Аймақтар дамуын мемлекеттік реттеу

§1 Өндіргіш күштерді дамыту және орналастыру заңдылдықтары

Аумақтық әлеуметтік-экономикалық басқарудың маңызды құрамдас бөлігі ретінде аймақтар дамуын мемлекеттік реттеу өндіргіш күштерді дамыту және орналастырудың арнайы заңдылықтарына негізделеді. Атап айтқанда, өндіргіш күштерді орналастырудың заңдылықтары өндіргіш күштер мен аумақтардың арасындағы мейлінше ортақ қатынастарды анықтайды.

Аумақтық даму мен орналастырудың аймақтарды кешенді дамыту, аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлерін теңдестіру, өздерінің аумақтық шектерінде аймақаралық ұтымды еңбек бөлінісін жүзеге асыру сияқты заңдылықтары ерекше үлкен рөл атқарады.

Аталмыш заңдылықтардың мән-мағынасын ашып көрсететін экономикалық аудандардың шаруашылығын кешенді дамыту – бұл жалпықазақстандық маңызы бар рынок жағдайындағы салаларды аумақ бойынша кешенді толықтыратын салалармен және инфрақұрылыммен үйлестіру. Мұндағы реттеу міндеті салалардың барлық үш тобының пропорционалды дамуын қамтамасыздандыру, олардың өзара байланысын нығайту арқылы әрбір аймақтың аумақтық-өндірістік кешен болып қалыптасуына қол жеткізіп, оларды дамыту барысында аймақ халқын тауарлар және қызмет көрсетулермен мүмкіндігінше толық қамту.

Аймақтардың әлеуметтік және экономикалық даму деңгейлерін теңдестіру аумақтық дамуды мемлекеттік реттеудің тұрақты және перспективалық міндеті болып табылады.

Табиғи-географиялық, тарихи, экономикалық, әлеуметтік-демографиялық және басқа да ерекшеліктері бойынша аймақтар өзін-өзі қамтамасыз етудің әртүрлі шарттарына сәйкес болуы тиіс. Сондықтан мемлекеттің аумақтық дамуын жетілдіруде басты бағдар республикалық құрылымдық, қаржылық, әлеуметтік, сыртқыэкономикалық саясатты жүргізуде аймақтардың ерекшелігін, әсіресе жағдайлары күрделі, күйзелісті аймақтар үшін арнайы бағдарламаларды талдап, жасап, күнделікті өмірге енгізу қажет.

ҚР Білім және ғылым министрлігі, экономика институтының ғалымдары өздерінің «Қазақстан Республикасы аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі» еңбектерінде ел аймақтарын өндіргіш күштердің даму деңгейі бойынша төрт ірі экономикалық аудандарға бөледі.

Бірінші топқа жоғары ғылыми-өндірістік әлеуеті бар, өнеркәсіп өндірісіне мейлінше маманданған, жоғары технологиялық өндірістерді дамыту үшін қолайлы Шығыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан, Қарағанды және Павлодар облыстарын жатқызады.

Екінші топқа стратегиялық сипаттағы минералды ресурстардың бірегей қорлары бар, ғылыми-техникалық әлеуетті серпінді дамытуға резервтері жеткілікті облыстарды шоғырландырған. Олар: Атырау, Ақтөбе, Маңғыстау, Батыс Қазақстан, Қызылорда облыстары.

Үшінші топты Қазақстанның азық-түлік қорын қалыптастыруда қомақты үлесі бар Ақмола, Жамбыл, Қостанай, Оңтүстік Қазақстан және Алматы облыстары құрайды.

Төртінші топ – бұлар топырақ-климаттық, әлеуметтік-экономикалық және технологиялық жағдайлары нашар Қызылорда, бұрынғы Семей, Атырау, Маңғыстау және Оңтүстік Қазақстан облыстары.

Мемлекеттік реттеу республиканың әрбір нақты субъектісінің аумақтық даму ерекшеліктерін ескеріп, олардың экономикалық даму деңгейлерін теңестіру үшін шаралар кешенін қолданады.

Аймақтар арасындағы ұтымды аумақтық және ішкі өңірлік еңбек бөлінісі рыноктық экономика жағдайындағы аумақтық дамудың қажетті шарты болып табылады. Аумақтық дамуды мемлекеттік реттеу әрбір аймақтың өзіне тән экономиканың рыноктық мамандануын таңдау мүмкіндігін және экономикалық байланыс негізінде басқа аймақтармен өнім айырбасына шығуы шарттарын ескеруі тиіс. Экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде аймақтар арасында еңбек бөлінісін одан әрі жетілдіру маңызды болып табылады. Бұл мақсатқа олардың қызметтерін біріктіру және келістіру, әрбір субъектінің мүддесін мемлекеттік мүддемен дұрыс байланыстыру арқылы қол жеткізіледі. Ал, мұны ойдағыдай атқару үшін аумақтық дамуды мемлекеттік реттеудің тиімді әрекеттегі жүйесінің рөлі өте маңызды.

Қазақстан экономикасының тұрлаулы дамуының негізгі шарттарының бірі аумақтық диспропорцияларды «тегістеу» болып табылады және мұндағы басты рөлді мемлекеттік реттеу атқаруы тиіс.

Аумақтық дамуды мемлекеттік реттеу жүйесінің әдіснамалық негізін аймақтық саясат қалайды. Рыноктық қатынастардың нығаюы жағдайында өңірлердің ерекшелігін ескеретін, сонымен бірге қазақстандық мүдделерді сақтайтын және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін дамытатын айқын аймақтық саясат түзілуі қажет.

Рынок жағдайындағы аймақтарға бағытталған саясатты жүргізе отырып, оның Қазақстан экономикасын кеңістік бойынша интеграция мүддесін де қорғауға бағдарлау, яғни мемлекеттік салық саясатын қатаң жүргізу, мемлекет есебінен аймақтардағы бірегей табиғи ресурстарды игеру, маңыздылығы зор аймақтық мақсатты бағдарламаларды құрастыру және жүзеге асыру үшін арнайы мемлекеттік органдар құрылуы тиіс.

Ірі көлемді аймақтық бағдарламаларды мемлекеттік реттеу аймақтық дамудың арнайы қорларын жасауды, отандық және шетелдік инвесторлардың келуін ынталандыруды, салықтық шегерімдер беруді, жалға беру бойынша жеңілдіктер тағайындауды, экологиялық таза өнім үшін қолайлы бағалар енгізуді қарастырады.

Аймақтық бағдарламаларды басқаруды республикалық және аймақтық билік органдары арасындағы өкілеттіктерді шектеу өте маңызды болып табылады. Республикалық органдар пионерлік игеру аудандарында жаңа өндірістерді құру үдерістерін реттеуі, аймақаралық экономикалық байланыстарды ұйымдастыруы тиіс. Басқарудың жергілікті органдары басты назарда шаруашылықтың ұтымды құрылымдарын түзуге, локальды (жергілікті мәні бар) ресурстарды пайдалануға, әлеуметтік-демографиялық және экологиялық проблемаларды шешуге, экономикалық реформалар барысын қадағалауға аударуы қажет. Мемлекеттік реттеу аумақтық дамуды жоспарлау мен болжауға тығыз байланыстырылуы керек. Өндіргіш күштерді дамыту мен орналастыру Қазақстан аймақтарының ұтымды мамандануын, қайта құрылымдануын, жекешелендіру және монополиясыздандыру, әлеуметтік-экономикалық дамуды тұрақтандыру бойынша шараларды, ішкі және әлемдік рыноктардың конъюнктурасын (ағымдағы жағдайын) ескере отырып, аймақаралық және сыртқыэкономикалық байланыстарды дамыту шараларын қарастыруы тиіс.

Елдің біртұтас экономикалық кеңістігін нығайту мемлекеттің аймақтық саясатын маңызды міндеті болып табылады. Бұл мәселені капиталдар рыногын құру арқылы, атап айтқанда акционерлік компаниялар, қор биржалары, коммерциялық банктер, тауар және шикізат ресурстары қоры жүйелерін дамыту арқылы шешуге болады. Сонымен бірге халықты қоныстандырудың ұтымды жүйесін қалыптастыру, миграциялық (көші-қон) үдерістерді реттеу шараларын тиімді қолдану, кәсіпкерлікті дамыту маңызды рөл атқарады.

Сонымен, рыноктық қатынастар жағдайындағы Қазақстанның аймақтық саясатының негізгі міндеті әрбір аймақта лайықты өмір сүру деңгейін қамтамасыз етіп, әлеуметтік болмыстың шектен тыс айырмашылықтарын еңсеру болып табылады.