Балакан Әлгсә. Алтн бумб

хөв бәәхлә, талдап чигп күүки учрх, — гиҗ келәд Бадмин эк, өрк талан хәләһәд, намчлад мөргәд авб.

— Нанд талдан күүкн керг уга! — болҗ көвүн өвдкүртәһәр агсрв. — Баав, танас биш күи, Киштәг үгдән орулх билә. Та, та...

Бадм, хоолдан бүлкрсн хордлһан дааҗ эс чадад, арһ угадан һашудад, өрчән щуучад мааҗв.

Юу, әәҗәнәв, $нчн намаг гүвдхәр бәәдг болвза,—- гичкәд эмгн бир тәвәд уульв. — Чамаг нилхд белвсн үлдчкәд, һанцхн үрән гиһәд сәкәд йовсн тон уга болҗ һарв... бийим гемшәҗ бәәнә...

Бадмин зүркн эн үгмүдәс хорсад, экиннь буурл орҗ одсн үстә толһа иләд келв:

—Баава, би таниг гемшәҗ бәәхшв. Киштә уга нанд җирһл уга... Икәр өөлҗәнәв...

—Ода яһначу көвүм минь... Угатя болсндан һунд. Терчн байн күүнә көвүнд йовҗ одв...

—* Баава, би угатя бишв. Би өнрв, нанд ода ахнр-

келҗәнә. — Бидн ашднь баячудас, маниг шимҗәхтешкгр гестнрәс, өшәһән авхвдн...

Бадмин эк Цаһан эмгн көвүһән юуна тускар келҗ бәәхиг медҗ эс чадхларн, көвүндән нерәдсн ааһта цәәһән хәрү хәәснд кеһәд, хәәсән тулһд 'нерв.

Бадм эндр шиңкән Көк теңгсин көвәһәс, еалга көдлмшән төгсәһәд, бооцань чиләд хәрҗ ирснь эн. Көвүн тенд, шүүгүл шүүсң деерәну ташр Тимофей Манҗ хойрин даалһвр күцәв. Бнйләһән авч йовсн нуувчин дегтрмүдиг шүүгүл'ин залусд дораһар умшад, теднд Әрәсән күч-көлсчнр дунд өдгә цагт ямр ик үүмән, хүвслһ, җисән һарч йовхии тускар цәәлһҗ өгв. Хойр сарин эргцд тедн хоорндан ни-негн бәәһәд, ах-дү боллдад, нег дәкҗ шиңгәвр мөңгиг икдүлтхә гиҗ. салгин эзнәс некәд, буцлһ кев. һурвн хонгт нег чигн күн көдлмшт һарсн уга. Шүүһәд авч ирсн кесг оңһц заһсд эд-бод кегдл уга, үрҗ одв. Салгин эзн, ик шар сахлта, лигдһрнурһта кувц, «тадниг түүрмд суулһнав» гиһәд хәәкрҗ, хәәкрҗ, 'арһнь уга болад, залүсин некврлә зөвшәрв: теднә җалвиг икдүлв.

Эн йовдл цугтадиь чидл өгв. Ода тедн герәдән хәрхләрн, хооридаң залһлда кех болад, иег-негәи дөңнх төр бәрәд йовҗ одцхав. Тер Бадмии ик диилвр. Манҗ Ти-

23

мбфей хбйрин йтклйг көвүн хәрүлв, Даалһврйиь күцәһ Зуг... Зуг Киштәһән геесн -ик һашута йовдл. Кишт; Ик-Цоохр нутгин Гилгр хотн тал, одак Көклдә гидг

байна Шомпа көвүнд мордҗ одҗ.

Бүрүл болхла, Бадм Тимофейинүр ирв. Дархн, иуургсн шиңгрҗ одсн күдр һаран өмнән делгәд, ик байртаһар көвүг тосв.

— Менд, менд, һәрд!.. Би чамаг ирсиг еоңсув. Көвүн тенд кесн көдлмшиннь тускар цәәлһҗ өгчкэд,

шан кев.

Надя бичкн хәәрцг уудлад, дөрвлҗн цаас һарһҗ өгв: ;

— Мә, Киштән үлдәсн бичг.

хойр көвүн теврлдв. Тер <бийнь Тарха, үүрән эс итксн

Тимофейин чирәд байрин инәдн, хаврин бамб цецг мет, залрв.

Амнд дүүргәд элс кечксн мет. Хол хагсад, шүднд за-

24

Кедү өдр, кедү сө йовсң болхв? Киштә түрүләд тоолҗ йовла, дәкәд тооһаи алдҗ оркв.

Усн, усн кергтә... нег балһ болв чигн... Амн хагсад, ки давхцад, аһар чилҗ одсн болҗ медгднә.

Усн, уси... Киштә, төрүц чидлиь чйләд, нег сер деер камб шарлҗ дерләд кевтв.

Бадмин һарт юмн төрүц бәргдхш. Салгт көдлэд, шиңгәҗ ирсн мөңгн — экиннь. авдрин йоралд кевтнэ. Шүүгүлд йовхдан даңгин Киштән тускар санад-ухалад һардг билә. Дурта күүкнәннь төлә амрл-кевтл уга, зәрмдән хойр селгәнд дара'һар,нь көдләд, хамдая йовсн улсасн икәр мөңг шиңгәснь тер. Киштәг үгән өгхлә, түүнә экэцкәс зөв сурад,. намрлад хүрм кех, өрк-бүл босхх саната билә. Тер тоот ода яһв?.. Санан биш, зүүдн болҗ һарв. Санаг күн күцәдг, зүудн күүнд үзгдчкәд—хәәлҗ оддг.

Дархн Тимофей сүв-селвг өгв:

— Бадм, чини җолм муудан орад ирҗ. Шиниг босхдг арһ чамд уга. Би нөкд болнав, шавр гер бәрх кергтә.

— Шавр гер? — Бадм алң болв. — Уга, Тимофей ах, 'бидн, хальмг улс, көрстә һазрин өр эвдх зөв угавдн.

— Әрлһ цааран, чамд хуучна авъясар бәәһәд керг уга. Ямаран цаг ирҗ йовхиг чи бийчн меднәч. — Дархн Тимофей, күдр һарарң Бадмин ээмәс чаңһар бәрчкәд, птклтәһәр келв: — Шин бәәдл тосххин кергт, олз уга цуг тоот хуучн авъясмудыг хамх цокх кергтә.

Эн орчлңд — чидлтәнь хөвтә. Башлу гидг орс селәнд хойр дархн бәәлә. Негнь — һурвн көвүтә Селифан, наадкнь — нег күүктә Тимофей.

Тимофей селә эргҗ көдлмш хәәдго билә. Энүн$ дархна маштг герәс зогслтан угаһар утан паансклад бәәДмн. Селифан селәг һурв эргәд, ясулх,. келгх юмс хәәсн бийнь, терүнә дархна гер долан хонгин һурвн өдртнь көдлдмн.

Тер юундви? Тер күүнә һар<ин эрдмд бәәнә. Эрдм уга куүнә һар — ямана еүл мет ахр: эзндән чигн, әмтнд чигн олз уга.

Селифан дегд икәр хордхларң' нег сө Тимофейин дархна герт һал өгв. Тимофей зар'һцсн уга. Тер бүләрн хальмгуд бәәсн һазрур ңүүҗ йрв.

26

Чиичиә нуурйн ар көвәд, Сәәни Эки гидг һазрт Түрүн шавр гер өпдэв. Тер — Тимофейин гер бнлә.

Ирсн өдрәсн’авн эн дархн хальмгудла ах-дүүлә әдл бәәнә, ахр цагин эргцд хальмг кел дасад авчкв. Күүкнь — Надя, медс-чадсарн хальмгуд дунд гемтә улс эмниә, баһчудт бичдг, умшдг дасхна.

Уга, эн орчлң деер чидлтәиь хөвтә биш, эрдмтә, билгтәнь чидлтә. Чидл бәәси хөөи — хөвән чигн, буйн-киш- гән чигн олҗ тосхҗ болхми.

Бадмд, һанңхн Тимофей биш, Тарха үүрмүдтәһән бас дөң-нөкд болв. Түләнд гиҗ үвләһә хадад овалсн хулсиг утцар бооһад пучаг кецхәв. Тер пучагсан һазрт булсн дөрвн бахнла зерглүлҗ тәвәд, доскар хавчла. Герин эрс босад, ода ораһинь тәвҗ бәәнә...

Генткн... О дәрк'м1инь, генткн байрта зәңг... Ноханд гиич’ ирҗ гинә... Уга, гиич биш гинә. Гилгрин байн Көклдә Киштәг некҗ ирҗ гинә.... Киштә, сәәхн иньг минь, зулҗ одҗ гинә... Зулҗ одҗ?.. Альдаран?.. Кезә?..

Бадм адһн-шйдгн Тархан кер мөр унад, Киштән өмнәс тосад, деед үзгүр Ик-Цоохр нутг хәләһәд һарв.

Хорһлҗ цутхад оркв. Еңгүгт хәәлҗәсн хар хорһлҗиг ааһта .киитн уенд кехлә, тер давснла харһад, таш-пиш гиһәд одв. Гер дотрк бүтү. Уга, гер дотрк бүтү биш, хорһлҗ цутххар толһа бүрксн альчур зузан болад, бүтү, ки давхцад, чееҗ әкрмдәд бәәнә. Шулун, шулунэн цааҗллһан төгсәтнГ. 'һурв дәкҗ цутхдг зөвтә. Ода хойр дәкҗ цутхх... Муха удҗ бәәхмб?.. Хорһлҗ хәәлҗ бәәсн һал генткн цацгдад, гер дотрк цәәһәд одв. Удл уга толһа деерк ааһта усн таш-пиш, таш-пиш гйчкәд, усн дотр бәәсй давснла хорһлҗн дәәрхәд, кесгтән тачкнад, күрҗңнәд бәәв. Эн саамла аһар цеврдсн болна, болв удл уга урдкасн үлүһәр цунцгрҗ одна... Ода нег цутхх үлдв... Шулун, шулун, шулун цутхтн.г. Бийим эн цааҗасн гетлгтн... Еңгүгтә хорһлҗн дегд удан хәәлҗ бәәнә... Сән болва^.. һал урдкасн икәр цацгдад одв, хорһлҗна дун улм чаңһрад^ ч«йк дүләрүләд оркв... Айта юмн болва... Не, ода бүркәһим автн! Бүтәд үкҗәнәв... Шулун эн зузан альчуран авч хайтн!.. О аһар, аһар өгтн...

Ким давхцҗана... О теңгр, Һазр мйнь...

Гер дотрк һал дәкнәс падрҗ асхларн, чирәг хуух-

, 27

ЛйД орква... ДәкәД ЮНгйЛ хдрһлҗ Цутхҗ баәхмб?.. һу.

рв дәкҗ цутххла болдмн бишви? Эниь юи шии йосп болҗахмб?.. Уга, уга, дәкҗ цутхулхар бәәхшв!.. Бол* на, болна... дөрв дәкҗ цутхсмти.

һал урдкасн үлуһәр падрад, ецгүгәр дүүрң хорһед ааһта кинтн уснд таш-пиш гиҗ асхрхла, цаһан мекгн ааһ тесҗ эс чадад, хойр әцгрәд шу тусад, дотриь мелмляҗәсн книтн усн, хәәлсн хорһлҗн, давсн цуһар толһа деер цалд гиҗ асхрв. Махмуд киит дөрәд, шатад, хорсад одв.

Киштә хәәкрәд босҗ ирв. О дәрк Минь! Теңгр һаэр хойр негдҗ одсн, ик-ик темән хар үүлн бархлзад, әмт> киитә тоотыг деерәснь дарад билцлх бәәдл һарад, мач-

уга оһтрһун дун, үул-үүср уга ик ташмг шавдсн кевтә, тенд-энд тачкнад, күрҗңнәд давад холҗад одв. Ик-ик түрүн умшмуд Киштән нүцкн һар, көл, күзүн хамгар цокад, хәрү цацгдҗ одад бәәв. Цаңһад унд ядҗ йовсн Киштә, байрлҗ аман аңһаһад, келән ухрлҗ хурин дусал тосв.

Хошадар, арвадар дуслҗ >бәәсн хур, суулһар асхж бәәх мет, генткн турглҗ асхрв. Салькн гүрмтәд-гүрм- тәд үләһәд оркхла, һооҗҗа.х хур, темәнә бурнтк кевтэ, чирәһәр шавдад, шавдад оркна. Оһтрһу завср угаһар күрҗңнәд, деер көндә хала бочк долдалҗ йовх кевт), хар-хар, күр-күр гиһәд бәәнә. Тиигҗәһәд, генткн, хасй бу кевтә, таш-пиш, таш-пиш гиһәд одна.

Киштә, цутхсн зурмнла әдл, һодиһәд бәәв. Сү доракнр,. давс тәвснлә әдл, хорсна, камзал чееҗ бүтәнә. Ху* рин тасм ирәд-ирәд цокхла, кинь давхцад, куүкн цәәлзәд одна. Унднь хәрсн, махмуднь җе гиҗ норсн Киштәд, генткн әәмшгтә тоолвр орв... Оһтрһу бийинь хәәрәдоркхла яахв?.. Оһтрһун дун бууҗ ирнә гидг билә... Бууҗ ирсн һазртан, нилх ботхн кевтә, гиинәд, бууляд бәәнә гидг билә. Тер цагтнь, һурв мөргәд, цаһан альчурар өодән люулҗ өгхлә, хәрү теңгр талан халяд һарч одна гидг билә... Киштәд, муульта юмн, цаһан альчур чиги уга. Көклдән Шомпанас зулхларн тер цуг хувц-хунран, өлг-эдән хайчкад, эврә улан әмән авад һарла. Нам альчурин тасрха чигн авсн уга.

Шомпа... Арат чирәтә, барун нүднь хорһта, кумсгнь

28

дару күн бәәҗ. Сегркә ноха ШүДиь, цәәһ|ин агширлдёй мет, шар даг...

Оһтрһу дәкнәс таш-пиш гиҗ шу тусв: Сүүлтә көкрңһү өңгтә төгрг һал, теңгрәс цәс хагдад,. Киштән өмнәһәр цацгдад, маншрин көрснәс көңшүНә үнр һарһад, күүкнә махмудыг хуухлад, һазр цокад уга болад одв. Теңгр дарунь, уурнь тәәлрсн кевтә, күрҗңндгән уурад, нигт темән хар үүлн сальк сөрдг чидлнь шантрад, терүнд туугдад нарн һарх үзг тал бухад-цегләд йовад одв. Деед үзг чилгрләд, теңгр уһачксн кевтә, дегд сәәхн көкрңһү цеңкр бәәдл һарад, җилмиһәд, сүүрлҗ бәәх төгрг улан нарн, толяһан чачрлад делкәлә дүүрң чирәһәрн мелмлзҗ мендләд,. ут хаалһдан орв. Эн орчлңгин әмтә-киитә тоот сөөһин кевтртән белдҗ, шухр-шухр, гү- вр-гүвр гилдв. Зуг Киштә девсх девскр уга, дерлх дер

көлдән һосан татҗ өмсәд, зөргтә кевәр, асхни серүн аһар олзлйд, дорд үЗг хәләһәд, темдг уга иргчиннь емйәс шудрад һарв.

Бадм давсна худгт ирәд, мөрән чөдрләд, идгт тәвчкәд, бийнь һурвн ишкә герин деед захЗн гертнь орв. ИкЦоохрин нутгйс йоёсн улс-Деед бийәс ирдг, алдг уга, тер захин герт түрүн зоочлх зөвтә.

Орҗ ирсн таиьдго көвүнлә герин эзн мендлчкәд, гергндән келй:

Ирсн гйичд цә чан.

Сәәхн йосн! Мини өвкнрм, би тадна эн йосндтя икәр Ханҗанав. «Өлсснә — гес цадх, ундассна —унд хәрүл!» «Хотын сәәниг — гиичд өг, хувцна сәәниг—-эврән өмс», «ГиИчәс Хот хармндго», «Даарснд — хулс түл, өлсснд

—!өвцү чан». Тер йоситн, өвкнр минь, бидн һал мет, хадһлхвдн!

Бадмиг зөв-учран келхлә, герин эзн залу иигҗ сүвселвг өгв:

— Дү көвүн, кемр кү хәәҗ йовхла, чамд сөөһәр хаа-

чЛһд йовад керг уга. Өрүндән гегән орхла, мордад һарХч. Бийән болн көлгән амраһад, манад хонад йов.

Бадм, медәтә күүнә еедкл тевчәд, зөвшәрв.

29

?>

Киштә нүдән секв. Эргндиь* төгрг-төгрг һалмуд даЛг болҗ одҗ. Күүкн нүдәи хәрү аньчкв. Аньсн бийнь, тер һалмуд иүднә зовк ‘һатцас үзгдсн болна, бичкн-бички моһан өңгтә төөнгүд иигән-тиигән олю-солю гүулднә. Киштә дәкәд нүдән секв. Үни. Төгрг һалмуд дала. Куукн хәрун иүдән аньчкв. Дәкәд ноһан, көк, улан төөн* гүд. Олю-солю...

Сө, хурин хөөн, кедү дүңгә серүн болвчн, куү-кн кө* шәд, көлән амраҗ авхар суула. Баахан зуур дуг гигһәд одҗ. Серәд ирхлә — эн болҗана... Юн һалмуд болхви?,. О дәрк минь!..

Киштән зүркн шахгдҗ одв. Чон... чоңмуд... Чонын нүдн. сөөд һал асад бәәнә гидг билә... Чонмуд болхла яахв?.. Яһсн аврлт уга тәвсн хөвби?

Күүкн нүдән секәд, үзсн тоотан эс иткхләрн, һаринпь нурһар сормсан нухҗ-нухҗ авб,. һалмуд, урдк кевтән, нег өөрдәд, нег холҗад бәәнә. Чонмуд!.. 0 Бадм минь!.. Уга... чонмуд болхла уульх билә.

Киштә әң сүрдәд хәәкрв:

—Бадм, Бадм минь... тосад ирдг арһта болхнч!.. Һалмуд, деернь ус асхсн мет, агчмин зуур уга болад

унтрад одв. Холд, холд һәрәдсн көлмүдин ә соңсгдв. Тер һалмуд гөрәснә нүдн бәәоиг Кипггә ода ирҗ медв.

Удл уга ики ууҗмд дәкәд колң-колң гисн һал үзгдв. Күүкң ода нам һалас әәдгән уурв. Тиигән, һал тал, зөр.әд һарв. Болв зүркн җиг-җиг гиһәд, менрәд йовна. Киштә зо.гсад чиңнв. Мөрн түргсң әс сонсгдв. Генткп иохас һалзурҗ хуцв. Күүкн хөөнә хош дёегәр орад күрч ирсн бәәҗ.

Тек сахлта өвгн тосҗ авб. .Күүкит һалын көвәд суулһв.

Киштә сурв:

—Эн юн гидг һазрви?

—Өмн Тоост, — болҗ тек сахлта өвгн хәрү өгв.

— Хол. Ода чигн хойр хонга һазр. — Өвгн һалд ша* рлҗна түңгс хайв. һал, түрүләд, өңгән алдад, хар кү* рңтәд, утан паансклҗ 'бәәһәд, генткй падрад шатв. Күүкнә чирә, шар зес мет,, гилв-Далв гйһәд бәәнә. Өвгй сурв: ' , ,

30