Балакан Әлгсә. Алтн бумб

НЕГДГЧ ӘҢГНЬ

Ж

Бумбин орн, Бумбин орн. Бумбин орн...

Үкл уга мөңк орта,

Үрглҗдән хөрн тавн насни Дүрәр бәәдг, Үвл уга хаврин кевәр, .

Зун уга намрнн бәәдләр, Даарх кинтн угаһар, Халх халун угаһар. Сер-сер гисн салькта, Бүр-бүр гисн хурта Бумбин орн болна.

Бумбин орн! :■ ■■-

Альд бәәдг орн-нутг болхв эннь? Җигтә сәәхн кйшгтә әмтн терүнд бүүрлсн болхв? «Үкл уга мөңк орта» гинә. Тернь яһсн буйнта һазр-усн болхв! «Үрглҗдэн хөрн тавн наснн дүрәр бәәдг» болна. Юн ач-тус кесндән тер әмтс тиим мөңк болҗ бәәх-

Таңсг богдын Тавн сара һазрт

Тавн сара һазрт

Әрә багтмар бүүрлсн бәәдг, Өл Маңхн Цаһан уулнь

Ьазр теңгр хойрин кннсн болад, Өргн Шартг гидг далань Маңхаһад бәәдг гннә.

Өргн Шартг гидг далань

Өрү-сөрү хойр урсхулта, Өңгтә бадмнн герл һарад бәәдг гинә.

О теңгр, о һазр! Яһсн өнр-өргн нутг болхв тер! Альд, альд...

хама, хама бэәнә эн елзәтә һазр-усн... Келҗ өгхнтн?.. Зааһад үзүлхнтн? Тиим сэәхн, зүүдн болгсн орн-нутгиг нег дәкҗ үзәд, нег едр һээхәд, нег сө терүнд хонад һархмн бәәҗ.

5

Хәәртә әмтн! Альд, альд бәәнә — тер өнр-өргн алвттн. Өл Маңхн Цаһан уултн, оргн Шартг далатн? Юп кишгтә әмтн терүгитн эзлҗ бәәнә? Келхнтн, заахнтн, үзүлхнтн? Буйн болтха!..

Көк теңгр дор, көрстә һазр деер, ңүмн орчлңгин аһуд, келнәмтни бүлд, холд нерәрн туургсн Хальмг бәәнә Тидг. Тер өлзэтә сәәхн Бумбин оритн эзлдг улснь хальмгуд болвза^ тегәд?

Хальмгуд... Хальмг!..

Хальмг нутг гидгтн тегәд альд бәәдв, хальмг келн-әщтн хама бүүрлсмб?

Цаста цаһан ора деернь өдр-сө уга үүлн өөмәд бәәдг Өл Маңхн Кавказин уүлын девсңгәс экләд, ар үзг хәләһәд, Аһш балһс күрәд, зәрмдән, цаг-цагин эргцәр Шарту күртл көлән җиНһәд оддг Хальмг гиҗ келдг билә. Өмн ар хойр үзгиннь меҗә тер. Хальмгин дорд үзгт болхла, харчудын нульмсн бурлакудын көлсн хойрас уснь нёмгдсң. нертэ алдр Иҗл мөрн һол, өдр-сө уга, Көк теңгс тал урсад бәәнә гинә. Деед үзгтнь болхла, даңгин номһн бәәдг Тең һол җириҗ гүүнә гинә.

Эн аһу ик һазр эзлҗәх улс, тегәд., үкл уга мөңк орта, үрглҗдән хөрн тавн насни дүрәр бәәдг болхий?

Тиим болхла, теднтн йкл гидг кишгтә әмтн болҗана... Бумбин орна бәәхтә эздүд болҗана. О заяч, тәвсн хөв, яһсн өлзәтэ әмтсви, тедн!..

Бумбйн орн, мөңк алвт төвкнүн нутг, кшпгтэ улс!

ЗОЬЛН ҺАТЛСН ЗӨРГ

Нарни цольгсн халунас аһйр җйңнәД' бәонә. ҮүЛН уга теңгр генткн-генткн таш-пиш гиһәд одв. Көөшгрҗ бәәсн аһар. хамх тусад, оһтрһу хойр әңгрсн мет күрҗңнәд, теегин аһу чичрәд, түңшәд, зовняд, иргләд^ -инцх- ләд бәәв.

Ода,хи күртл тагчг бәәсн тег гёнткн яһад иим-ик үүмәнлә харһад одв? ЮңГад тер чичрҗ, түңшҗ, инцхлҗ баәхмб? Зовлңгнь ик боладый?

6

лһ дахад, яхлад-яалад бәәиә, Тсдн юңгад эс эн көвүг харсна?.. Не, тегәд, эн көвүн юн хаҗһр һарһад орксн болхув?..

Геслә Бадм наадк улсла хамдан Җуурга хагт көдлпә. Чаңһ-чииргәрн көвун өөрк улс дундан келн-амн болна.

Көдлмшт ирснә хөөн, үдин алднд, Бадм Тарха хойр нег цаасн тәмкәс көлтә марһв. Амндан батх авдг Тарха кезәд чигн тәмкәс хаһцхш. һанз татдг Бадм, өрүнә адһҗ бәәһәд, тәмкән гертән мартҗ оркҗ. Көвүн Тархаһас тәмк сурхла, үүрнь Бадм тал хәләһәд инәчкәд, келв:

— Бадм, кемр тавн пуда мишгтә давсиг тергн һатцас талдан тергнд күргҗ хайхлачн, эн цааста тәмкиг бүклднь чамд өгнәв.

—Үнәрйи?

—Үнәр.

—Манахс, соңсҗанта? —' Бадм наадк үүрмүд та-

лан эргв. — Кен герч болна?

Хагин көдлмш дегд күнд. Болв баһ наснд ямр чйгн көдлмш боомтг болхш. Баһ насн шатҗ бәәх түүмр дотр чигн инәнә. Баһ насн үкллә зөрлцәд ирсн бийнь дуулна. Баһ насн күнд көдлмш дотр чигн — серглң...

—Би герч болнав.

—Би һар таслнав.

— Альков, Бадм, чидлән үзүллчу — болҗ үүрмүднь

энд-тендәс үдрдәһәд аарглв.

Тавн пуда шар мишгт долан пуд давсн орна. Долан пуд давсн гисн хойр зун найн чиңнүр...

Долан пуд давста тавн пуда шар, ода давснд цаһах одсн, мишгиг хойр залу өргәд, Бадмин амн-нурһн деернь тәвҗ өгв. Көвүн, мишгтә даваиг алдҗ унһащ уган Кергт, хойр һаран селн деләд, цогцан теңшәрүләд, нәрХн күдр Доск деегәр өөдләд һарв. Бадмин хойр гүрә, КИ орсн мет, һолиҗ оДв. Көвүнә чидлкөлмүд талнь хурҗ ирв. Тер, күнд ацата темән мет, зан көлмүдәрн тулҗ ишкәД1 уралан зүткнә. Хамгин чилүртә юмн -— нәрхн күДр доскар өөдән һарлһн.

Арвн ишкм, йисн ишкм, нәәмн ишкм үлдв... Бадмин көл дорк күдр лоск хуһ тусх бәәдл һарчкад, шухтнаД, күвкдзәд, уйдад бәәв... Долан ишкдл, зурһан... Бадмин амн-нурһн деер йовсн долан пуд давсн, әмдрсн кевтә, күгдләд одв... Уга, мишгтә давсн әмдрсн уга, тер шувт-

8

Худгип Йорал харцһу. Киитн уси күЗүпд күрәд мёЛмлрәд бәәв. Көл һазр ишкҗ <бәәх угань медгдхш. Усн күзүнәс давад, өргнд күрв. Хәләһә бәәҗ, чивҗ үкҗ ■болшго. Арһ юупдв гихләрн — хойр көлиннь үзүр деер мөчлдәд зогсв. Усн улм-улм киитрәд, җиңгин ' җирн миңһн җид махмудыг үүл-үүср угаһао чис-чис гиҗ хатхна. Усн өргнәс давад, дорак урлд күрәд ирв. Харсҗ автн гиһәд хәәкрхәр седхлә, (һацата кевтә, хоолас дун һарч өгхш — сөөлңкәдҗ одҗ.

Бадм өөдән хәләв. Худгйн амн, хальмг герин өрк мет, төгрглҗ үзгдв. Тер төгргин ца, зеңкр өңгтә, тәрлкин дүңгә; теңгр үзгдв. Теңгрәс нарна алтн толян, нүднә сормсн кевтә, чачрлҗ һооҗна.... зуг... зуг тер толянас пег чигн герл худгйн йоралд тусхш. Усн, киитн усн...

киитн усна җиң миңһн җид Бадмиг хатхҗ шарклулсң деерән, ишкҗ бәәсн һазраснь өдн мет гиигнәр өргҗ авад, иигән-тиигән дәәвлүләд бәәв. Көл дор түшг уга гидг —зүркн өрчәс салснла әдл бәәҗ: бийд әмн бәәх

утань медгдхш.

Генткн Бадмин цогц, хорһлҗн кевтә, күндрәд, худ* гин йорал тал чивәд.одв, Көвүн ус балһад цәәлзәд, көлнь хату һазрт күрхлә, чаңһар тиирҗ түлкәд, хәрү усн деер һарад ирв. Бадм адһҗ .худгин амн тал хәләв. Зеңкр өңгтә теңгрәс асхрҗасн алтн иарна толянас нег герл салҗ һарад, Бадмин һар деер, торһн утцн кевтә, тусв. Көвүн адһн-шидгн тер торһн утцнас татад, худгин амн тал дамҗв. Холд төөнрҗ бәәсн худгин амн өөрдәд, өөрдәд йовна... Бадм худгин амнд күрн,. дегдикәркинь давхцхларн, ховдглад аһар кииләд оркв.._. Киилсң аһарнь шүрвсдәр, шалдрң цә кевтә, гүүһәд, махмудтнь цутхгдад, цогцнь, чолун мет, күндрәд одв.

Теңгрәс унҗҗ бәәсн нарна алтн нәрхн гегән Бадмин күнд цогциг дааҗ эс чадад, тасрад одв...

—О баав минь!.. Киштә минь! — гиҗ хәәкрәд, Бадм хәрү худгин йоралур киисв...

—Бадм, Бадм минь, би эн бәәнәв, — гисн таньдг күунә дун ики холд сбңсгдв.

Көвун нудән секв. Җолм дотрк харңһу. Тулһин өөр,

— Бадм мппь, яһспчп эпви..

Көвүиә чирә деер халуп, халун дусал дусв. Чирә хорсад шатад одв. Бадм дәкәд нүдәи секв.

— Киштә! — Бадм өидәхәр седв. Цогцан көндәҗ чадсн уга, балр болҗ одҗ. Балр болснь баһ: мөрнә сүүлин килһсәр томсн арһмҗ махмудынь чис-чис гиҗ хатхв.

— Яһҗ одсичн энви? — Күүкн көвүнә нүдн тал чирәһән өкәлһв, һурвар гүрсн-, баһлцгин дүңгә бүдүн күклнь Бадмин 'күзүн деер тусв, терүнәс көвүнә махмуд өвдкүрән мартн, менрәд одв.

«Би яһсн болхв?— гиҗ санад Бадм, бийләһән учрсн йовдлыг сәәнәр тодлхар, ухаһан күчлҗ өгв. — Би яһси болхв? Цогцм юңгад төмр-цө болҗ одсмб? Намаг юн үүләр килһсн арһмҗ деер кевтүлсмб? Кен намаг харңһу худгин йоралд хайсмб?»

Бадмин уханд харңһу худгас оңгдан юмн орҗ өгхш. Худгт унхин өмн тер ямр бәәдл-җирһлд бәәсмб?

Бадм көндрхәр седнә... Килһсн арһмҗ улм-улм махМудтнь шигднә. Киштә... Баав... Юунла харһаД одсм эн болхви?..

Көвүнә чирә деер дәкәд нег нульмсн дусв. Нульмсн.. уга, тер нульмсн биш... Баав хөөнә сул хәәлҗәнә... Хәәснд семҗ тәвб... Семҗн яһсн сәәхн юмби?.. Сернҗллә әдл... Хәәсн шол-шол гиһәд буслад бәәнә. Халун цө хәәснәс өөкң хәәләд, цандгт /гуссн -хурнн дусал мет, цацгдад одна... Баав.л Киштә... Баав... Өөк альдас авсң болхв?.. Манад юн өөкн бәәлә?.

Шольгад буслҗасн хор!һн генткн хаһ тусад, нег ик дусал Бадмин чирәд ирҗ тусв... О ях, я;х. Яһсн халуп юмб...

Бадм дәкнәс нүдән секв.

— Бадм минь; бичә түүрч...

Киштән хойр нүднә цецкәһәс һал падрсн болад одв. Гер дотрк герләр дүүрв...

—Киштә...

—Э, би-ив...

Киштән, арһс ташлһн әрк нерлһн хойрас ярдҗ одсн шурүн һар, көвүнә маңнаг илв. Бадм күүкнә һариг тосад бәрхәр седв... Уга, Бадмин һар бийднь олдҗ өгсы уга... һар бәәсн ормнь, цольгсн мет, җиңнәд одв.

м