§2 Салық салу принциптері және салықтық реттеу.

Міндетті төлемдердің баршасын салық деп есептеуге болмайды. Салықтардың ерекшелігі олардың белгілі бір принциптерге сәйкестігінде болса керек. Салық салудың принциптері туралы ең алғаш өзінің «Халықтар байлығының жаратылысы мен себептері (1776ж) еңбегінде Адам Смит жазған болатын.

Ол салықтық үш бастауын қарастыруды ұсынды: рента, пайда және жалақы. А.Смиттің бұл проблемаға көзқарасы күні бүгінгі дейін өзекті, сондықтан оларды келтірейік:

«1. Мемлекеттің азаматтары мүмкіндігінше, қабілеттері мен күштеріне сәйкес үкіметті ұстап тұруға қатысуы қажет, яғни мемлекеттің қамқорлығы мен қорғауына байланысты алған табыстарымен салық төлеуі тиіс. Қандай болмасын салық соңғы есепте жоғарыда көрсетілгеннің бірінен (рента, пайда, жалақы) алынатын болғандықтан міндетті түрде теңсіздік болып табылады, себебі ол қалған екеуіне қатысты емес.

2. Әрбір жеке тұлға төлеуге міндеттелген салық өз еркінше емес, дәл анықталуы тиіс. Төлеу мерзімі, төлеу әдісі, төлем сомасы – мұның барлығы төлеуші үшін де, басқаға да анық және белгілі болуы тиіс.

3. Әрбір салық төлеуші үшін ыңғайлы уақыт пен әдіс бойынша алынуы тиіс.

4. Халықтың қалтасынан алынатын әрбір салықтың мемлекет қазынасына артық түсімдерден мүимкіндігінше кем болуын қарастыра отырып белгіленуін көздеу қажет». Келтірілген мәтіннен А.Смиттің келесі принциптерді ұстанғанын көреміз:

- біркелкілік, яғни мемлекеттің салық төлеушілерге талабының ұқсастығы, салықтық ережелердің жалпыға бірдейлігі;

- анықтық, яғни салық жүйесінің негізгі сипаттарының айқын, түсінікті, орнықты болуы, олардың уақыттың ұзақ кезеңі бойынша өзгермеуі;

- оңайлығы және ыңғайлылығы, осы сөздердің тікелей мағынасында;

- ауыр болмауы, яғни салықтың төлеушіге үлкен ауыртпалық түсірмеуі.

Салық салудың ұтымды құрылған жүйесі үшін бұл ережелерді сақтау өзінен-өзі түсінікті, бірақ тәжірибеде соңғы екі принцип жүзеге аса бермейді. Себебі, салықтар экономикалық және құрылымдық саясаттың құралы ретінде болғандықтан салықтық ауыртпалық деңгейі мемлекеттік реттеудің нақты міндеттеріне байланысты тағайындалады.

Салықтар кез келген қоғамда, кез келген мемлекетте міндетті сипатта болғанымен, салықтық құралдарды біржақты мемлекеттің билік, әкімшілік өкілеттігінің тікелей туындысы ретінде қарастыру жеткіліксіз болар еді. Салықтық жүйенің қалыптасуы рыноктық және әкімшілік механизмдердің түйіскен жерінде орын алады. Сондықтан, бір жағынан салықты тағайындау және алу биліктің прерогативасы (құзыры), ал екінші жағынан салықтардың саны мен салықтық ауыртпалықтың деңгейін анықтау рыноктың шарттары мен экономика дамуының деңгейіне байланысты. Жоғарыда көрсетілген тарихи қалыптасқан принциптерді қазіргі салық салуға да қолдануға болады екен. Сонымен бірге, заман талаптары келесі принциптерді де есепке алады:

• жалпыға бірдейлігі – табыс алатын экономикалық субъектілерді салықпен толықтай қамту;

• тұрақтылық – салық түрлері мен салықтық қойылымдардың уақыт бойынша орнықтылығы;

• төлем қабілеттілігі – салықты барлығына бірдей қойылыммен алу, салыстырмалы салықтық жүктеменің табыстылық деңгейі әртүрлі субъектілер үшін теңдей болуы;

• міндеттілігі – салықтық мәжбүрлеу, төлемнің болмай қалмауы;

• әлеуметтік әділеттілік – салықтық жүктемеге қатысты барлығының шамамен бірдей болуы.

Көріп отырғанымыздай салық салудың ежелгі принциптерімен қатар оларды модернизациялау (жаңғырту) талпыныстары да жоқ емес. Сонымен бірге келесі шараларды да ақылға қонымды деп қабылдау қажет. Олар: біріншіден, салықтар ұжым мен жұмыскерлердің табыс, пайда табуға ынтасын кемітпеуі тиіс, екіншіден, салықтар және басқа да бюджеттік түсімдерге мемлекеттік шығындар сәйкестенуі тиіс, кері жағдайда оларды (мемлекеттік шығындарды) кеміту қажет, үшіншіден, салық салу азаматтардың табысын күнкөріс деңгейінен төмендетпеуі тиіс.

Әрине, салық салу жүйесін келтірілген принциптердің барлығына жауап беретіндей құру оңай емес. Олардың көптеген талаптары қарама-қайшылықты, орындалуы күрделі және қиын. Бәлкім, қазақстандық салық жүйесінің, салықтық заңнаманың тұрақсыздық себептері осында болар.

Салықтардың динамикалығы мемлекеттік жүйелердің көбісіне дерлік тән құбылыс болып табылады. Мәселе, салықтардың мемлекеттік салық саясатының тамыры да, діңгегі де, өскіні де, сондай-ақ салықтық саясаттың өзі экономикалық саясат пен әлеуметтік-саяси бағыттың (курстың) бір бөлігі болуында шығар. Сондықтан саяси, экономикалық, әлеуметтік курстардың тербелісі салық салу жүйесіне де өзгерістер әкелуі әбден мүмкін. Бұған қоса мемлекеттік бюджет кірістерінің 90%-дан астамы салықтардың үлесіне тиетіндігін ескерсек, онда ең алдымен бюджеттік тапшылықтың туындауымен, күшеюімен немесе әлсізденуімен байланысты бюджетті күрделі реттеу шаралары салықтарға әсер етпей қалмайды.

Мемлекеттің салық жүйесін құру және қызметін реттеу принциптерінің қатарына салықтардың қайтарымдылығы принципін қосуға болар еді. Оның мәнісі, мемлекет халыққа салықтардың қайтарымын ақшалай төлемдер, әлеуметтік игіліктер, мемлекеттік қызмет көрсетулер түрінде өтеуге міндеттеме алуы тиіс. Мұндай міндеттеме тікелей әрбір салық төлеушіге заңсыз алынған салықты қайтару түрінде қабылдануы мүмкін. Дегенмен, салық төлеушілердің біртұтас әлеуметтік топ ретінде мемлекеттен салықтық түсімдердің ортақ игілік үшін жұмсалғаны туралы дәлел талап етуге құқығы бар.

Осы мағынада қоғам игілігі үшін жұмсалған салықтар үлесінің көрсеткішін тағайындау салық салу жүйесінің әлеуметтік бағдарлануының критериі қызметін атқарған болар еді.