§3 Мемлекеттік басқару және мемлекеттік реттеу

Аралас экономикада экономикалық ресурстарды, объектілерді, үдерістерді басқаруға арналған ғылыми еңбектер мен оқулықтарда «мемлекеттік басқару» және «мемлекеттік реттеу» терминдері тұрақты түрде кездеседі және кеңінен қолданылады. Басқаруға арналған дерек көздерінде «реттеу» сөзі көп жағдайларда экономиканы мемлекеттік реттеумен байланыстырылады. Ал, «басқару» термині тек қана экономикалық емес, сонымен бірге саяси және әлеуметтік сфераларда қолданыла береді.

Ғылыми дерек көздерінде де, сөздіктерде де «басқару» және «реттеу» түсініктерінің мағыналық айырмашылықтары туралы сенімді түсіндірмелер жоқтың қасы.

«Мемлекеттік реттеу» сөз тіркесінің мәнінде өткен кездегі социалистік басқару мен капиталистік реттеу арасындағы кеңестік экономикалық ғылым «мөрлеген» принципті дейтін айырмашылықтың табы қалғандай көрінеді.

Қазақстан экономикасының рыноктық формалар мен шаруашылық жүргізу әдістеріне көшуінен болар, енді мемлекеттік басқарудың барлық түрлеріне, функцияларына, үдерістеріне қатысты «экономиканы мемлекеттік реттеу» сөз тіркесін батыл қолданатын болдық. Жекелеген жағдайларда «экономиканы мемлекеттік басқару» деп те айтады, өйткені жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарда, бағдарламаларда «мемлекеттік және муниципалдық басқару» сөз тіркесі әлі де қолданылады.

«Басқару» және «реттеу» түсініктерін шартты түрде экономикалық объектілерге қатысты синонимдер деп қарастыруға да болар еді. Дегенмен, бұл мән-мәнісі бойынша бір-біріне жақын түсініктердің экономикалық үдерістерге қатысты айырмашылықтары табиғатын ашып көрсету қажет деп санаймыз.

Біздің ойымызша «басқару» категориясы «реттеу» категориясына қарағанда жалпы сипаттағы түсінік және реттеу басқарудың құрамдас бөлігі. Басқаша айтқанда реттеу басқарудың жекелеген көрінісі.

Мұндай келісте реттеу басқару функцияларының бір бөлігінің ғана рөлін атқарады, сөйтіп басқару функцияларын толықтырады. Олар: жоспарлау, бағдарлау, ұйымдастыру, есептеу, бақылау т.б.

«Экономиканы мемлекеттік басқару» және «экономиканы мемлекеттік реттеу» түсініктерін ерекшелеу үшін реттеуді басқарудың басқа түрлерінен, функциялары мен әдістерінен ажыратып алу керек. Егер, басқару дегеніміз субъектінің (белсенді тарап) мақсаты объекті (енжар тарап) іс-әрекетін субъектіге керекті арнаға бағыттау болса, реттеу басқару бағыт беретін экономикалық объекті қызметін түзетуді, дәлдеуді, икемдеуді, үйлестіруді жүзеге асырады. Басқаша айтқанда басқару толықтай қозғалыс, даму траекториясын анықтайды, ал реттеу тірек жоспар, бағдарлама траекториясын қалыптасқан жағдайларға, қосымша талаптарға, ерекше мемлекеттік мүдделерге сәйкес түзетеді, өзгертеді және дәлдейді.

Басқару функциялары – мақсатты анықтау, сараптау, болжау, жоспарлау, бағдарлама түзу, ұйымдастыру, ынталандыру, түзету, есептеу, бақылау қызметтері болып табылады.

Басқару функцияларының осы тізбегінен реттеуге белгілі бір дәрежеде сараптау, болжау, жоспарлау (индикативті), ынталандыру, түзету, бақылау жатады. Басқару әкімшілік-нұсқаулық, экономикалық, моральдық-психологиялық әсер ету әдістеріне, яғни басқарудың бүкіл түрлері қатарын жинақтап қолданады. Мемлекеттік реттеу негізінен экономикалық әдістерге, ынталандыру және шектеу сипатындағы механизмдер арқылы рыноктың стихиялығы, монополизмге ұмтылысы сияқты белгілерін жоюға немесе әлсіретуге бағытталады. Мемлекеттік реттеу, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының басты мақсаттарына сәйкестігін, аймақтар мен салалардың экономикалық әлеуетті тиімді пайдалану, табиғи ресурстарды, қоршаған ортаны қорғау міндеттерін тиімді ұйымдастыру істеріне назар аударады.

«Мемлекеттік реттеу» сөз тіркесі мағынасына оның объектіні сыртқы басқаруы түсінігі дәлірек келеді, яғни мемлекеттік реттеу ішкі басқаруды, өзін-өзі басқаруды толықтырады. Экономикалық объектілердің өзіндік, ішкі басқару жүйесі бар. Бірақ, мұндай жүйелер басқару функциялары кешенін толыққанды жүзеге асыруға қабілетті емес, олар басқару әрекеттерін жеке мүдделеріне сай ыңғайластырады, сөйтіп жоғары сатылы мүдделерге кедергі келтіруі мүмкін.

Сондықтан бұл объектілердегі өзін-өзі басқару, сыртқы, мемлекеттік реттеумен толықтырылады. Оны мемлекеттік аппарат жүзеге асырады.

Мұндай реттеу нормалар, ережелер, шектеулер, тыйымдар түрінде мемлекеттік басқару органдарының заңдар, нұсқаулықтар, жөн-жобалар сияқты формаларында көрініс табады. Мемлекеттік реттеу рыноктық механизмнің қажетсіз әрекеттерін шектейді, оларға мемлекеттік тұрғыдан бағдар береді. Бейнелеп айтқанда мемлекет реттеу арқылы шаруашылық механизмін елге қажетті әуенге қарай жетелеуге болады.

Жекелеген авторлар реттеуді әртүрлі экономикалық ресурстарды бөлуге балайды. Бірақ, шынтуайтында экономикалық үдерісті мемлекеттік реттеу өндіріс, бөлу айналым, тауарлар мен қызмет көрсетулерді тұтыну мәселелерін қамтиды.

Экономикалық теорияда «автоматтандырылған тұрақтандырғыштар» деп аталатын экономикалық реттегіштер туралы айтылады. Оларға табыс салығының прогрессивті қойылымдары негізіндегі табысты шамадан тыс артық алу, табыс деңгейіндегі шектен шығулар (әлеуметтік топтар арасында), азаматтардың әртүрлі категориялары табыстарын қадағалау сияқты әрекеттер жатады. Бұл жағдайда прогрессивті салық табыстарға, жинақтарға, капиталдың қорлануына түзетушілік әсер ететіндіктен мемлекеттік реттеу құралы рөлін атқарады. Сондай-ақ өндірістік құрылымдар пайдасының бір бөлігіне жеңілдікті салық салу өндірісті тікелей инвестициялауды өсіріп, мемлекеттік реттеу арқылы өнеркәсіптің өрлеуіне мүмкіндіктер береді.

Мемлекеттік реттеуді мемлекеттік басқарудың ерекше бөлімі ретінде қарастыру басқару объектісін құрайтын мүлікке меншік қатынастарының сипатында болса керек. Егер, бұл мүлік мемлекеттік меншік, яғни мемлекет иелік ететін мүлік болса, онда ол оны басқарады, толықтай иемденеді. Ал, егер мүлік мемлекеттік емес, басқа меншік иесінің қарамағында болса, онда мемлекет оны толықтай иемдене алмайды, бірақ қоғам атынан мүлікті пайдалану жөніндегі үдерістер мен қатынастарды реттеуге хақылы. Мемлекеттік реттеу шектеулі басқару, ол өзінің іс-әрекетін меншік құқығына байланыссыз, басқару функциясының бір бөлімі ретінде, мемлекеттің ерекше рөлін анықтайтын заң шығарушы, бақылаушы, қадағалаушы қоғамдық мүдделер өкілі болып табылады.

Жинақтай қорытсақ экономиканы мемлекеттік реттеу экономикалық объектілерді басқару формасы. Ол мемлекеттік органдардың экономикалық үдерістерге түзету әрекетін жүзеге асыру үшін және оларды бағыттау, орнықтыру, қолдау мақсатында әртүрлі әсер ету механизмдерін пайдаланады.

Мемлекеттік реттеу мен мемлекеттік басқару арасында ерекшеліктердің болуы мемлекеттік реттеуді әрқашан-ақ басқарудың басқа түрлері мен функцияларынан бөліп қарастыру дегенді білдірмейді. Мәселе мемлекеттік басқарудың институттары мен құралдары жарым-жартылай экономиканы мемлекеттік реттеуге жатады, соның өзінде де олар тікелей басқару құралдары болып қала береді.

Мысалы, мемлекеттің салық төлеушілерден салықтар мен салықтық төлемдерді алуы мәжбүрлеу формасындағы тікелей мемлекеттік басқару болып табылады. Соның өзінде мемлекет салық түрлерін, салықтық қойылымдарды, салық салу базасын, салық салу көздерін өзгерту формасында салықтық реттеуді жүзеге асырады. Өкілетті мемлекеттік органдар жалға беруде жалға беру ақысын алуды басқару ісін өз құзырында қалдырады да, жалға беру келісіміндегі шарттарды пайдалану арқылы мемлекеттік мүлікті басқарудан реттеуге көшеді.

«Мемлекеттік басқару» және «мемлекеттік реттеу» түсініктерінің сәйкессіздігінің күнделікті қолданыста принциптік сипаттағы айырмашылығы жоқ.

Түпкі нәтижеде, мәселе басқару түрін қалай атауда емес, оның нақты мақсаттары, міндеттері, шарттарын іс-тәжірибеде қолдану тиімділігінде болса керек.

Ізденіс сұрақтары

1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің (ЭМР) негізгі формалары

2. Рыноктық экономика жағдайында мемлекеттік реттеудің әкімшілік әдістері және олардың мәні

3. Әлеуметтік нормативтер және олардың ЭМР-гі рөлі

4. Мақсатты бағдарламалар жіктемесі

5. Индикативті жоспарлау мен директивті жоспарлаудың ерекшеліктері

6. Мемлекеттік басқару және реттеудің бірлігі мен айырмашылықтары