Раздзел і. Краязнаўства як навука і грамадская дзейнасць

Глава 1. Тэарэтычныя і метадалагічныя пытанні краязнаўства

Ведаць свой край, дзе чалавек нарадзіўся ці жыве, жадае кожны. Для адных – гэта праца і абавязак, для іншых – захап­ленне, турыстычная прыемнасць, але для ўсіх – замілава­насць і любоў да малой радзімы. Магутным поклічам прызываюць нашчадкаў помнікі мінуўшчыны, цудоўныя краявіды, постаці змагароў за свабоду, дзеячаў мастацтва, навукі, культуры, адукацыі. Усведамленне вялікай мінуў­шчыны з'яўляец­ца моцным стымулам да пабудовы будучыні. Высакародныя пачуцці падштурхоўваюць людзей набываць веды, даследаваць родны край, працаваць на карысць яго развіцця, ушаноў­ваць гістарычныя сімвалы. Такая дзейнасць людзей мае даўнія карані.

Краязнаўства – гэта ўсебаковае вывучэнне асобнага рэгіёну ці населенага пункта мясцовым насельніцтвам, а таксама спецыялістамі навуковых устаноў². Важна ўсведамляць, што тэрмін “краязнаўства” разглядаецца як комплекс навуковых дысцыплін і ўсебаковае вывучэнне краю мясцовымі жыха­рамі, а таксама як грамадскі рух, які аб’ядноўвае мясцовае насельніцтва. Аб’ектам пазнання ў краязнаўстве з’яўляецца тэрыторыя, мясцовасць, што вызначаецца паняццем “край” ці “рэгіён”. Край – канкрэтная частка тэрыторыі дзяржавы, якая звычайна супадае з адзінкамі сучаснага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага дзялення і вызначаецца з улікам змяненняў гістарычных меж, а таксама фізіка-геаграфічных, прыродна-кліматычных, геалагічных, эканамічных і іншых крытэрыяў раяніравання. Паняцце “край”³ працяглы час выкарыстоў­ваецца ў айчыннай навуцы, у тым ліку ў бібліятэказнаўстве і бібліяграфазнаўстве. У пачатку 60-х гг. ХХ ст. у эканамічнай навуцы пачынае выкарыстоўвацца тэрмін “рэгіён”. Тэрмін “рэгіён” абазначае буйное тэрытарыяльнае аб’яднанне як унутры краіны, так і свету ў цэлым, для якога характэрны агульныя кліматычныя і геаграфічныя ўмовы, развітыя эканамічныя, палітычныя, культурныя, этнічныя і іншыя сувязі. Выкарыстанне паняцця і вытворных ад яго хутка пашыралася. Гэтым тэрмінам зараз называюць і адміністра­цыйна-тэрытарыяльныя адзінкі. Напрыклад, статыстычныя даведнікі “Регионы Республики Беларусь” і “Регион Минск” комплексна раскрываюць развіццё абласцей і сталіцы⁴.

На сучасным этапе паняцці “край” і “рэгіён” выкарыстоў­ваюцца для абазначэння сферы бібліятэчна-бібліяграфічнай дзейнасці, што вылучаецца па тэрытарыяльна-зместавай прымеце. Спробы бібліятэказнаўцаў і бібліяграфазнаўцаў дакладна размежаваць паняцці “край” і “рэгіён” мелі дыс­кусійны характар і не прывялі да прыняцця адзінай пазіцыі⁵. Некаторыя спецыялісты прапануюць выкарыстоў­ваць гэтыя тэрміны як сінонімы, напрыклад А.В.Прадзеіна. Яна падкрэс­лівае цёплую эмацыянальную афарбоўку паняцця “край” і шырокае распаўсюджанне паняцця “рэгіён”. У бліжэйшай перспектыве бібліятэчнага краязнаўства прагназуецца далейшае выкарыстанне абодвух тэрмінаў.

Дзейнасць краязнаўцаў накіравана на вывучэнне асобных тэрыторый у межах краіны. Краязнаўцы сцвярджаюць, што непаўторныя ў часе комплексы з’яў, іх істотныя рысы самі сабой утвараюць у свядомасці краязнаўца-даследчыка прасторавыя межы рэгіёну⁶. Лічыцца, што вельмі малая тэрыторыя – дом, вуліца, якія не адлюстроўваюць з неабходнай паўнатой пералічаных сукупнасцей і сувязяй, не могуць называцца краем, аднак з’яўляюцца аб’ектамі краязнаўчага вывучэння. На тэрыторыі краю аб’ектамі вывучэння з'яўляюцца розныя з’явы, працэсы, канкрэтныя людзі, помнікі, прадпрыемствы і інш. Таму ў краязнаўстве сфарміраваліся розныя прадметныя сферы вывучэння вызначанай мясцовасці: яе прыроды, эканомікі, дэмаграфіі, гісторыі, мовы, культуры, мастацтва. На іх аснове сфарміраваліся галіны краязнаўства. Галіновае краязнаўства паглыблена вывучае асобныя кірункі: гіста­рычны, геаграфічны, этнаграфічны, літаратурны, тапані­мічны, мемарыяльны, ахову помнікаў і інш.⁷ Сярод шматлікіх галін развіваецца і бібліятэчна-бібліяграфічнае краязнаўства. Развіваецца і комплекснае краязнаўства, якое разглядае ўсе звесткі ва ўзаемасувязі.

Краязнаўчае вывучэнне мясцовасці мае пэўную спецыфіку. У чым яна? Можна паставіць пытанне: ці патрэбна жыхару Вілейшчыны, які жадае апісаць яе лясы, вывучаць адрозненне сасны ад ёлкі, хвойных ад ліставых? Ці краязнаўцу, які вывучае фізічны тып насельніцтва Палесся, трэба ведаць функцыі шматлікіх органаў чалавека? Вядома, што не. Краязнавец зыходзіць з непаўторных і адметных рыс краю ў часе і прасторы, як бы індывідуальнасці краю, і імкнецца выявіць яго вобраз. Менавіта ў краязнаўчым вывучэнні і даследаваннях засяроджваюцца на тых прадметах, з’явах і працэсах, якія ўплываюць на дасягненне той непаўторнасці, таго вобліку і адметнасці, якую мае край. Такім чынам, існуе краязнаўчы падыход, які ўяўляецца абгрунтаваным пры вывучэнні краю як асобнай, непаўторнай у прасторы і часе адметнасці. Краязнаўчы падыход – гэта асноўны метад краязнаўства. У краязнаўстве таксама выкарыстоўваюцца метады вывучэння дакументальных крыніц, даследавання прадметаў матэрыяльнай культуры, палявыя даследаванні і назіранні, анкетаванне, картаграфаванне, бібліяграфічныя і іншыя метады.

Высокую каштоўнасць маюць комплексныя даследаванні рэгіёнаў і населеных пунктаў, якія рознабакова адлюстроў­ваюць мінулае і сучаснасць. У пэўныя гістарычныя перыяды вылучаюцца галоўныя тэмы, задачы, вакол якіх канцэнтруюцца даследаванні краю. Напрыклад, у савецкі час асабліва вывучаліся гісторыя рэвалюцыйнага і партызанскага руху, падзеі Вялікай Айчыннай вайны, развіццё сацыялістычнай эканомікі, на сучасным этапе – даследаванні гістарычнага мінулага, традыцый, звычаяў, сямейна-радавой гісторыі.

Задачы краязнаўства спецыфічна праяўляюцца ў розных грамадскіх сферах. Краязнаўцам-даследчыкам неабходна арганізаваць збор матэрыялу для навуковых даследаванняў, правесці поўную яго апрацоўку і вывучэнне. Рэкамендуецца забяспечыць рэпрэзентацыйнасць матэрыялу, інакш вывучэнне можа быць прыблізным ці нават скажоным. Важна прасачыць тэрытарыяльнае распаўсюджанне аб’ектаў, з’яў. Гэта значыць, што недастаткова зафіксаваць у межах рэгіёну наяўнасць вывучаемага, але трэба адзначыць і іншыя пункты яго існавання; класіфікаваць аб’екты па групах.

Краязнаўства стымулюе развіццё многіх навук, узаема­дзейнічае з імі. Краязнаўцы збіраюць і апрацоўваюць фактычны матэрыял, патрэбны для развіцця этнаграфіі, фалькла­рыстыкі, геаграфіі, мовазнаўства, генеалогіі, тапані­мікі і іншых навук.

У папулярызацыі ведаў у сферы культуры галоўнымі задачамі краязнаўства з’яўляюцца выхаванне патрыятызму, інфармацыйна-рэгіянальнага стылю мыслення, сацыяльнай актыўнасці, рацыянальных паводзін у навакольнай прырод­най і сацыяльнай сферах, засваенне культурных здабыткаў рэгіянальнай супольнасці. Яго сацыяльная дамінанта – фармі­раванне патрыятызму, любві да “малой” радзімы і краіны, каштоўных ідэйна-маральных арыенціраў асобы, накіраваных на разумнае выкарыстанне разнастайных мясцовых рэсурсаў, заклапочанай у захаванні, распаўсюджанні і перадачы назапа­шаных культурных каштоўнасцей. Краязнаўства з’яўляец­ца надзейным падмуркам грамадзянскага выхавання і засваення дзяржаўнай ідэалогіі.

У галіне адукацыі краязнаўства на працягу многіх дзеся­цігоддзяў займае важнае месца ў вучэбна-выхаваўчым працэсе ўсіх узроўняў сістэмы адукацыі ў Беларусі. Гэта з’ява мае месца і ў адукацыі замежных краін. Краязнаўчыя веды разглядаюцца як кампанент ведаў і фарміравання света­погляду сучаснага адукаванага чалавека і спецыяліста.

Краязнаўства садзейнічае сацыяльна-эканамічнаму і куль­турнаму развіццю розных сфер і галін асобных мясцовасцей і населеных пунктаў, зберажэнню і рацыянальнаму выка­ры­станню мясцовых прыродных рэсурсаў, экалагічнаму выха­ванню.

Па формах арганізацыі краязнаўства падзяляецца на дзяржаўнае (навуковае), грамадскае і школьнае. У дзяржаў­ным краязнаўстве вывучэннем краю займаюцца ўстановы навукова-даследчага профілю: навукова-даследчыя інстыту­ты, музеі, бібліятэкі, ВНУ. У грамадскім краязнаўстве ўдзель­нічаюць краязнаўцы-аматары і грамадскія арганізацыі. Школьнае краязнаўства развіваецца школамі і іншымі вучэбна-выхаваўчымі ўстановамі, якія арганізуюць вучэб­ную, пазашкольную і іншую дзейнасць вучняў па краязнаўстве. Адпаведна далейшай дыферэнцыяцыі сацыяльных інстытутаў грамадства, занятых краязнаўствам, магчыма вылучаць бібліятэчна-бібліяграфічнае, музейнае і іншыя формы края­знаўства.

Суб’ектамі краязнаўства з’яўляюцца асобы, якія прафесія­нальна і як аматары займаюцца гэтай дзейнасцю: праводзяць краязнаўчыя даследаванні, папулярызуюць краязнаўчыя веды, выкладаюць краязнаўчыя дысцыпліны. Вывучэнне краю – абавязак спецыялістаў-краязнаўцаў. Гэта супрацоўнікі краязнаўчых музеяў, архіваў, экскурсаводы, бібліятэкары, выкладчыкі, вучоныя і інш. Вялікую колькасць складаюць і непрафесіянальныя краязнаўцы – людзі розных прафесій, узроўню адукацыі, узросту – ад школьнікаў да пенсіянераў. Прафесіянальных краязнаўцаў і аматараў вызначаюць такія інтэлектуальныя, псіхалагічныя і грама­дзянскія рысы, як імкненне пастаянна паглыбляць веды аб краі, высокі інтэлектуальны ўзровень, начытанасць, развітая гістарычная свядомасць, адчуванне інфармацыйнай сувязі з папярэднімі пакаленнямі, з дадзенай тэрыторыяй, высокі ўзровень кантактнасці, ініцыятыўнасць, энергічнасць, здоль­насць пераадольваць перашкоды, высокая сама­ацэнка, упэўненасць у сваіх сілах, пачуццё ўласнай годнасці.

У цэлым самаасэнсаванне гэтых людзей часцей за ўсё зыходзіць з дзейснага пачатку – з імкнення пера­адолець недахопы мясцовага жыцця і актыўна ўдзельнічаць у развіцці краю.

У сваёй дзейнасці краязнаўцы выкарыстоўваюць вялікае кола крыніц. Да краязнаўчых крыніц адносяцца крыніцы ўсіх відаў, якія заключаюць інфармацыю, звесткі аб тым ці іншым краі. Крыніцы падзяляюцца на рэчавыя, пісьмовыя, аўдыё­візуальныя і машыначытальныя.

Рэчавыя крыніцы – гэта любыя аб'екты матэрыяльнай культуры: вынікі археалагічных раскопак (старажытныя прадметы, забудаванні або пахаванні, тое, што захавалася на зямной паверхні, пад зямлёй і пад вадой), этнаграфічных экспедыцый (вопратка, гаспадарчыя рэчы і інш.), прыродных даследаванняў (узоры мінералаў), розныя вырабы: прадукты вытворчасці (хлеб), прылады працы, бытавыя рэчы, упры­гожванні і інш.

Пісьмовыя – гэта рукапісныя, друкаваныя і машына­чытальныя тэксты. Пісьмовыя крыніцы падзяляюцца на две асноўныя групы: актавага (дакументальнага) і літаратурнага (апавядальнага) характару. Да крыніц актавага характару адносяць заканадаўчыя матэрыялы, юрыдычныя дакументы, афіцыйную перапіску, статыстычныя даныя. Да крыніц літаратурнага характару – летапісы, хронікі, мемуары, запісы, дзённікі, прыватныя пісьмы і інш. Пісьмовыя крыніцы ствараюцца чалавекам, таму адлюстроў­ваюць рэчаіснасць і суб'ектыўны светапогляд чалавека (пісьменніка, вучонага, падарожніка). Пісьмовыя крыніцы – гэта прадукты гістарыч­най рэчаіснасці пэўнага часу. Яны і частка той рэчаіснасці, і вобраз яе адначасова. Рэальнасць праз уяўленне чалавека своеасабліва і шматпланава адлюстроўваецца ў іх з такой паўнатой і разнастайнасцю, што стварае магчымасць больш познім даследчыкам пазнаваць гэту назаўсёды адышоўшую, непаўторную рэчаіс­насць.

Друкаваныя крыніцы маюць разнастайны характар і падзяляюцца па відах (кнігі, брашуры, лістоўкі, газеты, часопісы, ноты і інш.).

Аўдыёвізуальныя крыніцы – гуказапісы ўдзельнікаў важ­ных падзей у краі, знакамітых ураджэнцаў, творы выяў­лен­чага мастацтва, кінафотафонадакументы, прысвечаныя краю.

Машыначытальныя крыніцы – інфармацыя на CD-ROM, DVD-ROM, у аддаленым доступе. Створаны шматлікія сайты адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак, населеных пунк­таў, прысвечаныя знакамітым людзям і іншыя, колькасць і інфармацыйная насычанасць якіх беспера­пынна павяліч­ваюцца.