V. Што аб’ядноўвае

Заданне 23. Р.К.Шукевіч-Трацякоў, С.В.Скандракоў, В.Д.Друшчыц, М.В.Азбукін, І.А.Сербаў, К.Крапіва ________

_____________________________________________________

Заданне 24. П.Алевінскі, Д.Георгіеўскі, С.Тамашэвіч, Р.Гарашкевіч ________________________________________

Заданне 25. П.Ф.Салаўёў, Ф.В.Лунгерсгаўзен, М.Ганчарык ___________________________________________________

Vі. Гістарычныя партрэты. Пазнайце імя краязнаўца

Заданне 26. Студэнт БДУ, адзін з арганізатараў края­знаўчага таварыства БДУ, аўтар успамінаў пра станаўленне краязнаўчай працы гэтай арганізацыі, удзельнік краязнаўчых “бадзянняў у 1924–1929 гг.”, у далейшым знакаміты гісторык і крыніцазнавец ______________________________________

Заданне 27. Вывучаў птушак і іншых прадстаўнікоў фауны. У 1924 г. у вярхоўях Бярэзіны і яе прытоках знайшоў вялікае паселішча баброў, выступіў з ініцыятывай стварэння запаведніка для захавання каштоўнага і рэдкага на той час віду ________________________________________________

Заданне 28. Прафесар БДУ і старшы навуковы супрацоўнік АН БССР, адзін з актыўных пагромшчыкаў краязнаўства, аўтар артыкула “Беларускі нацдэмакратызм у краязнаўчым руху БССР” __________________________________________

Заданне 29. Заснавальнік Беларускага навуковага тавары­ства і знакамітага Беларускага музея ў Вільні, апантаны збіральнік старажытнасцей _____________________________

Заданне 30. Удзельнік беларускага нацыянальнага руху, стваральнік вядомай прыватнай бібліятэкі ў Вільні, у якой былі багаты фонд выданняў і рукапісаў, прысвечаных бела­рускім тэрыторыям, а таксама каталог мясцовых (заходне­бела­рускіх) дакументаў. Меў славу “самага працавітага і найсумленнейшага бібліятэкара, уражваў эрудыцыяй і памяццю бібліёграфа” _________________________________________

Раздзел V. Краязнаўчая дзейнасць у беларусі ў 1946–1980-я гг.

Глава 1. Аднаўленне краязнаўчага руху

І развіццё школьнага краязнаўства

Пасля заканчэння Вялікай Айчыннай вайны пачалося ўзнаўленне краязнаўчай дзейнасці. З вялікім энтузіязмам беларускі народ, як і іншыя народы СССР, адбудоўваў эканоміку, аднаўляў усе структуры, неабходныя для мірнага жыцця і далейшага развіцця грамадства. Хуткія станоўчыя зрухі адбываліся ў сістэме адукацыі, навукі, культуры, сродкаў масавай інфармацыі і выдавецкай дзейнасці. Да даследаванняў прыступілі вернутыя з эвакуацыі, адноўленыя і новыя навуковыя ўстановы: АН БССР, НДІ, ВНУ; культурна-асветныя і навучальныя ўстановы: музеі, бібліятэкі, школы, палацы піянераў; СМІ; добраахвотныя грамадскія таварыствы. Асабліва цяжкім было першае пасляваеннае дзесяцігоддзе, калі матэрыяльныя нястачы суправаджаліся негатыўнымі праявамі сталінскага рэжыму. Сістэма партыйна-палітычнага кіравання выкарыстоўвала прапагандысцкі рэпрэсіўны механізм, які ўзмацняў ідэалагічную апрацоўку свядомасці народных мас, забараняў свабоду сумнення і не спрыяў распаўсюджанню агульначалавечых і нацыянальных каштоўнасцей. Зноў, як і да вайны, хвалі жорсткай крытыкі і рэпрэсій сеялі ў грамадстве падазронасць і недавер. Лепшых вучоных ганьбілі за “низкопоклонство перед Западом”. Пасля ХХ з’езда КПСС пачаліся працэсы дэмакратызацыі, якія спрыялі ажыўленню грамадскай актыўнасці ўсіх слаёў насельніцтва і дабратворна ўплывалі на развіццё краязнаў­чага руху. Адбудаваўшы рэспубліку пасля знішчальнай вайны, беларускі народ у 1986 г. перанёс экалагічную чарнобыльскую трагедыю. Гэтая падзея прыцягнула ўвагу да экалагічных праблем, праблем аховы прыроды, здароўя насельніцтва ў краязнаўчых даследаваннях.

На працягу некалькіх дзесяцігоддзяў у Беларусі не было створана краязнаўчага таварыства як асобнай грамадскай арганізацыі, што мела месца ў міжваенны перыяд, але краязнаўчы рух развіваўся ў такіх сацыяльных інстытутах, як адукацыйныя ўстановы, бібліятэкі, музеі, адлюстроўваўся ў друку, а многія журналісты, пісьменнікі і вучоныя трывала звязалі свой творчы і прафесійны шлях з краязнаўствам. Краязнаўства стала кірункам дзейнасці шэрага ўплывовых грамадскіх арганізацый: ЦК ЛКСМБ, піянерскай арганізацыі, добраахвотных таварыстваў аховы помнікаў гісторыі і культуры, аховы прыроды, Беларускага фонду культуры і інш.

Дзяржава і грамадства асобае значэнне надавалі выхаванню моладзі ў духу патрыятызму, высокія прыклады якога паказалі беларусы і іншыя народы падчас змагання з нямецка-фашысцкімі захопнікамі. Самы дзейсны шлях фарміра­вання патрыятычнай свядомасці, бясспрэчна, заключаўся ў далучэнні школьнікаў да краязнаўчай работы. Таму школьнае краязнаўства стала адным з важнейшых кірункаў края­знаўчага руху. Вялікую ролю краязнаўства ў выхаванні навучэнскай моладзі адзначылі ўдзельнікі з’езда настаўнікаў рэспублікі, які адбыўся ў 1945 г. Была звернута ўвага на стварэнне ў школах краязнаўчых музеяў і гурткоў, правя­дзенне экскурсій, на даследча-пошукавую работу па вывучэнні мясцовай гісторыка-культурнай спадчыны. Ужо ў 1947 г. адзначаецца ўздым краязнаўчай работы ў школе. Створаны вясной Рэспубліканскі савет па арганізацыі і правядзенні паходаў і экскурсій, у які ўвайшлі вядомыя вучоныя, прадстаўнікі ЦК ЛКСМБ і Міністэрства асветы, а таксама іншыя арганізацыі па рабоце з вучнямі распрацавалі турыстычныя маршруты, звязаныя з месцамі баявой славы, з гісторыка-археалагічнымі помнікамі. Летам у паходах і экскурсіях па родных мясцінах удзельнічалі звыш 100 000 вучняў. У наступныя гады колькасць удзельнікаў турыстычных паходаў па родным краі павялічвалася. Міністэрства асветы БССР і ЦК ЛКСМБ прынялі некалькі афіцыйных дакументаў, прысвечаных пытанням арганізацыі краязнаўчай дзейнасці ў школе. Юныя краязнаўцы сустракаліся з удзельнікамі Вялікай Айчыннай вайны, рэвалюцыі і Грама­дзянскай вайны, наведвалі месцы баёў. Вывучаючы родны край, яны таксама наведвалі новабудоўлі, прадпрыемствы, калгасы і саўгасы, сустракаліся з перадавікамі вытворчасці, вучонымі, пісьменнікамі, дзеячамі мастацтва. На радыё і ў перыядычным друку шырока асвятляліся пытанні школьнага краязнаўства.

Назапашаны вопыт пошукавай краязнаўчай работы і са­браныя матэрыялы сталі асновай для стварэння школьных краязнаўчых гурткоў. Такія гурткі працавалі па пэўным кірунку, набывалі метадычны вопыт, узначальваліся настаў­нікамі, захопленымі краязнаўствам. З іх збораў пачалі фарміравацца школьныя краязнаўчыя музеі. Так, у 50-я гады цікавую краязнаўчую работу праводзілі вучні Пружанскай СШ № 2, Ваўкавыскай СШ № 2, Юравічскай СШ Калін­кавіцкага раёна Гомельскай вобласці і інш. Найбольш каштоўныя экспанаты перадаваліся ў абласныя і раённыя краязнаўчыя музеі.

У 1952 г. у Мінску была адкрыта Рэспубліканская турысцкая база, а ў 1953 г. – Цэнтральная дзіцячая турысцка-экскурсійная станцыя, якія сталі важнымі арганізацыйнымі і інструкцыйна-метадычнымі цэнтрамі турысцка-краязнаўчай работы са школьнікамі. Цэнтральная дзіцячая турысцка-экскурсійная станцыя была падначаленая Міністэрству асветы і ЦК ЛКСМБ, у далейшым яна была перайменавана ў Рэспубліканскі цэнтр турызму і краязнаўства навучэнскай моладзі.

Развіццё краязнаўчай работы ў школе актывізавалася ў 60-я гг. Настаўнікі геаграфіі, біялогіі, гісторыі, літаратуры, мовы, фізікі і хіміі шырока выкарыстоўвалі мясцовы фактычны матэрыял на ўроках, арганізоўвалі пазакласную работу па яго вывучэнні, разам з вучнямі стваралі краязнаўчыя музеі. Так, пад кіраўніцтвам настаўніка-краязнаўца М.У.Семака вучні Лунненскай СШ Мастоўскага раёна Гродзенскай вобласці вялі шырокую работу па зборы звестак аб падзеях Вялікай Айчыннай вайны, інтэрнацыянальных сувязях. Былі адшуканы невядомыя Героі Савецкага Саюза, атрымаўшыя гэтае высокае званне за абарону мястэчка, а імя 18-гадовага Івана Шарамета нададзена Лунненскай СШ. У гонар герояў вайны вучні заклалі парк, дзе быў устаноўлены манумент з імёнамі герояў. На яго адкрыцці ўсхвалявана выступалі адшуканыя на прасторах СССР родныя загінуўшых. У школьным музеі баявой славы і інтэрнацыянальнай дружбы адбываліся пасяджэнні, урокі мужнасці, сустрэчы з пісьмен­нікамі, героямі вайны, мясцовымі ўдзельнікамі падпольнай КПЗБ, праводзіліся экскурсіі для наведвальнікаў з розных куткоў вобласці. Штогод музей наведвалі больш за 2 тыс. чалавек, а за 20 гадоў існавання музея ў ім пабывала больш за 40 тыс. школьнікаў, студэнтаў, салдат і афіцэраў¹²⁷. А вучні Гудзе­вічскай школы Мастоўскага раёна пад кіраўніцтвам настаў­ніка А.М.Белакоза стварылі гісторыка-этнаграфічны музей: на падставе сабраных экспанатаў была адноўлена сялянская сядзіба ХVІІІ ст. Вучні зберагалі і вывучалі побыт мясцовага насельніцтва. Настаўнік У.А.Урбановіч у Райцаў­скай СШ Карэліцкага раёна і Валеўскай СШ Навагрудскага раёна наладзіў работу літаратурнага краязнаўчага гуртка, школьнага краязнаўчага музея, укараніў сістэму формаў літаратурнай краязнаўчай работы. Настаўнік звярнуў увагу на важнасць выпрацоўкі ўменняў весці пошук друкаваных і рукапісных дакументальных крыніц, карыстацца бібліятэч­нымі катало­гамі і даведачнымі выданнямі. Сам У.А.Урба­новіч выпусціў дзве кнігі з абагульненнем свайго наватарскага вопыту¹²⁸.

У гэтыя дзесяцігоддзі сярод самых дзейсных формаў вывучэння мінулага і патрыятычнага выхавання былі рух чырвоных следапытаў і рэспубліканскія экспедыцыі піянераў і школьнікаў па родным краі.

Рух чырвоных следапытаў узнік у Ленінградзе ў канцы 50-х гг. і шырока распаўсюдзіўся ў Беларусі. У 1980 г. была прынята пастанова аб стварэнні Рэспубліканскага клуба чырвоных следапытаў школ і пазашкольных устаноў рэспублікі “Пошук”. У кіраўніцтве рухам удзельнічалі ЦК ЛКСМБ, Міністэрства асветы БССР, Дзяржаўны камітэт БССР па тэлебачанні і радыёвяшчанні, Беларускае таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры, Рэспубліканская арганізацыя ветэранаў. Усе грамадскія арганізацыі працавалі па калек­тыўна зацверджаным плане.

60–80-я гг. былі перыядам найвышэйшага ўздыму турыстычна-краязнаўчага руху. Рэспубліканскія экспедыцыі піянераў і школьнікаў па родным краі арганізоўвалі Міністэрства асветы БССР, ЦК ЛКСМБ, Рэспубліканскі савет піянерскай арганізацыі імя У.І.Леніна сумесна з іншымі грамадскімі арганізацыямі і пазашкольнымі ўстановамі. Рэспубліканскія экспедыцыі былі часткай усесаюзных экспедыцый і паходаў камсамольцаў і моладзі па месцах рэвалюцыйнай, баявой і працоўнай славы. З 1957 г. па 1977 г. у Беларусі адбыліся 9 рэспубліканскіх экспедыцый піянераў і школьнікаў: “Па партызанскіх сцежках”, “Па дарогах сямі­годкі”, “Запаветы Леніна – у жыццё”, “Шляхамі перамог” і інш. У экспедыцыі “Летапіс Вялікай Айчыннай” (1981) вяліся пошук дакументаў і рэліквій ваеннага часу, запіс успамінаў франтавікоў і партызан.

У турыстычна-краязнаўчай экспедыцыі “Моя Родина – СССР” школьнікі Беларусі ўдзельнічалі з 1971 г. На кожным яе этапе перад юнымі краязнаўцамі стаялі важныя задачы вывучэння мінулага і сучаснасці роднага краю, яго дасягненняў у эканоміцы і культуры. Колькасна ўдзел навучэнцаў у рэспубліканскіх экспедыцыях вызначаўся мільённымі паказ­чыкамі. Падчас экспедыцый краязнаўцы наведвалі месцы рэвалюцыйных, ваенных, гістарычных падзей, сустракаліся з іх удзельнікамі, збіралі звесткі аб устанаўленні савецкай улады, поспехах прамысловай і сельскагаспадарчай вытворчасці, стваралі летапісы вёсак, калгасаў, саўгасаў, прадпрыемстваў, школ, збіралі матэрыялы і дакументы, баявыя рэліквіі, стваралі музеі, пакоі і куткі рэвалюцыйнай, баявой і працоўнай славы, закладалі паркі, скверы і помнікі ў гонар герояў, выконвалі заданні навукова-даследчых, гаспадарчых і грамадскіх арганізацый. На працягу 1960–1980-х гг. удзель­нікі пошукавага руху ўстанавілі імёны больш за 30 тыс. чырвонаармейцаў, партызан, падпольшчыкаў, якія лічыліся загінуўшымі. З дапамогай школьнікаў каля двух тысяч воінаў атрымалі ўзнагароды, якія не былі ім уручаны ў гады вайны. Рэгулярна праводзіліся масавыя мерапрыемствы “Вахта памяці”, аперацыі “Доўг”, “Памяць”, “Імя на абеліску” і інш. Вынікі пошукава-даследчай дзейнасці шырока адлюстроў­валіся ў рэспубліканскіх сродках масавай інфармацыі, уключаліся ў краязнаўчыя кнігі, у тым ліку ў гісторыка-дакументальныя хронікі “Памяць” гарадоў і раёнаў Беларусі.