка, зорка ранняя... // Марц³нов³ч А. Сувязь: Л³т-крытыч. арт. – Мн.: Маст. л³т., 1994. – С.31-38.

2.ÀáлажэйА.Рэкв³емпаляснойхатцы//Л³М.–1990.–15чэрв.(¹24).– С.16.

3.²ïàòàâà Â. Верасы цв³туць до¢га... // Культура. – 1992. – 28 верас. (¹ 37). – С.3.

4.Карлюкев³чА....Самадухо¢насцьБеларус³//Маладосць.–1998.–¹11.– С.247-250.

5.Êахано¢ск³ Т.². Праз ус¸ жыцц¸: З.Верас ³ яе «Заранка» // Роднае слова. – 1992. – ¹ 9. – С.61-65.

6.Ëàïêî¢ñêàÿ Ò. Жывучы па-за межам³ Беларус³ // Беларусь. – 1998. –

¹10. – Ñ.40.

7.Ласто¢ск³ В. «Работу беларускую можна раб³ць тольк³ на беларуск³м грунце...»: Л³сты В.Ласто¢скага да Зоськ³ Верас / Уступ. слова Я.Янушкев³ча // Маладосць. – 1997. – ¹ 9. – С.216-223.

8.̳ëàø Ë. Верас – прыгожая кветка // Голас Радз³мы. – 1997. – 16 кастр. (¹ 42). – С.6.

9.Саламев³ч Я. «Я не баюся жыцц¸вай буры...»: Пра паэтэсу З.Верас // Беларуская мова ³ л³таратура ¢ школе. – 1989. – ¹ 5. – С.60-62.

13 Марц³нов³ч А. Сувязь. – Мн., 1994. – С.38.

41

10. Скарынк³н У. Яна нарадз³лася, кал³ цв³туць верасы // Голас Радз³мы. – 1992. – 1 кастр. (¹ 40). – С.7.

11.СторажаваА.Каласк³Зоськ³Верас//Пачатковаяшкола.–1992.–¹9.–С.25-28.

12.Ц³ханов³ч А. В³льня пабяднела для беларуса¢. У ¸й не стала Зоськ³ Верас // Звязда. – 1991. – 12 кастр.

13.Чаркасава Д. Яна была с³мвалам // Голас Радз³мы. – 1992. – 1 кастр.

(¹ 40). – Ñ.1, 6.

Алесь Гурло

(1892 – 1938)

Я люблю бурл³васць мора...

Алесь Гурло – пачынальн³к марын³стычнай паэз³³, л³таратуразна¢ца.

Родам з Капыля. Удзельн³ча¢ у выданн³ рукап³сных часоп³са¢ «Заря», «Голас низа», «Вольная думка». С³рочая доля вымус³ла падацца ¢ дал¸к³ Пецярбург, на службу на Балтыйск³м флоце. Там ³ нарадз³¢ся цыкл твора¢ пра мора.

Траг³чныя в³хурныя падзе³ першай сусветнай вайны, крывавага 1917 года. Алесь Гурло, былы «матрос рэвалюцы³» з 20-гадовым стажам не¢забаве стане стал³нск³м вязнем. То была падвоеная трагедыя беларускага паэта, як³ «¢ жыцц¸ва-творчай эвалюцы³

прайшо¢ супярэчл³вы шлях: ад паэта-адраджэнца да

прадста¢н³ка пралетарскай л³таратуры»14 .

Марын³стычная л³рыка А.Гурло – адметны набытак нашан³¢- скай паэз³³. Мора – с³мвал непакоры ³ вол³. Багатая пал³тра марской стых³³ (вершы «Шторм», «Мора на ¢сходзе сонца», «Вечар на моры». «Русалк³» ³ ³нш.). Вобразы марск³х чаек, шторму на моры, марск³х маяко¢ – неад’емныя атрыбуты ягонай марын³стычнай паэз³³. А.Гурло – майстар рытм³чнага малюнка, дапо¢ненага дзеясло¢най стых³яй («В³хор»). М³лагучнасць прыродаап³сальных верша¢ («Як гожа», «Пралеск³», «Асенняя ноч», «Родныя вобразы» ³ ³нш.). У акварэльнай суз³ральнасц³ беларускай красы адуха¢ля¢ся (³ пакуль што ратава¢ся) тым, што «прыроды фарбы ¢се жывыя».

Пл¸нная творчасць 20-х гадо¢ увабрала выхад ажно пяц³ паэтыч- ных кн³г («Барв¸нак» (1924), «Спатканн³» (1925), «Сузор’³ (1926), «Зорнасць» (1927), «Межы» (1929)).

30-я гады – гады прым³ты¢най вершатворчасц³ былога паэтанашан³¢ца, прадыктаваныя гучным узн¸слым «ал³луйя» ³дэалаг³зава-

14 Андруков³ч А. «Плешча мора вечнай воляй...»: Творчасць Алеся Гурло // Роднае слова. – 2001. – ¹ 1. – С.14.

42

най рэча³снасц³ (в. «Загад Камуны»). Алесь Гурло з нашан³¢скага паэта перарастае ¢ паэта пралетарскага.

Мастацк³я творы

Гурло А. Вершы / Уклад. ³ а¢т. прадм. С.Александров³ч. – Мн.: Маст. л³т.. 1978. – 174 с.

· Вершы:

«Мора», «Шторм», «Мора на ¢сходзе сонца», «Я люблю мора», «Не гас³це агне¢», «Русалк³»; «Як гожа...», «У палетка¢-красы...».

Крытычная л³таратура

1.Хведаров³ч М. Шлях паэта // Хведаров³ч М. Памятныя сустрэчы. – Мн., 1977.

2.Андруков³ч А. «Плешча мора вечнай воляй...»: Творчасць Алеся Гурло // Роднае слова. – 2002. – ¹ 1. – С.13-17.

3.Штрых³ да а¢тапартрэта, нап³саныя Алесем Гурло ¢ стал³нск³х засценках // Л³М. – 1992. – 10 красав. – С.8-9.

Лявон Гмырак

(Мечысла¢ Бабров³ч (1891 – 1915))

Люб³¢ бязмерна свой край пакутны З.Бядуля

Лявон Гмырак – найперш л³таратуразна¢ца.

Равесн³к Макс³ма Багданов³ча. Бл³зка таго пражы¢ усяго дваццаць чатыры гады, тры з як³х (1912-1914) был³ ахвяраваны беларускаму адраджэнню. За год да смерц³ (заг³ну¢ на ³мперыял³стычнай вайне) працава¢ настольк³ апантана, што адз³н тольк³ пл¸нны год выяв³¢ у ³м прафес³йнага крытыка ³ публ³цыста.

Сва³м артыкулам «Яшчэ раз аб сплачыванн³ до¢гу» (1913) Л.Гмырак прылучаецца да палем³к³, распаленай падчас вядомай у г³сторы³ нашан³¢скай дыскус³³ 1913 года аб шляхах разв³цця л³таратуры. Вядома, сал³дарызава¢ся з «адным з парнасн³ка¢» Янкам Купалам, апанентам В.Ласто¢скага. Дзякуючы Купалавай падтрымцы шырока разгарну¢ свой талент на старонках «Нашай н³вы».

Разнастайнасць ³ актуальнасць праблем крытычных ³ публ³цыстычных артыкула¢ Л.Гмырака («Беларускае нацыянальнае адраджэнне», «Свайго не чурайся, чужому навучайся», «Тарас Ша¢чэнка», «Якой нам трэба школы», «Аб вясковай ³нтэл³генцы³», «Хто з нам³, хто проц³¢ нас», «Мова ц³ гутарка», «Як³ шрыфт», «Нацыя ³ рэл³г³я» ³ ³нш.).

Л.Гмырак – адз³н з першых крытыка¢, хто актуал³зава¢ праблему паскоранага разв³цця л³таратуры поруч з праблемай творчай вучобы ¢ клас³ка¢ сусветнай л³таратуры.

43

Эп³сталярная спадчына Л.Гмырака (на жаль, не ¢кладзеная ¢ апошн³ зборн³к выбранага (1993)). Тоеснасць псе¢дан³ма (’хмуры, суровы’) нял¸гкаму, затое пачэснаму наробку.

Творы

Ãмырак Л. Творы: Проза. Крытыка. Публ³цыстыка / Уклад., падрыхт. тэксту, прадм. ³ камент. У.Конана. – Мн.: Маст. л³т., 1992. - 239 с.

· Крытычныя артыкулы:

«Яшчэ раз аб сплачыванн³ до¢гу», «Свайго не чурайся, чужому навучайся», «Тарас Ша¢чэнка».

· Публ³цыстычныя артыкулы:

«Беларускае нацыянальнае адраджэнне», «Якой нам трэба школы», «Аб вясковай ³нтэл³генцы³», «Хто з нам³, хто проц³¢ нас».

Крытычная л³таратура

1.Конан У. «Хаце¢ ¸н вол³ для сялян» // Гмырак Лявон. Творы. – Мн.: Маст. л³т., 1993.

2.Конан У. «Люб³¢ бязмерна свой край пакутны»: Л¸с ³ творчасць Лявона Гмырака // Л³М. – 1991. – 19 чэрв.

3.Ìàðö³íîâ³÷ À. Каб менела «белых плям» // Марц³нов³ч А.А. Шляхам пра¢ды: Выбраныя старонк³ беларускай л³таратуры ¢ святле с¸нняшняга дня: Л³т.-крытыч. арт. – Мн.: Нар. асвета, 1994. – С.122-126.

4.Янушкев³ч Я. Ад шчырай душы ³ сэрца // Полымя. – 1994. – ¹ 2.

Ì.Àðîë

(Сцяпан Пяцельск³ (1890 – 1918))

Пара, з’яв³сь, Пясняр радное стараны!

М.Арол – майстрав³ты л³рык, адз³н з першых даследчыка¢- прапагандыста¢ беларускай народнай песн³, публ³цыст.

Наста¢н³ча¢ на Беласточчыне, на Гродзеншчыне. Адваява¢ першую ³мперыял³стычную вайну. Вершам «Песня» дэбютава¢ у «Нашай н³ве» (1909). Кн³га М.Арла «Л³рн³к», рукап³с (³ суправаджальны л³ст) якой бы¢ дасланы ¢ Беларускае выдавецкае таварыства ¢ В³льн³ ¢ 1913 годзе, так ³ не пабачыла свет пры жыцц³ а¢тара. Ды ³ самога паэта амаль не друкавал³ ¢ «Нашай н³ве» (хоць рукап³с чака¢ свае пары штодня). Загадка, сатканая з суквецця пытання¢, да разгадк³ як³х дакранаюцца дапытл³выя даследчык³.

«Безумо¢на, Купала не мог не разумець значнасц³ гэтай працы

(дасланага М.Арлом рукап³су. – А.А.) – даводз³ць А.Петрушкев³ч. –

Сярод верша¢ сапра¢ды «слабых» сустракаюцца надзвычай ярк³я, адшл³фаваныя, што ³ с¸ння здз³¢ляюць, уражваюць таленав³тасцю ³х а¢тара. Канешне, ваенная зав³руха не

44

спрыяла. Але ж, кал³ не тады, то чаму не – пазней, напрыклад,

у надзвычай пл¸нным 1922 годзе, кал³ мног³я беларуск³я п³сьменн³к³ атрымал³ свае кн³г³?» ² далей: «На жаль, з-пад

Купалавага пяра не ¢зня¢ся кал³сь на по¢ную с³лу да беларуса¢

ïàýò Ì.Àðîë»15 .

Дасланыя пяцьдзесят верша¢ «Л³рн³ка» ¢ражваюць найперш сва¸й разнастайнасцю: адраджэнск³ пафас («Да Песняра», «Ся¢- цам», «Кл³ч», «Арфа»), ф³ласофск³ роздум («Ноччу», «Смерць ³ жыцц¸», «Маркотна мне»), ³нтымная спавядальнасць («Санет», «Дзя¢чыне», «Не знаю я...», «Маладыя леты»), элег³чная танальнасць («Стогн», «Досв³та», «Не, не магу я перадаць»), фальклорная песенная стыл³зацыя («Сядз³ць голуб на бярозе», «Ой вы, птушк³, паляц³це», «Каб была я птушкай»). Усведамленне пяснярскай м³с³³ вярнуць г³старычную памяць, абудз³ць «³скаркай святой» у закл³кавым вершы «Да песняра». Напо¢неная нашан³¢ск³м пафасам сугучнасць матыва¢, вобразнага свету паэз³³ М.Арла ³ Янк³ Купалы: вершы «Да песняра» М.Арла ³ «Па¢стань» Я.Купалы, «Досв³та» М.Арла ³ «Выйдз³...» Я.Купалы, «Сынам Беларус³» М.Арла ³ «Беларуск³я сыны» Я.Купалы. Экспрэс³¢на-асацыяты¢ны стыль, нашан³¢ская эстэтычная с³мвол³ка, палымяная пропаведзь ³ выкрывальн³цк³ памфлет.

Л³рыка М.Арла песенная, фальклорна аздобленая. Пра гэта сведчыць першы верш «Песня», спе¢ная назва кн³жк³ «Л³рн³к», шматл³к³я вершы-«песн³». Усведамленне народнай песн³ як крытэрыя народнасц³ л³таратуры, ужыванне народна-песенных традыцый лучыць погляды М.Арла ³ М.Багданов³ча (згадайма артыкул апошняга «Забыты шлях»). В³даць, небеспадста¢на строг³ крытык М.Багданов³ч у артыкуле «За тры гады (1913) ацан³¢ паэтычны дар М.Арлатворцы на¢здз³¢ ясна: «мае пал¸т ³ талент». Пра¢да, прагноз «пал¸ту» ¢высь, так магчымы, да «будучых вяко¢», не збы¢ся. М.Арол – прапагандыст народнай песн³ (артыкулы «Аб нашай песн³», «Спявайце свае песн³»).

Публ³цыстыка М.Арла надзвычай актуальная: абранне шляху наста¢н³цкай ³нтэл³генцыяй (арт. «З нашага жыцця»), палем³ка з ворагам³ беларушчыны, водпаведзь панам ³ паням мачульск³м, хва- ляванне-боль за «чужынскасць» беларуса¢ (арт. «Што гаворыць п.Мачульская аб беларусах ³ ³х нацыянальным адраджэнн³»).

Вяртанне з неапра¢данага забыцця сла¢нага паэта-нашан³¢ца М.Арла – гэта наш набытак.

15Петрушкев³ч А. Ц³ з-пад Купалавага крыла?.. // Тэрмап³лы. – 2000. – ¹ 3. –

Ñ.167-168, 170.

45

Мастацк³я творы

Àðîë Ì. Л³рн³к: Творы / Уклад., прадм., камент. ².Саламев³ча. – Мн.: Маст. л³т., 1991. – 181 с.

· Вершы:

«Песня», «Да песняра», «Ся¢цам», «Арфа»; «Маркотна мне», «Смерць ³ жыцц¸»; «Маладыя леты», «Досв³та», «Сядз³ць голуб на бярозе», «Каб была я птушкай», «Ой вы, птушк³, паляц³це».

· Публ³цыстыка:

«Аб нашай песн³», «Спявайце свае песн³», «З нашага жыцця», «Што гаворыць п.Мачульская аб беларусах ³ ³х нацыянальным адраджэнн³».

Крытычная л³таратура

1.Саламев³ч Я. З-пад Купалавага крыла // Арол М. Л³рн³к. – Мн.: Маст. л³т., 1991.

2.Петрушкев³ч А.М. Вяртанне спадчыны: «Год беларуса» Старога Уласа ³ «Л³рн³к» М.Арла // Весн³к ГрДУ. Серыя 1. – 2001. – ¹ 2(7). – С.146153.

3.Петрушкев³ч А. Ц³ з-пад Купалавага крыла?.. // Тэрмап³лы. – 2000. –

¹3. – Ñ.167-170.

4.Саламев³ч Я. М. Арол – нашан³¢ск³ паэт, перакладчык, публ³цыст //

Беларуская мова ³ л³таратура ¢ школе. – 1998. – ¹ 6. – С.66-68.

5.Федзюкîâà Ì. З-пад Купалавага крыла // Бел. нива. – 1995. – 5 дек.

6.Øâåä Â. Успам³н пра М.Арла // Н³ва. – 1978. – 15 студз.

Каз³м³р Сваяк

(Канстанц³н Стапов³ч (1890 – 1926))

Дасьць Бог, супольна з беларуск³м людам мал³цца будзем у Хрыстовым храме

Каз³м³р Сваяк – паэт-адраджэнец, кс¸ндз-асветн³к, ф³лосаф. Ягоныя паплечн³к³-сучасн³к³ – беларуск³я п³сьменн³к³-святары,

нашы земляк³: Андрэй Зязюля, В³нцук Адважны, Адам Станкев³ч, Янка Был³на ³ ³нш.

Асоба кс.К.Стапов³ча вабная найперш «ахвярным патрыятызмам» (У.Калесн³к) паэта-адраджэнца ³ святара. Сваяковая пяснярская м³с³я была сувымерная тольк³ з Боскай. Так, л³дар хрысц³янскай беларускай дэмакраты³, кс¸ндз ³ крытык Адам Станкев³ч у сва¸й кн³зе «К.Сваяк. Нарысы аб ягонай ³дэалог³³» (В³льня, 1931) падкрэсл³ва¢ арыг³нальнасць Сваяка як святара ³ паэта ¢ тым, што

«краса ¢ яго творстве не ¸сць самамэта, а тольк³ сродак... да

гало¢най – знайсц³ сэнс, аснову беларускага адраджэння, адчасьц³ ³ сэнс жыцця агулам»16 . Само ахвярнае слугаванне Богу,

16 Цыт. па: Мароз К.М. Творчасць К.Сваяка ¢ ацэнках заходнебеларускай крытык³ // Весц³ АН Беларус³. Сер. гуман³тар. навук. – 1996. – ¹ 1. – С.59.

46

Айчыне, Паэз³³ сталася для К.Сваяка сэнсам жыцця. Як святар ¸н адчува¢ моц жыватворнага духа адраджэнскай хвал³, дба¢ пра стварэнне «Беларускага Народнага Дома». Можа таму так хацелася К.Сваяку бачыць сваю паэтычную кн³гу «Мая л³ра» з ³люстрацы- ям³-абразкам³ мастака Язэпа Драздов³ча ¢ стыл³ «Пагон³» (маецца на ¢вазе карц³на мастака «Пагоня Ярылы», нап³саная ³м у 1921 годзе). Паэтычная кн³га «Мая л³ра» (1924, В³льня) К.Сваяка выйдзе без так жаданых ³люстрацый, але духо¢ная еднасць абодвух адраджэнца¢ падштурхне засв³рскага святара нап³саць в³ленскаму мастаку с³мвал³чна-спавядальныя словы: «Вы мне ³дэ¸вы сваяк...». То сваяцтва па духу ¢ служэнн³ адраджэнскай ³дэ³.

Выкл³каная дыскус³я ¢ друку пасля выхаду «Ма¸й л³ры». На думку крытыка А.Нав³ны, Сваяку-паэту «душна ³ цесна... у тых путах», для крытыка Сул³мы Сваяк «малаверны». Абаран³¢ дзею сваяковага «сэрца ³ вол³» кс¸ндз ³ крытык А.Станкев³ч.

Гармон³я дзвюх ³дэй – Бога ³ Айчыны – выснова пакутных шукання¢-блукання¢ К.Сваяка. Бунт душы л³рычнага героя «Ма¸й л³ры». Натуральнасць моманта¢ рэфлекс³³, сумнення¢. Патрыятычнахрысц³янск³я матывы, с³нтэз б³блейска-паганскага славянскай м³фалог³³ ¢ паэз³³ К.Сваяка выя¢лял³ наватарск³ падыход да адраджэнскай тэматык³. Патрыятычна-адраджэнск³ пафас верша¢ («О, край мой родны!..», «Божа, зжалься...», «Пашл³ мне, божа...», «Тастамент»). «У Сваяка, – п³ша У.Калесн³к, – узн³кае ³ моцна раз-

гортваецца тэма раздвоенага сэрца, сэрца надарванага, зняверанага, якое б’ецца пам³ж бунтам ³ зм³рэннем. Гэтае х³станне чыстага ³ добрага сэрца, злагоджанага векавою хрысц³янскаю

культурай зм³рэння, надае своеасабл³васць паэз³³ Сваяка»17 . Заступн³цтва перад Богам за Беларусь – дам³нанта ¢с¸й паэз³³ К.Сваяка.

Надзвычайная л³рычнасць, спавядальнасць музы Сваяка ¢ ³нтымных пачуццях («Не чаруй», «Эрас ³ Пс³хея»), у ³мпрэс³ян³стычным верлена¢ск³м светаадчуванн³ («Спав³¢ мне сэрца жаль...»).

Падзв³жн³цкая самаахвярная культурная праца пастыраасветн³ка К.Сваяка сярод параф³ян. Арган³зацыя гуртка беларускай моладз³ «Ха¢рус сваяко¢» (1916) у Клюшчанах, стварэнне хору беларускай песн³, дбанне пра мову ¢ беларуск³х школах, арган³зацыю беларуск³х наста¢н³цк³х курса¢. Беларус³зацыя касц¸ла. Пагрозы з боку в³ленскага касцельнага начальства.

Перавыданн³ пасмяротнага дз¸нн³ка «Дзея ма¸й мысл³, сэрца ³ вол³» (ажно чатыры). Падрыхтаваны К.Сваяком мал³то¢н³к для

17 Калесн³к У. Ветраз³ Адысея. – Мн., 1977. – С.194.

47

беларуса¢-катал³ко¢ «Голас душы» ³ духо¢нае параф³яльнае набажэнства «Голас душы» ¢ менск³м Чырвоным касц¸ле святых Сымона ³ Алены.

Народна-хрысц³янскае света¢спрыманне ¢ сучаснай беларускай паэз³³.

Мастацк³я творы

Сваяк К. Дзея ма¸й мысьл³, сэрца ³ вол³. – 4-е выд. – Менск: МНВП «Стенер», 1992. – 44 с.

Сваяк К. Мая л³ра. [Рэпрынт. узна¢ленне выд. 1924 г.]. – Мн.: Маст. л³т., 1993. – 115 с.

· Вершы:

«О, край мой родны!..», «Божа, зжалься...», «Пашл³ мне, Божа...», «Тастамент»; «Не чаруй», «Эрас ³ Пс³хея»; «Спав³¢ мне сэрца жаль...»

Крытычная л³таратура

1.Êалесн³к У. Ветраз³ Адысея. – Мн., 1977. – С.141-143, 226-227.

2.Сачанка Б. Каз³м³р Сваяк // Сачанка Б. Сняцца сны аб Беларус³...: Л³т.- крытыч. артыкулы, ³нтэрв’ю. – Мн., 1990. – С.281-284.

3.Тарасюк Л. Адметнасць рамантызму ¢ паэз³³ Каз³м³ра Сваяка // Тарасюк Л. Мастацк³я к³рунк³ ³ плын³ ¢ беларускай паэз³³ Х²Х – пачатку ХХ ст.: Вучэб. дапам. для студэнта¢ ф³лал. фак. – Мн.: БДУ, 1999. – С.60-62.

4.Багданов³ч ². «Вы мне ³дэ¸вы сваяк» // Наша вера. – 1998. – ¹ 2. –

Ñ.54-56.

5.Багданов³ч ². «Пашл³ нам, божа, пару такую...» // Стал³ца. – 1995. – 17 сак. (¹ 11). – С.12.

6.Мароз К.М. Творчасць К.Сваяка ¢ ацэнках заходнебеларускай крытык³ // Весц³ АН Беларус³. Сер. гуман³тар. навук. – 1996. – ¹ 1. – С.57-63.

7.̳õàльчык С. Мысл³, сэрца ³ волю народу свайму... // Биржа информации. – 2000. – 17 февр. (¹ 7). – С.4.

8.Пяткев³ч А. Беларуск³ святар ³ паэт // Сьв³цязь. – 1994. – ¹ 1. – С.87-90.

9.Стапов³ч Б. З успам³на¢ пра Каз³м³ра Сваяка // Полымя. – 1990. – ¹ 2.

10.Тарасюк Л. Боскае ³ зямное: Паэз³я А.Зязюл³ ³ К.Сваяка // Л³М. – 1995. – 30 чэрв. (¹ 25-26). – С.6-7.

Франц³шак Аляхнов³ч

(1883 – 1944)

Я – не пал³тык, я – культурн³к...

. . .

Круц³ не круц³ – трэба памярц³

Франц³шак Аляхнов³ч – грамадска-пал³тычны дзеяч, «бацька навейшай беларускай драматург³³» (².Дварчан³н), першы беларуск³ тэатразна¢ца, паэт, акц¸р, рэжыс¸р, а¢тар першага твора пра стал³нск³я рэпрэс³³.

48

Летуценн³к па натуры ³ бунтар, Ф.Аляхнов³ч – знакавая постаць беларускага адраджэння, якому прысвяц³¢ сва¸ пакручастае жыц- ц¸ да самых апошн³х дз¸н. Насамрэч ягонае жыцц¸ пара¢но¢ваюць з няскончанай драмай. Шлях³ пакут ³ расчаравання¢. Ды ³ скон- чыць самому няскончаную драму не пашчасц³ла – за год да свайго адыходу нап³ша-напрарочыць свой апошн³ твор – «Круц³ не круц³

– трэба памярц³». «Апошняй штукай» станецца белая пляма забойства. Лаб³рынтная загадкавасць «ценя¢ жыцця» роб³ць постаць Ф.Аляхнов³ча надзвычай неардынарнай.

Ф.Аляхнов³ч – у мног³м пачынальн³к, першапраходца. Пача- так беларускага тэатразна¢ства. «Беларуск³ тэатр» (1924) – першае даследаванне па г³сторы³ беларускага тэатра. Першы зварот да ¢рбан³стычнага малюнка. Першы «рэвалюцыйны» твор «Кал³сь» (1917). Пачатак «новай» беларускай драмы («Страх³ жыцця» (1918), «Цен³»). Першы твор пра стал³нск³я рэпрэс³³, твор так званай «гулага¢скай» тэматык³ – дакументальная аповесць «У к³пцюрах ГПУ» (1935).

Л³таратурная творчасць Ф.Аляхнов³ча пачынаецца з «Нашай Н³вы». Пра адз³н з ягоных твора¢ М.Багданов³ч за¢важыць: «У

Аляхнов³ча ¢да¢ся «Сон», хоць ³ нап³саны ¸н давол³ заблытана, але гэта якраз дарэчы пры ап³санн³ сну»18 . Рэжыс¸рск³ дэбют Ф.Аляхнов³ча – удзел у першай беларускай вечарыне ¢ В³льн³ (1910, пастано¢ка п’есы «Па рэв³з³³» Марка Крап³¢н³цкага). Першы драматычны твор – «На Антокал³» (1914-1915, «Лук³шк³»). М³ж тым адз³н з першых драматычных твора¢ Ф.Аляхнов³ча «Батлейка» (1915; надрукава¢ в³ленск³ катал³цк³ тыдн¸в³к «Беларус») ц³ не ¸сць смелая спроба адрадз³ць батлейку на Беларус³.

Удзел у Першым таварыстве беларускай драмы ³ камеды³ (1917, ³н³цыятары – Ф.Жданов³ч, У.Фальск³, ².Буйн³цк³). Тэатр Аляхнов³ча («Беларуск³ пралетарск³ тэатр»).

На творчым даробку Ф.Аляхнов³ча каля 20 п’ес. Па колькасц³ нап³санага ¸н уступае х³ба што У.Галубку. Менав³та Ф.Аляхнов³ч разнаста³¢ беларускую драму новым³ формам³: сатырычная ³ бытавая камедыя («Заручыны Па¢л³нк³» (1918), «Пан м³н³стар» (1922) ³ ³нш.); сацыяльна-бытавая драма («Кал³сь» (1917), «Няскончаная драма» (1920) ³ ³нш.), казачныя ц³ алегарычныя творы («Птушка шчасця» (1920), «Круц³, не круц³ – трэба памярц³» (1943) ³ ³нш.); трагедыйныя творы («Страх³ жыцця» (1918), «Цен³» (1919) ³ ³нш.). Усе творы Ф.Аляхнов³ча сцэн³чныя, бо п³са¢ свядома тольк³ для тэатра. Адметная апазнавальнасць героя¢ аляхнов³-

18 Багданов³ч М. Збор твора¢: У 3 т. – Мн., 1993. – Т.2. – С.228.

49

ча¢ск³х драматычных твора¢ – ня¢рымсл³вае ¢жыванне аблюбаванага ³м³ слова «авантуры».

Вобраз псе¢дабеларускага дзеяча беларуса-адраджэнца ¢ п’есе «Пан м³н³стар».

Адз³ныя б³яграф³чныя творы Ф.Аляхнов³ча – драматычны твор «Няскончаная драма» (1920) ³ дакументальная аповесць «У к³пцюрах ГПУ» (1935).

«У к³пцюрах ГПУ» (1935) – першы твор на антыгулага¢скую тэму. Макс³мальная пра¢дз³васць ³ аб’екты¢насць – а¢тарская манера п³сьма ³ адначасова споведзь вязня стал³нскага ГУЛАГу. У «Эп³логу» а¢тар «смакуе»: «Канчаю. Я чу¢, кажуць, што я зашмат

добрага нап³са¢ аб Саветах. Што-ж зраб³ць! Я п³са¢ пра¢ду»19 . Зрыванне «масак». Выкрыцц¸ пачварнасц³ татал³тарнага рэжыму ³ прадажнасц³ мастацтва.

Ф.Аляхнов³ч ³ сусветная л³таратура: У.Шэксп³р (пераробка сюжэта¢ ³ншых а¢тара¢), Г.²бсен (пачынальн³к «новай» драмы), С.Пшыбышэ¢ск³ (прырода м³стычнага). М³ж тым Ф.Аляхнов³ч – самабытны беларуск³ драматург, бацька беларускай драматург³³.

Мастацк³я творы

Аляхнов³ч Ф. У капцюрох ГПУ: Аповесць. / Уклад. А.У.Жынк³на ³ Ю.Р.Чудз³на; Прадмова А.В.Бяляцкага; Паслясло¢е А.А.Дышлев³ча. – Мн., 1994. – 238 с.

Беларуская драматург³я. Вып. 1. /Рэдкал.: А.Сабале¢ск³ ³ ³нш. – Мн.: Навука ³ тэхн³ка, 1994. – 172 с.

· Ф.Аляхнов³ч: камедыя «Пан м³н³стар»

Крытычная л³таратура

1.Бяляцк³ А.«Як я памру...»: Франц³шак Аляхнов³ч: 1883 – 1944 // Бяляцк³

À.Вяртання ма¢кл³вая споведзь. – Мн., 1994.

2.Лысенка З. Драматург, акц¸р Франц³шак Аляхнов³ч // Сыны ³ пасынк³ Беларус³ / Уклад. С.В.Барыс – Мн.: Полымя, 1996. – С.359-375.

3.Ìàðö³íîâ³÷ À. Хто ж ¸н, Франц³шак Аляхнов³ч? // Марц³нов³ч А. Сувязь: Л³т.-крытыч. арт. – Мн.: Маст. л³т., 1994. – С.3-18.

4.М³шчанчук М. Л¸с ³ творчасць Франц³шка Аляхнов³ча // М³шчанчук М. Л³таратура ХХ стагоддзя: спроба пераасэнсавання: Вуч.-метад. дапам. – Мн., 1996. – С.64-93.

5.Íÿô¸ä Ó. Франц³шак Аляхнов³ч: Тэатральная ³ грамадска-пал³тычная дзейнасць. – Мн., 1996.

6.Сабале¢ск³ А. Адметны след // Абнав³цца духам: Старонк³ сучас. л³т. крытык³ / Склад. Н.Е.Пашкев³ч. – Мн.: Маст. л³т. – 1992. – С.366-377.

19 Аляхнов³ч Ф. У капцюрох ГПУ. Аповесць. – Мн., 1994. – С. 233.

50