- •Прадмова
- •Абламовічы
- •Абрамовіч Адам (1710-?)
- •Абрамовіч
- •Абрамовіч
- •Абрамовіч
- •Абуховіч
- •Абуховіч
- •Абуховіч
- •Авенарыус
- •Агрызка
- •Адамовіч
- •Азарэвіч
- •Алелькавіч
- •Альхімовіч
- •Аляксандр
- •Аляшкевіч
- •Андрыёлі
- •Анімеле
- •Ан цыпа
- •Арамовіч
- •Арлоўскі
- •Аскерка
- •Астравіцкі
- •Астрожскі
- •Аўгусціновіч
- •Аураамка
- •Аўрамій смаленскі
- •Ачапоўскі
- •Багамолец (Bohomolec)
- •Багдановіч
- •Багдановіч
- •Багдановіч
- •Багушэвіч
- •Бажанаў
- •71?.: Опыты земледелия вольнонаёмным трудом. М., 1860; 2 изд. СПб., 1861; Что можно заимствовать у иностранцев по части земледелия. СПб., 1863; 2 изд. СПб., 1867.
- •Базылік
- •3 1558 Б. Працаваў у прыдворнай музыч-най капэле галоўнага пратэктара Рэфарма-цыі ў Вялікім княстве Літоўскім Мікалая
- •Баранецкі
- •Бараноўскі
- •Бардзілоўскі
- •Барздынскі
- •Бароўскі
- •Барташэвіч (Bartoszewicz)
- •Бартольд
- •Бартэльс
- •Баршчэўскі
- •Барычэўскі
- •Белаблоцкі
- •Беркман
- •Бжастоўскі
- •Бжастоўскі
- •Бонч-асмалоўскі
- •Борзабагаты
- •Будзіла
- •Будзіл0віч
- •Будзінскі
- •Буйніцкі
- •Булгакоўскі
- •Булгары н
- •Бучынскі
- •Быкоўскі
- •Быхавец
- •Бычковы
- •Бя рында
- •Вадкоўскія
- •Вайніловіч
- •Вайніловіч
- •Валадковіч
- •Валатоўскі
- •Валовіч
- •Валовіч
- •Ваньковіч
- •Васільева
- •Ваўжэцкі
- •Вашчанка
- •Вашчанка
- •Вераніцын
- •Весялоўскі
- •Вольскі
- •Вяроўкін
- •Вярыга-дарэўскі
- •Вярэнька
- •Гаворскі
- •Гальперын
- •Гальшанскія
- •Галянскі
- •Гарабурда
- •Гарабурда
- •Гараўскі
- •Гарбачэўскі
- •Гарбачэўскі
- •Гарбачэўскі
- •Гардзіслава
- •Гаўрыленка
- •Гаўсман
- •Гаховіч
- •Гашкевіч
- •Гаштольд
- •Гедзімін,
- •Герберскі
- •Гіндэнбург
- •Гітаўт-дзевалт0ўскі
- •Гольц-мілер
- •Грабніцкі
- •Граткоўскі
- •Грум-гржымайла
- •Грыгаровіч
- •Грыневіч
- •Грынявіцкі
- •Гурыновіч
- •Гусаржэўскі
- •Гусоўскі
- •Дабравольскі
- •Дабравольскі
- •Дадэрка
- •Дакучаеў
- •Даленга-хадакоўскі
- •Далеўскія
- •Даманеўскі
- •Дамашэвіч
- •Дамбавецкі
- •Дамброўскі
- •Дамейка
- •Дарагастайскі
- •Дашчынскі
- •Дземід0віч
- •Дзмітрыеў
- •Дмахоўскі
- •Дразд0в1ч
- •Дубовіч
- •Дудышкін
- •Дунін-горкавіч
- •Дунін-марцінкевіч
- •Дыбоўскі
- •Ермакоў
- •Ефрасіння полацкая
- •Ефрасіння рагвалодаўна
- •Жаля30ўскі
- •Жахоўскі
- •Ждановіч
- •Жуковіч
- •Жураўскі
- •Жыпмонт I
- •Жыпмонт II
- •Жэра (Zera)
- •Завадскія
- •Завітневіч
- •Загурскі
- •Залескі
- •Залускі
- •Замысл0ўскі
- •Заранка
- •Зарэмба
- •Зарэмба-каліноўскі
- •Звеніслава
- •Здан0в1ч
- •Івановіч
- •Іваноўскі
- •Іваноўскі
- •Ігнатовіч
- •Ігнацьеў
- •Кавалеўская
- •Кавалеўская
- •Кавалеўскі
- •Кавалеўскі
- •Кавалеўскі
- •7В.:Собр. Науч. Тр. Т. 1—2. М., 1950—56.
- •Кавячынскі
- •Каганец
- •Каладынскі
- •Каменскі
- •Кантрым
- •Канчэўскі
- •Каралькевіч
- •Каратынскі
- •7В.:Творы. 2-е выд. Мн., 1981.
- •Каржанеўскі
- •Карповіч
- •Карповіч
- •Карташэўскі
- •Карчэўскі
- •Кары цкi
- •Касовіч
- •Касовіч
- •Касовіч
- •Касцюшка
- •Катовіч
- •Кахлеўскі
- •Качаноўскі
- •Каяловіч
- •Кіпрыян
- •Кірыла тураўскі
- •Клакоцкі
- •Клімашэўскі
- •Клімент смаляціч,
- •Кміта-чарнабыльскі
- •Князьнін
- •Крачкоўскі
- •Крашэўскі
- •Крышкоўскі
- •Кукальнік
- •Кулакоўскі
- •Кулжынскі
- •Кульчынскі
- •Кунцэвіч
- •Курбскі
- •Кургановіч
- •Кусцінскі
- •Кутарга
- •Кутарга
- •Кутневіч
- •Лада-заблоцкі
- •Латышаў
- •Лебензон
- •Легатовіч
- •Лепяшынскі
- •Лепяшынскі
- •Ліцыній намыслоўскі
- •Лужынскі
- •Лускіна
- •Лышчынскі
- •Любашчынскі
- •Людагоўскі
- •Лянкевіч
- •Лянчыцкі
- •Ляскоўскі
- •Макоўскі
- •Макушаў
- •Малышэвіч
- •Малышэўскі
- •Мамонічы
- •Манькоўскі
- •Манюшка
- •Манюшка
- •Марал ёўскі
- •Марахоўскі
- •Марашэўскі
- •Маркевіч
- •Маркев1ч
- •Марозік
- •Марцінкевіч
- •Марціноўскі
- •Масальскі
- •Масальскі
- •Маскевіч
- •Маскевіч
- •Матушэвіч
- •Мендэле-мойхер-сфорым
- •Мікешын
- •Мікуцкі
- •Міладоўскі
- •Міхановіч
- •Міцкевіч
- •Міцкевіч
- •Міцкевіч
- •Міцкевіч
- •Мужылоўскі
- •Мурзакевіч
- •Мухлінскі
- •Мысаўской
- •Мялешка
- •Мяржынскі
- •Набароўскі
- •Навадворскі
- •Нагумовіч
- •Нарвойш
- •Наркевіч-ёдка
- •Нарушэвіч
- •Насовіч
- •Незабіт0ўскі
- •Незабытоўскі
- •Несялоўскі
- •Нікіфароўскі
- •Павел 3 візны
- •Пагарэльскі
- •Пагоскі
- •Падабедаў
- •Падчашынскі
- •Пакроўскі
- •Палонскі
- •Панятоўскі
- •Папроцкі
- •Паўстанскі
- •Пачобут-адляніцкі
- •Пашакоўскі
- •Пашкевіч
- •Пельгжымоўскі
- •Перасветаў
- •Петражыцкі
- •Петрапаўлаўскі
- •Пётр 3 ганёндза
- •Пільхоўскі
- •Пратасевіч
- •Пратасовіч
- •П ржав альс кi
- •Рагнеда рагвалодаўна
- •Рагоўскі
- •Радзевіч
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радкавец
- •Радчанка
- •Ражанскі
- •Раманаў
- •Ратондус
- •Ржавускі
- •Рудніцкі
- •Рукевіч
- •Румянцаў
- •Рункевіч
- •Русецкая
- •Русецкі
- •Руткоўскі
- •Сабольшчыкаў
- •Саветаў
- •Савіч-заблоцкі
- •Саковіч
- •Сакольскі
- •Сапуноў
- •Сарбеўскі
- •Сасноўскі
- •Семяновіч
- •Семянтоўскі
- •Сердзюкоў
- •Сердзюкоў
- •Сержпутоўскі
- •Сілівановіч
- •Сімяон полацкі
- •Сітанскія
- •Скарульскі
- •Скрабецкі
- •Славінецкі
- •Слонімскі
- •Слупскі
- •Смаленскі
- •Смародскі
- •Сматрыцкі
- •Смуглевіч
- •Спасовіч
- •Станкевіч
- •Стары улас
- •Стафан баторый
- •Страйноўскі
- •Стрыйкоўскі
- •Стукаліч
- •Судзіл0ўская
- •Судзілоўскі
- •Сцірпейка
- •Сыракомля
- •3 Палацаў, пыхлівых адвечна,
- •Ся машка
- •Сямеўскі
- •Сянкоўскі
- •Тамашэўскі
- •Тапчэўскі
- •Трубніцкі
- •Трусевіч
- •Трутнеў
- •Труцэвіч
- •Турцэвіч
- •Тшашчкоўская
- •Тызенгаўз
- •Тызенгаўз
- •Тылкоўскі
- •Тышкевіч
- •Тышкевіч
- •Урончанка
- •Урублеўскі
- •Урублеўскі
- •Урублеўскі
- •Файніцкі
- •Фалькоўскі
- •Фалькоўскі
- •Фальскі
- •Федаровіч
- •Філалет хрыстафор
- •Фіялкоўскі
- •Хадкевіч
- •Харламповіч
- •Ходзька
- •Ходзька
- •Ходзька
- •Храпавіцкі
- •Храптовіч
- •Храптовіч
- •Цадроўскі
- •Цамблак
- •Цвяткоўскі
- •Цытовіч
- •Цэраскі
- •Цяплінскі
- •Цяцерскі
- •Чалоўскі
- •Чарноўская
- •Чартарыйскі
- •Чаховіц
- •Шадурскі
- •Шалковіч
- •Шапялевіч
- •Шапялевіч
- •Шукевіч
- •Шыдлоўскі
- •Шыманоўскі
- •Шыманоўскі
- •Шымкевіч
- •Юркевіч
- •Ягадзінскі
- •Якубовіч
- •Яленская
- •Яленскі
- •Яльніцкі
- •Янушкевіч
- •Ярашэвіч
- •Ястржэмбскі
- •Яцкоўскі
- •Спіс аўтараў
Жыпмонт I
(Зыгмунт, Сігізмунд) Стары (1.1.1467—1.4.1548)
Вялікі князь Вялікага княства Літоўскага i кароль Польшчы ў 1506—48, сын Казімі-ра IV, унук Ягайлы, малодшы брат Аіяксан-дра. Мянушка «Стары» дадзена з прычыны таго, што яшчэ пры сваім жыцці (у 1530) дамогся каранацыі 10-гадовага сына, такса-ма Жыгімонта, які ўвайшоў у гісторыю як
166
Жыгімонт II Аўгуст. Ж. I не імкнуўся на-бываць новыя землі i расшыраць межы дзяржавы, a хацеў прывесці Беларуска-Лі-тоўскую дзяржаву i Польшчу ў «добраўпа-радкаваны стан». Як высакародны i мудры дзяржаўны правіцель ён найбольш клапа-ціўся пра дабрабыт i асвету сваіх падданых. Але жыццё вымушала яго адбіваць амаль пастаянныя нашэсці суседніх дзяржаў. Каля 10 гадоў вёў вайну з маскоўскім князем Васілём Іванавічам, у выніку якой рускія войскі ў 1514 захапілі Смаленск, Себеж i Завалочча. Пры далейшым ix наступленні палкаводзец Канстанцін Астрожскі на чале беларуска-літоўскага войска 8.9.1514 уш-чэнт разбіў 80-тысячнае маскоўскае войска пад Оршай на р. Крапіўна. Гэту бліскучую перамогу святкавала амаль уся Еўропа. Ад-нак паводле ўмоў мірнага дагавора 1522 Смаленск застаўся за Масквой. Ваенныя сутычкі адбываліся i з крыжакамі, нягле-дзячы на тое, што гросмайстрам нямецкага ордэна Ж. I паставіў свайго пляменніка Альбрэхта. Каб канчаткова прывязаць Альбрэхта да Польшчы, Ж. I даў яму зван-не князя прускага i зацвердзіў герб Прусіі — чорны арол. Такім чынам крыжацкі Тэў-тонскі ордэн быў канчаткова пераўтвораны ў свецкае Прускае герцагства, у пэўнай ступені падвасальнае Польшчы i Вялікаму княству Літоўскаму. Лютэранства, прыня-тае ў Германіі i Прускім княстве, пачало хутка пашырацца ў Польшчы i Вялікім княстве Літоўскім. Ca смерцю ў 1526 апошняга мазавецкага князя Мазовія так-сама была далучана да Польшчы. Ж. I ад-мовіўся ад прапанаванай яму венгерскай кароны, што стала адной з прычын перахо-ду Венгрыі i Чэхіі да Габсбургаў.
У 1509, калі на ўкраінскія землі напаў малдаўскі гаспадар Багдан, каронны гетман М.Камнецкі ўчыніў рэйд па Малдавіі, а по-тым разбіў маддаўскае войска на Днястры. У час другога нападу Багдана Ж. I абвясціў паспалітае рушэнне (усеагульнае ўзбраен-не) i сабраў супраць яго 150-тысячнае войска. У 1512 К.Астрожскі разбіў войска крымскіх татараў пад Вішняўцом. Вольнае казацтва паўднёвай Украіны i Запарожжа Ж. I рэарганізаваў у рэестравае войска, цэнтрам якога стала Запарожская Сеч. Паводле яго указа казацкі атаман Е.Ражанскі падзяліў рэестравых казакоў на 20 палкоў (па 2 тыс. чалавек, a палкі — на сотні). 3 гэтага часу казацтва стала заслонай ад пас-таянных набегаў з поўдня — Крыма, Мал-давіі, Турцыі.
Вялікую «цвёрдасць душы i мудрасць» Ж. I выявіў у тым, што за часы яго доўгага княжання не было ганенняў на іншавер-цаў. Узнагароды за заслугі (староствы, ма-ёнткі, пасады, чыны i званні) ён раздаваў вартым таго, не звяртаючы ўвагу на вера-вызнанне. Так, у 1522 ён прызначыў пра-васлаўнага князя К.Астрожскага ваяводам трокскім. Пры ім беларуская i ўкраінская шляхта праваслаўнага веравызнання дабі-лася роўных правоў з магнатамі-католікамі. Шляхта дамаглася i выбарнасці (замест прызначэння) дэпутатаў у сойм. Ваенныя i фінансавыя рэформы з мэтай умацавання дзяржаўнай улады выклікалі ў 1537 супраць яго ўзброенае выступление — пратэст маг-натаў i шляхты (т.зв. «курыная вайна»). Дбаючы пра асвету сваіх падданых, Ж. I асабліва апекаваў Кракаўскі універсітэт, дзе былі выхаваны ў той час многія выдатныя паэты-лаціністы, багасловы, вучоныя, у ix ліку М.Капернік, Ф.Скарына. Прафесарам універсітэта ён дараваў правы высакарод-ства (nobilitatis).
Для Беларусі перыяд праўлення Ж. I быў часам развіцця вытворчых сіл феадаль-нага грамадства, пэўнага эканамічнага пра-грэсу. У барацьбе з буйнымі магнатамі ўзмацніла свае эканамічныя i палітычныя пазіцыі шляхта. Раслі i развіваліся гарады, многія з якіх набывалі самакіраванне паводле магдэбургскага права. У гарадах уз-ніклі карпарацыйныя 'арганізацыі рамесні-каў — цэхі. 3 асяроддзя шляхты i гараджан пачала фарміравацца сацыяльная праслой-ка інтэлігенідыі. У гэты час практычна за
167
вяршыўся працэс фарміравання беларускай народнасці, з чым непасрэдна звязана развіццё беларускай культуры — літаратуры,мастацтва, архітэктуры. 3 гушчы рамёстваў вырастала мастацтва жывапісу, скульптуры, кнігадрукавання. У архітэктуры поруч з традыцыйнымі стылямі ўзніклі i развіваліся рэнесансавыя элементы (замкі ў Міры i Вільні, цэрквы-крэпасці ў Сынкавічах, Супраслі, Маламажэйкаве, Заслаўі i інш.). На Беларусь усё больш шырока пранікалі ідэі заходняга Адраджэння, яго гуманізм, вальнадумства, патрыятызм. Развівалася i ўдасканальвалася беларуская мова — афі- цыйная дзяржаўная мова Вялікага княства Літоўскага, на якой вялося дзяржаўнае i грамадскае справаводства, пісаліся заканадаўчыя акты, ствараліся мясцовыя i агульнадзяржаўныя летапісы. Патрэбнасць у адукаваных людзях абумовіла развіццё школьнай справы, ствараліся бібліятэкі. Заможная моладзь вучьшася пераважна ў Кракаўскім універсітэце, а таксама ў іншых універсітэтах Заходняй Еўропы. Ствараліся бібліятэкі. Найбольш значная з'ява духоўнай культуры гэтага часу — узнікненне беларускага кнігадрукавання — першага сярод усходніх славян. Заснавальнікам ягобыў Ф.Скарына, які на працягу 1517—20 выдаў у Празе 23 кнігі Бібліі на беларускай мове. У 1522 ён заснаваў друкарню ў Вільні i выдаў там «Малую падарожную кніжку» (1522) i «Апостал» (1525). У Кракаўскай друкарні, створанай у 1503, першая кніга на польскай мове надрукавана ў 1522. Да ліку найважнейшых фактараў развіцця пра ва адносіцца зацвярджэнне ў 1529 адзінага кодэкса законаў — першага Статута Вялікага княства Літоўскага. І.П.Хаўратовіч.