Лекция VII Мемлекеттік антимонополиялық реттеу

§1 Бәсекелі және монополды рыноктар. Мемлекеттің монополизмге қарсы әрекеті

Рыноктық экономика тиімді қызмет атқаруы үшін рынокқа қатысушылар: тауар өндірушілер, сатушылар, кәсіпкерлер, яғни кімде-кім өз тауарларын жеткізу мен сатуды ұсынушылар арасында бәсеке болуы шарт.

Рыноктық экономикасы бар мемлекеттер бәсекені дамытуға мүдделі. Бәсеке теориясы және оның рыноктық бағалар мен рыноктық қатынастарды реттеудегі рөлі туралы бұдан бірнеше жүз жыл бұрын классикалық саяси экономия өкілдері айтқан болатын. Еркін рыноктағы бағаларды реттеу бойынша бәсекенің рөліне байланысты Адам Смиттің пікірі белгілі. Ол бәсекені сатып алушыларды сұраныс деңгейіне сәйкес баға тағайындауға мәжбүрлейтін «көрінбейтін қол» деп атаған еді. Тепе-тең баға деген атаумен белгілі сұраныс пен ұсыныс мөлшерінің тепе-теңдікті бағасын бәсекелі рыноктың өзі қалыптастырады. Одан бері бәсеке туралы түсінік кеңейтіп, тереңдей түсті. Нәтижесінде рынокта біртекті тауар сатушылардың шоғырлануы деңгейіне сәйкес бәсекелік күрестің бірнеше түрі ерекшеленеді.

Елдегі өндіргіш кұштердің сандық және сапалық өсуіне ықпал ететін, ұлттық экономика шекараларынан асып өтіп әлемдік рыноктарға тарайтын бәсеке мемлекеттің дүниежүзілік елдер арасындағы экономикалық жағдайын нығайтуға мүмкіндік береді.

Тауар өндірушілер мен сатушылар ортасында жеке пайдаға кенелу және бәсекелестерді рыноктан ығыстыру мақсатында монополизм мен қара ниет бәсекеге ұмтылыс тұрақты түрде бой көрсетеді. Мемлекеттік билік органдары монополияға қарсы саясат арқылы монополизмге кедергі жасайды.

Анитимонополиялық саясат монополистер қызметіне тыйым салу, оларды рыноктан ығыстыру, ірі компанияларды мәжбүрлеу арқылы ұсақтау негізінде арқылы монополиялық үрдістерді жан-жақты шектеуге бағытталған саясат болып табылады.

Айта кететін бір жайт, кейбір коррупцияға ұрынған мемлекеттік шененуіктер, тіпті билік органдары пара алу мақсатында немесе монополистік қызметке және монополизацияланған компанияларға көмек қолын созуға тартылып, монополистерді жасырын да, асқынған түрінде ашық та қолдайтыны белгілі. Мұндай белгілі «шатыры» бар аумақтық монополизм рыноктық трансформациялау кезінде көптеп орын алады.

Монополизмнің кез келген формадағы етек алуы мемлекет пен қоғамға, экономика мен кәсіпкерлікке аса зор шығындар әкеледі.

Монополистік құрылымдардың рынокты жаулап алуының теріс салдарына мыналар жатады:

1. Монополистер астыртын бағалық ымыраға келу арқылы өздері ұсынатын тауарларға жоғары баға тағайындайды;

2. Монополист-өндірушілер өндірісті дамытуға, тауарлар мен қызмет көрсетулердің сапасын арттыруға, тұтынушылардың қажеттілігін неғұрлым толық қанағаттандыруға мүдделі емес, себебі оларға бәсекелестер тарапынан қауіп жоқ, ал жоғары пайданы өндіріс көлемінің шектеулі жағдайында да бағаны жоғарылату жолымен алуға болады;

3. Монополизм өндірістің, ресурстарды пайдалану деңгейінің тиімділігіне қарамастан ресурстарды монополистер пайдасына, тиімсіз бөлу үрдісін туындатады;

4. Бас пайдасын ғана ойлайтын монополистер үшін мемлекет пен қоғам мүдделері кейінге ысырылады, олар бәсекелестерін өндірістен де, рыноктан да аяусыз ығыстырады;

5. Монополизм мемлекеттік билік аппаратымен, мемлекеттік басқару органдарымен, әрдеңгейлі шенеуніктерімен ымыраға келіп өз орбитасына жаңа қатысушыларды қосып алуға мүмкіндігін кеңейте береді.

Монополизмнің осындай теріс көріністеріне байланысты іс жүзінде барлық мемлекеттер кеңейтілген шаралар ауқымын қамтитын антимонополиялық іс-әрекеттерге баруға мәжбүр. Мемлекеттің антимонополиялық қызметі монополизм белгілерінің дәрежесі мен формаларына қатысты ескерту, шектеу, тоқтату, жою арқылы бәсекеге кедергілерді алып тастауға немесе оның мәнін теріс айналдыруды болдырмауға бағытталған шаралар кешенінен тұрады.

Монополиялық өндіріс пен тауар өткізуге қарсы тыйым салу түріндегі мемлекеттік антимонополиялық реттеу бұдан бір жарым мың жылдан астам бұрын пайда болған еді. Бірталай уақыттардан бері монополистік үрдістерге қарсы тұрудың негізгі құралы ретінде көптеген елдерде монополияны шектейтін немесе тыйым салатын антимонополиялық заңнама қолданыла бастаған. Қуатты корпорациялар түріндегі ірі монополистердің пайда болуына байланысты антимонополиялық заңдардың қажеттілігі өсе түскен. Солардың бірі антитрестік деп аталған заңнама өз бастауын А.Қ.Ш.-тан алып, қарқынды дами бастады. 1890 жылы А.Қ.Ш.-ты Шерман заңы қабылданды. Бұл заң бойынша рынокты монополизациялауға, компаниялардың монополистік ымыраласуына, астыртын келісімдерге, кәсіпкерлікті шектеуге тыйым салынды.

А.Қ.Ш.-та 1914 жылы қабылданған Клейтон заңы мемлекеттің монополизмге қарсылығын күшейте түсті. Бұл заң тұтынушыларды бағалық алалауға (дискриминациялауға), активтерін сатып алу арқылы бір корпорацияның басқаларын «жұтып» қоюына, бірнеше компаниялар директораттарының өзара кірігуіне, бәсекені әлсірету үшін басқа да іс-қимылдарға тыйым салды. Одан әрі Клейтон заңы түзетулер енгізу арқылы күшейтіліп, кеңейтілді де, әлемнің көптеген елдерінің мемлекеттік реттеу тәжірибесінде қолданыла бастады.

Кеңестік экономикада антимонополиялық реттеу проблемасына назар аударылмады, өйткені, бір жағынан біртұтас мемлекеттік монополия орын алды және еркін бәсекелі рынок атымен жоқ болды, екінші жағынан мемлекеттік жоспар кәсіпорындар монополизміне кедергі жасады. Ал, бәсекеге келетін болсақ, оны социалистік жарыс деп аталатын тауар өндірушілер арасындағы өндірістің жоғары нәтижесі үшін ұмтылыс алмастырды.

Қазақстанда рыноктық жаңғыртуларды жүргізу және тауарлар мен қызмет көрсетулер рыногының қалыптасуы мемлекеттік антимонополиялық қызметті едәуір жандандыра түсті. 2001 жылы қабылданған, «Бәсеке және монополистік қызметті шектеу туралы» заң бұл саладағы жұмыстар монополиялар қызметін қадағалау бойынша нақты тетіктерді белгіледі. Мамандардың пікірінше Қ.Р. антимонополдық заңы өзінің мақсаттары мен мазмұны бойынша монополияны реттеудің батыс Еуропалық үлгісіне жақын.

Қазақстан Республикасының монополияға қарсы органдарының негізгі міндеттері келесідей:

• Тауарлар мен қызмет көрсетулер рыногында кәсіпкерлікті қолдау және бәсекені дамыту;

• Монополистік іс-әрекеттің алдын алу, оны шектеу және жою, әділетсіз бәсекені тоқтату;

• Табиғи монополистер қызметін реттеу;

• Мемлекеттік органдардың қызмет көрсетулері тәртібін реттеу және бақылау;

• Баға жасау үдерісін қадағалау;

• Тауар рыноктарындағы басым субъектілер әрекетін бақылау;

• Тұтынушылар мүдделерін қорғау бойынша мемлекеттік органдар қызметін үйлестіру және т.б.

Антимонополиялық мемлекеттік реттеу теориясы мен практикасында «рыноктағы жағдайының басымдығы» түсінігі пайдаланылады. Бұлған белгілі бір тауар рыногындағы бір немесе бірнеше шаруашылық жүргізуші субъектілердің шешуші әсер етуі жатады. Өзінің басым жағдайын теріс пайдаланушылар қатарына тауарлардың жасанды тапшылығын жасаушылар, баға жасаудың орнықтырылған тәртібін бұзушылар, рынокқа басқа қатысушылардың кіруіне кедергі келтірушілер, контрагенттерге келісімнің өзіндік шарттарын зорлап міндеттеушілер жатады.

Антимонополиялық қызмет үшін жауапты мемлекеттік органдардың қолында едәуір күштеу құралдары жинақталған.

Солардың ішінен келесі құралдарды атап айтуға болады:

1. Шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін атқарылуы міндетті директивалық нұсқаулар;

2. Монополды құрылымдарды мәжбүрлеу негізінде бөлшектеп, олардың құрамынан дербес, тәуелсіз ұйымдар мен мекемелерді қалыптастыру;

3. Антимонополиялық заңнамаға қайшылықты келісімдердің, шарттардың, мәмілелердің күшін жою;

4. Антимонополиялық заңнама және басқа да нормативтік актілермен қарастырылған ережелер мен нормаларды бұзғаны үшін айыппұл салу, санкциялар қолдану, әкімшілік жауапкершілік шараларын қолдану;

5. Монополист ұйымдар мен кәсіпорындарды мәжбүрлеу арқылы таратып жіберу.

Осындай мемлекеттік антимонополиялық әсер ету шараларының молдығына қарамастан, оларды жүзеге асыру монополистер тарапынан күшті қарсылыққа ұшырайды. Сондықтан, мемлекеттің антимонополиялық қызметі үздіксіз сипатта болуы тиіс, өйткені монополиялық құрылымдар жаншылған монополистік көріністерді қайта туындатудың жаңа жолдары мен әдістерін табудан ешбір жалықпайды.